Баяндама Тақырыбы: Қимыл қозғалыстық әрекеттерге үйрету Дайындаған: 3 курс студенті Санатай А. Жетекшісі: Кантарбаев Р. К

Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті

Туризм, алғашқы әскери дайындық (АӘД), дене мәдениеті және спорт кафедрасы

Баяндама

Тақырыбы: Қимыл қозғалыстық әрекеттерге үйрету

Дайындаған: 3 курс студенті

Санатай А.

Жетекшісі: Кантарбаев Р. К.

Көкшетау

Ерікті қимыл-қозғалыстардың қалыптасуы оқытудың алғашқы кезеңдерінде шартты рефлекстік әрекеттердің жалпы заңдылықтарына тәуелді.Жастық даму және түйсіктің қалыптасуы барысында осы заңдылықтар жаңа сапалық мазмұнға ие бола бастайды.Қимыл-қозғалыстарға саналы ынта-жігерді бақылау оқудың нәтижелі болуының басты кепілі болып келеді.Сондықтан қолда бар қуаттаушыагенттердің ішіндегіәлеуметтік маңызы бар түрін пайдалануц маңызды.

Баланы жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету жолындағы қуаттаушы агенттер:мұғалімнің сөзі,әрекет жетістіктерін бағалауы,баланың өз табыстарының маңызын ұғынуы және өзіне-өзі баға беруі.Алайда оқытудың тұңғыш кезеңдерінде үйреніп жатқан дене жаттығуларындағы табыстары қарапайым,сонымен қатар айқын,жағымды,табиғи,биологиялық мазмұны құпия емес агенттерді пайдаланған жөн.Қимыл-қозғалысарды орындап жатқан мезгілдің өзінде немесе орындалып біткеннен кейін нақты бейнелі қуаттаулар оқуды жеңілдетеді.Мұндай әдістер бастауыш сыныптардағы оқушылардың ойлау қасиетінің ерекше бейнелі болуымен байланысты.Оларда нақты тітіркендіргіштердің әлі де болса көбісі сөз бейнесіне ие бола қойған жоқ.Сондықтан балаларға қуаттаушы заттық агенттер әсер етеді.

Бастауыш сынып жасындағы балалар техникалық жағынан күрделі қимыл-қозғалыстар формаларын меңгеруге қабілетті.Бұл 7-8 жаста жоғары жүйке көрсетеді.Осы уақытқа дейін жүйке жасушаларының өте маңызды өсу сатысы құрылымдық саралап жіктеумен аяқталады.Абстракциялық ойлау негізі болатын іштен сөйлеу мүмкіндіктерінің қалыптасуы қарқынды түрде артады.Алайда ішкі тежелу процестері әлі де болса жетілмегендіктен,жаңа қимыл-қозғалыстарды жасау оларға қиынырақ түседі.

Қимыл-қозғалыс белсенділігі-жоғары дамыған тірі материяның ерекшілігі ғана емес,тіршілікке қажетті жағдай.Адамның эволюциялық дамуы оның барлық мүшелері мен жүйелерінің қалыпты қызмет атқаруын ғана мүмкін еткен.Баланың қимыл-қозғалыстарын табиғи мұқтаждығы шектелген болса,оның іштен туа біткен мүмкіндіктері өз маңызынан айырылады.Әрекетсіздік денені де бұзады.Қимыл-қозғалыс белсенділігі шектелуі организмдердің қызметтік және құрылымдық өзгерістеріне әкеліп,өмірін қысқартады.Қимыл-қозғалыстар-жануарлар дүниесінің тіршілік етуінің жәнеэволюциядағы оның прогресінің шарты.Энергия ресустарын қорға жинау,тыныштық күйде оларды үнемді жұмсау және соның нәтижесі ретінде өмірдің ұзаруы қаңқабұлшық еттерінің белсенділігіне байланысты.Осы тұрғыдан алғанда,қаңқабұлшық еттерінің шамалы қарқыны бар әрекеттері тиімді болып келеді.

Іс-тәжірибе, зерттеулеркөрсеткендей,қимыл-қозғалыс белсенділігі жасқа орай болатын инволюциялық өзгерістерді тежейді,белсенді жасампаздық өмір кезеңінің ұзаруына септігін тигізеді.Қоғам байлығы,ғылыми-техникалық прогресс,әлеуметтік-экономикалық даму,жеке адам денсаулығына байланысты.Басқаша айтқанда,өсіп келе жатқан жастардың денсаулығы-маңызды әлеуметтік категория.

Денсаулықты сақтау факторларының қатарына дене тәрбиесі жетекші рөл атқарады.Дене ттәрбиесімен шұғылданушылардың онымен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда,қара жұмыс жәнеақыл-ой еңбегін атқара алатын мүмкіндіктері жғары дәрежеде ұзақ сақталады.Қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендігі денсаулыққа зиянды әсер етеді.Бірінші кезекте ол жүрек-қан тамырлары ауруларына,зат алмасудың бұзылуына себеп болады.Дене жаттығулары қан тамырларындағы атеросклероздық өзгерістертердің алдын алады,жүректің ишемиялық ауруының қаутін азайтады.Дене жаттығуларын жасау барысында организмнің ішкі ортасында пайда болатын өзгерістерге төтеп бергіштік-жаттыққан организмнің ерекше қасиеті.Сонымен қатар,дене жаттығулары адамның сыртқы ортаның зиянды факторларына да беріктігін арттырады.Спортпен жүйелі шұғылданатын балалардың денсаулығы мықты суық тигеннен болатын аурулардың жиілігі төмен.Мектеп тіршілігі жағдайларында,қалыпты дене дамуы мен денсаулыққа қажетті қимыл-қозғалысқа деген табиғи мұқтаждық шектелген.Дене тәрбиесі мұғалімінің,спорт мектебі бапкерінің назарында дене жаттығуларының сауықтырушырөлі бірінші кезекте болуы керек.Күнделіктегі қимыл-қозғалыс белсенділігін денсаулық резервтерін жинақтайтын табиғи негіз ретінде қарастырған жөн.Қоғамның қазіргі даму кезеңінде,жастарды сауықтырушы тиімді құралдардың бірі спорт болып келеді.Спорт жоғары дәрежедегі тәртіптендіруші фактор.Бұл табиғи қызу,жүйелі бұлшық ет жұмысы кездерінде организмнің ішкі қажеттілігінен туындаған тәртіп.Ол артықшылықтармен күресетін қатал режимді бұзуға қарсы тәртіп. Ерікті қимылдарға үйрету адамның ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттері.Ерікті қимыл туралы ілімнің дамуы.Адам қимыл-қозға-лыстарын ерікті және еріксіз деп шартты түрде екі топқа бөлуге болады.Спорттық жаттығулар құрамына кіретін ерікті қимыл-қозғалыстар,негізінен,сананың бақылауымен орындалады.Еріксіз қимылдар сананың қатынасуынсыз немесе пайымдаусыз басқарылады.

Спорт тәжірибесінде кездесетін ерікті қимыл-қозғалыстардың қарапайым формаларынан бастап өте күрделі түрлеріне дейін-жалпы физиологиялықтабиғаты ондаған жылдар бойы зерттелген.Бұл ғылым қазіргі заманда да толықтырылып,дамудың үстінде.Адамның ерікті реакцияларын рефлекстер жүйесі деп тануды,қимыл-қозғалыс әрекеттерінің негізін қалаушы ғалым,физиолог-И.М.Сеченев ұсынған. "Ми рефлекстері" атты еңбегі арқылы ол адам психикасы мен ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттерінің табиғи-материалистік көзқарасты негіздеді. И.М.Сеченев ерікті қимыл-қозғалыстар,психикалық процестер және адамның ойлау қасиетінің табиғи рефлекстік,дәлірек айтқанда, адамға әсер етуші обьективтік құбылыстарды шағылыстырудың нәтижесі деп көрсеткен.И.М.Сеченевтің пікірі бойынша,адамның іс-әрекеттері-еріктіліктің ең жоғары формасы.И.М.Сеченевтің идеялары кейінгі уақытта И.П.Павловтыңтәжірибелерінде дәлелденген.И.П.Павлов сыртқы орта факторларының бүтін организмдегі функцияларына тигізетін әсерін мұқият есепке алып,осы заманға дейін өзінің маңызын жоймаған,рефлекстік теорияның материалистік принциптерін негіздеді.

Ерікті қимыл-қозғалыстардағы шартсыз тонус беруші-сергітуші рефлекстер.Ерікті қимыл-қозғалыстар-туа біткен рефлекстік негізді процестер.Туа біткенрефлекстер қатарына дене қалыптарының немесе кейіп рефлекстері,тепе-теңдікті ұстап тұруды қамтамасыз етуші және тағы басқа рефлекстер жатады.Қолданыстағы жіктеу бойынша туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстері дене қалпын тыныштық күйде ұстап тұрудыжәне дененің қозғалыстардансоң бұрынғы қалпынақайтакелуді қамтамасыз етуші рефлекстер болып екіге бөлінеді.Кейіптену рефлекстері бастың еңкейген немесе оңға-солға бұрылған кездерінде мойын бұлшық еттеріндегі жүйке талшықтары ұштарының және ішкі құлақ шытырманының тітіркенулерінен пайда болады.Басты көтеру немесе еңкейту аяқ-қол және тұлға бұлшық еттерінің тонусын өзгертеді де,қалыпты кейіпті сақтауға септігін тигізеді.Басты оңға-солға бұрылуымойын бұлшық еттері мен сіңірлер проприорецепторларының тітіркенулерін туғызады да,тұлғаны басқа қатысты симметриялықалыпқа тұрақтандырады.Бастың кеңістіктегі қалпының өзгеруінде және сол өзгерістерді талдауда вестибулдар аппаратының маңызы зор.Бас оңға солға бұрылған кезде оның рецепторлық құрылымдары қозуға келеді де,бұрылған жағындағы мойын бұлшық еттерінің тонусын рефлекстік жолмен көтереді.Бұл тұлғаның басқа қатысты бағытын тұрақтандыруға мүмкіндік береді. Айналумен тонустың осылай таралуыарқылы ұтымды орындауға мүмкіндік туады.Түзетуші рефлекстер дене кейпінқалыптан ауытқыған жағдайында сақталуын қамтамасыз етеді.Түзетуші рефлекстер тізбегі басты көтеруден басталады және өзгерген тұлға қалпын соңынан қалыпты кейіпке қайта келтірумен аяқталады. Түзетуші рефлекстердің іске асуна вестибулар,көру аппараттары, бұлшық ет,проприорецепторлары,тері рецепторлары қатысады. Дененің кеңістікке бір орыннан екінші бір орынға ауысуы статокинетикалық рефлекстермен іске асады. Айналмалы қимыл-дарға жарты шеңберлі каналдардағы эндолимфа толқуларының нәтижесінде вестибулалық рецепторлар қозады. Орталыққа тепкіш тітіркеністер сопақша мидағы вестибулалық ядроларға келіп,айналмалы қимылдарда бас пен көз қалыптарының рефлекстік өзгерістіріне әкеледі.

Айналдыру рефлекстері бастың қозғалысқа қарсы баяу бұрылысымен,соңынан тұлғаға қатысты қалпына шапшаң қайта келуімен сипатталады.Көз де ұйқас қозғалыстаржасайды,айналу жағына баяу бұрылысының биологиялық маңызы мынада.Айналған сәтте көру алаңында көрінген заттарға көз қырын салу және оларды белгілеу.Көздің айналу жағына қарай шапшаң бұрылысы олардың бұрынғы дұрыс қалпына келуін қамтамасыз етеді.Дененің айналуы тоқтаған кездекөз айналысқа қарсы бағытта бұрылыс жасайды,ал бас пен тұлға айналу жағына ауытқуды жалғастыра береді.Дененің тік бағыттағы ауысуы лифт рефлекстерімен іске асырылады.Кенеттен төменқарай түсілген жануардың секіруге дайындық рефлексі пайда болады,ал жерге қонуы аяқтарының иілуімен іске асады.Осыған ұқсас құбылыстар лифт кабинасын жоғары қарай шапшаң көтерген кезде ішінде тұрған адамдарда пайда болады.Көтерілудің басында аяқтар мен тұлға иіледі,ал кілт тоқтаған сәтте-жазылады.

Тұлға мен аяқ-қол бұлшық еттері тонусының рефлекстік өзгерістері вестибулалық ядролардың миықпен,ми дінінің қимыл орталықтары және қыртыс асты бөлімдерімен өте кең функциалық және морфологиялық байланыстары арқылы жасалады. Лифт рефлекстері балаларды тереңге секіруге,секіріп түскенде жерге дұрыс қонуға үйретуде маңызы зор.Бұл рефлекстердің туа біткендігіне қарамастан,секіртерде жерге дұрыс қонуды үнемі түзетіп отыруды қажет етеді.Дәлірек айтқанда,балалардың лифт рефлекстерін "жетілдіру",оқытушының үнемі назарында болғаны жөн.Еріксіз қимыл-қозғалыстар формаларына туа біткен бірнеше рефлекстер жатады.Ию тебу және ырғақты (сгибателные, отталкивание,ретмические).Алақан немесе табан терісін тітіркендіруге жауап ретінде қол аяғын иеді,егерде алақанды немесе табанды баппен қысса,ол затты тебеді.Ырғақты рефлекс екі формада білінеді.Серпу және адымдау.Серпу рефлекстеріеің типтік мысалы ретінде жануардың қасыну рефлекстерін келтіруге болады.Бір аяқтың ырғақты қимылдары жұлындағы жүйке орталықтарының функциялық сыңаржақтылық өзгерістері арқылы іске асады.Адымдау рефлексі аяқтардың жүйке орталықтарындағы рецепторлық арақатынастарына байланыстыЫрғақты рефлекс жүру,жүзу сияқты күрделі циклдық қозғалудың (локомоция) негізін құрайды.Дене жаттығуларын орындау туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстерін үнемі түзетумен байланысты.Орталықтан бағытталған реттеуші әсерлер ерікті қимыл-қозғалыстардың сипатына орай,бұлшық еттер тонусын қажетті дәрежеде ұстап тұруды қамтамасыз етеді.

Спорттық әрекеттер организм мен сыртқы орта арасында болатын әрекеттесуді тынымсыз түзетумен байланысты.Мұндай әрекеттесудің мысалы ретінде(спорттық ойындар жағдайларында) дене жаттығуларының күрделі техникасын өзгермелі сыртқы орта жағдайларында меңгеруді келтіруге болады.Жаттығуларды ұтымды орындауды қамтамасыз ететін,өте нәзік ажыратуды жасау-атқарушы бұлшық ет аппараттарынан қимыл-қозғалыстарды басқаратын ең жоғарғы жүйелерге дейінгі-организмнің барлық функциялық жүйелерінің үйлесімді әрекеттерінің нәтижесі.Басқаша айтқанда,қимыл-қозғалыстарға үйрету-өте күрделі процесс. Мұндағы жетістіктер тірек-қимыл аппаратының жағдайына,оның функциялық жетілуіне,мидың талдау қорыту қызметінің даму деңгейіне байланысты.

Бұл айдарда қимыл-қозғалыс белсенділігінің және жүктемелеріне бейімделудің физиологиялық негіздері берілген.Бір бөлімі балалар, ж асөспірімдер және бозбалалар дене жаттығуларының физиологиялық проблемаларына арналып отыр.Дене жаттығуларына, дене тәрбиесі және спорт сабақтарына үйретудің физиологиялық заңдылықтары мен алғышарттары қарастырылған. Жалпы білім беретін мектептегі дене жаттығулары сабақтарының түрлеріне негіздеме іспеттес.Балғын спортшыларды таңдау,оларды машықтандыру жағдайларды ескерілген.Сонымен қатар сауықтыру жұмыстарындағы және кейбір әлеуметтік мәселелерді шешу жолындағы жалпы халықтық дене тәрбиесінің рөлі көрсетілмек.

Жасөсімдердің дене сымблатын қалыптастыру

Жасөспірімдік және бозбалалық жастарға дерексіз ойлаудың басым болуымен байланысты,нақты,заттық тітіркендіргіштерге қарағанда,сөз сигналдарына шартты қимыл рефлекстері тез жасалады.Сондықтан(өсіресе бозбалалық шақта),негізінен,сөздік әдістерді пайдалану арқылы қимыл-қозғалыстарға үйрету физиологиялық тұрғыдан негізді.Жасөспірімдер жоғарғы қозғыштығымен,өте жоғары қимыл белсенділігімен,қимылдың ретсіздігімен(ебедейсіздігімен)ерекшеленеді.Жыныстық жетілу кезеңіне жақын мидың талдау-түзу функциясының мүмкіндігі жоғарылайды.Дене жаттығулары сабақтарының мазмұны мен маңызын түйсіну арқылы жасөспірім олардың түрлерін тез меңгереді.Жасөспірім психикасының тұрақсыздығы оның дене жаттығуларына деген назарын үнемі қуаттап отыруды қажет етеді. Бірақ олардың аса күрделі болмағаны жөн.Күрделі,қиын жаттығуларға немесе өте қарапайым жеңіл орындалатын жаттығулар сияқты қимыл-қозғалыстарға ынта-жігер тез сөнеді. Дене жаттығуларына аса қол жетімділік техниканы меңгеруге деген немқұрайлыққа әкеледі.Дәл осы жаста жаттығуларды орындау арқылы физикалық Жан-жақты даму,проприоцепция аппаратын жетілдіретін дұрыс техникамен қабаттасуы керек.

Тиімді құрылған дене жаттығуларының сабақтары ,организмнің мүшелері мен ұлпаларының дамуын,өсуін күшейте отырып, биологиялық процестерді құрайды.Жасөспірімдер өзінің мүмкіндіктерін асыра бағалай отыра күш жаттығуларымен,ауыр заттарды көтерумен,күрделі акробатикалық,гимнастикалық және басқа жаттығуларымен өзін-өздері жүктейді.Осындай ерекшеліктерді ескере отырып,спорттық жарақаттарға әкелетін және техникалық дилетанизмнің потенциялдық қайнар көзі болатын жаттығуларды сабақ барысына кіргізуге болмайды.

Адамның ерікті қимыл – қозғалыстарының қалыптасуы санасының белсенді түрде қатысуымен қабаттаса жүреді.Қимыл – қозғалыстарға үйретудің нәтижесі жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсінуіне, оқушылардың қызығушылығына,оқыту әдістерінің балалардың жастық ерекшеліктеріне сәйкес келуіне тәуелді.

Адамның қимыл – қозғалыс әрекеттері екінші сигналдық жүйенің қызметімен тығыз байланысты. Сондықтан қимыл амалдарына үйрету процесінде оларды іс жүзінде орындап көрсетумен қатар, сөзбен бейнелер жасалғаны жөн. Алайда, ерікті қимылдарды бойға сіңіру процесінде қимыл тәжірибесінің шешуші рөл атқаратынын естен шығармаған жөн.
Адамның ерікті қимылдарын жануарлардың шартты рефлекстерімен теңеуге болмайды. Жануарлардың шартты қимыл рефлекстері, әдетте, шартсыз рефлекстерді немесе олардың өзгертілген формаларын қайталайды. Ал адам іс — әрекеттерінің мақсатқа сәйкестілігі туа біткен рефлекстерді қайталауға жатпайды. Керісінше, ол жеке даму процесіндегі күрделі шартсыз рефлекстердің және қимыл – қозғалыстардың бойға сіңірілген жаңа формаларының бірлестігі болып келеді. Адамның қимыл – қозғалыс әрекеттері ең жоғары психикалық функцияларымен, сана сезімімен және ойлауымен байланысты.

Адам мен жануар үшін бірдей шартты тітіркендіргіштердің биологиялық маңызы мен күштерінің арасындағы ерекшеліктері өте маңызды. Сыртқы ортаның қандай болсын агенті адам мен жануарлар үшін шартты рефлекстердің жасалуына сигнал бола алады. Бірақ адам үшін сөз — өте жоғары маңызды сигнал.

3 Жасөспірімдердің тірек-қимыл жүйесінің физиологиялық негіздері

Іс-тәжірибе, зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігі жасқа орай болатын инволюциялық өзгерістерді тежейді, белсенді жасампаздық өмір кезеңінің ұзаруына септігін тигізеді. Қоғам байлығы, ғылыми-техникалық прогресс, әлеуметтік-экономикалық даму, жеке адам денсаулығына байланысты. Басқаша айтқанда, өсіп келе жатқан жастардың денсаулығы-маңызды әлеуметтік категория.

Денсаулықты сақтау факторларының қатарына дене тәрбиесі жетекші рөл атқарады. Дене тәрбиесімен шұғылданушылардың, онымен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда, қара жұмыс және ақыл-ой еңбегін атқара алатын мүмкіндіктері жоғары дәрежеде ұзақ сақталады. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендігі денсаулыққа зиянды әсер етеді. Бірінші кезекте ол жүрек-қан тамырлары ауруына, зат алмасудың бұзылуына себеп болады. Дене жаттығулары қан тамырларындағы атеросклероздық өзгерістердің алдын алады, жүректің ишемиялық ауруының қаупін азайтады.
Дене жаттығуларын жасау барысында организмнің ішкі ортасында пайда болатын өзгерістерге төтеп бергіштік – жаттыққан организмнің ерекше қасиеті. Сонымен қатар, дене жаттығулары адамның сыртқы ортаның зиянды факторларына да беріктігін арттырады. Спортпен жүйелі шұғылданатын балалардың денсаулығы мықты, суық тигеннен болатын ауруларының жиілігі төмен.

Мектеп тіршілігі жағдайларында, қалыпты дене дамуы мен денсаулыққа қажетті қимыл-қозғалысқа деген табиғи мұқтаждық шектелген. Дене тәрбиесі мұғалімінің, спорт мектебі бапкерінің назарында дене жаттығуларының сауықтырушы рөлі бірінші кезекте болуы керек. Күнделіктегі кимыл-қозғалыс белсенділігін денсаулық резервтерін жинақтайтын табиғи негіз ретінде қарастырған жөн.

Спорт тәжірибесінде кездесетін ерікті қимыл-қозғалыстардың қарапайым формаларынан бастап өте күрделі түрлеріне дейін — жалпы физиологиялық табиғаты ондаған жылдар бойы зерттелген. Бұл ғылым қазіргі заманда да толықтырылып, дамудың үстінде.

И.М.Сеченевтің идеялары кейінгі уақытта И.П.Павловтың тәжірибелерінде дәлелденген. И.П.Павлов сыртқы орта фактроларының бүтін организмдегі функцияларына тигізетін әсерлерін мұқият есепке алып, осы заманға дейін өзінің маңызын жоймаған, рефлекстік теорияның материалистік принциптерін негіздеді.

Ерікті қимыл-қозғалыстардағы шартсыз тонус беруші – сергітуші рефлекстер. Ерікті қимыл-қозғалыстар – туа біткен рефлекстік негізді процестер. Туа біткен рефлекстер қатарына дене қалыптарының немесе кейіп рефлекстері, тепе-теңдікті ұстап тұруды қамтамасыз етуші және тағы басқа рефлекстер жатады.

Қолданыстағы жіктеу бойынша туа біткен қимыл-қозғалыс рефлекстері дене қалпын тыныштық күйде ұстап тұруды және дененің қозғалыстардан соң бұрынғы қалпына қайта келуді қамтамасыз етуші рефлекстер болып екіге бөлінеді.

Кейіптену рефлекстері бастың еңкейген немесе оңға-солға бұрылған кездерінде мойын бұлшық еттеріндегі жүйке талшықтары ұштарының және ішкі құлақ шытырманының тітіркенулерінен пайда болады. Басты көтеру немесе еңкейту аяқ-қол және тұлға бұлшық еттерінің тонусын өзгертеді де, қалыпты кейіпті сақтауға септігін тигізеді. Бастың оңға-солға бұрылуы мойын бұлшық еттері мен сіңірлер проприорецепторларының тітіркенулерін туғызады да, тұлғаны басқа қатысты симметриялы қалыпқа тұрақтандырады.
Бастың кеңістіктегі қалпының өзгеруінде және сол өзгерістерді талдауда вестибулдар аппаратының маңызы зор. Бас оңға-солға бұрылған кезде оның рецепторлық құрылымдары қозуға келеді де, бұрылған жағындағы мойын бұлшық еттерінің тонусын рефлекстік жолмен көтереді. Бұл тұлғаның басқа қатысты бағытын тұрақтандыруға мүмкіндік береді. Айналумен байланысты көптеген спорттық жаттығуларды тонустың осылай таралуы арқылы ұтымды орындауға мүмкіндік туады.

Түзетуші рефлекстер дене кейпін қалыптан ауытқыған жағдайында сақталуын қамтамасыз етеді. Түзетуші рефлекстер тізбегі басты көтеруден басталады және өзгерген тұлға қалпын соңынан қалыпты кейіпке қайта келтірумен аяқталады. Түзетуші рефлекстердің іске асуына вестибулар, көру аппараттары, бұлшық ет проприорецепторлары, тері рецепторлары қатысады.

Айналдыру рефлекстері бастың қозғалысқа қарсы баяу бұрылысымен, соңынан тұлғаға қатысты қалпына шапшаң қайта келуімен сипатталады. Көз де ұқсас қозғалыстар жасайды, айналу жағына қарай тез, ал айналуға қарсы жағына баяу бұрылысының биологиялық маңызы мынада. Айналған сәтте көру алаңында көрінген заттарға көз қырын салу және оларды белгілеу.Көздің айналу жағына қарай шапшаң бұрылысы олардың бұрынға дұрыс қалпына келуін қамтамасыз етеді. Дененің айналуы тоқтаған кезде көз айналысқа қарсы бағытта бұрылыс жасайды, ал бас пен тұлға айналу жағына қарай ауытқуды жалғастыра береді.

Дененің тік бағыттағы ауысуы лифт рефлекстерімен іске асырылады. Кенеттен төмен қарай түсірілген жануардың секіруге дайындық рефлексі пайда болады, ал жерге қонуы аяқтарының иілуімен іске асырылады. Осыған ұқсас құбылыстар лифт кабинасын жоғары қарай шапшаң көтерген кезде ішінде тұрған адамдарда пайда болады.Көтерілудің басында аяқтар мен тұлға иіледі, ал кілт тоқтаған сәтте – жазылады.

Тұлға мен аяқ-қол бұлшық еттері тонусының рефлекстік өзгерістері вестибулалық ядролардың мишықпен, ми дінінің қимыл орталықтары және қыртыс асты бөлімдерімен өте кең функциялық және морфологиялық байланыстары арқылы жасалады. Лифт рефлекстерінің балаларды тереңге секіруге, секіріп түскенде жерге дұрыс қонуды үйретуде маңызы зор. Бұл рефлекстердің туа біткендігіне қарамастан, секіртерде жерге дұрыс қонуды үнемі түзетіп отыруды қажет етеді. Дәлірек айтқанда, балалардың лифт рефлекстерін «жетілдіру», оқытушының үнемі назарында болғаны жөн. Еріксіз қимыл-қозғалыс формаларына туа біткен бірнеше рефлекстер жатады. Ию, тебу және ырғақты (сгибателные, отталкивание, ретмические).Алақан немесе табан терісін тітіркендіруге жауап ретінде бала қол-аяғын иеді, егерде алақанды немесе табында баппен қысса, ол затты тебеді.

Спортық әрекеттер организм мен сыртқы орта арасында болатын әрекетесуді тынымсыз түзетумен байланысты. Мұндай әрекеттесудің мысалы ретінде (спорттық ойындар жағдайларында) дене жаттығуларының күрделі техникасын өзгермелі сыртқы орта жағдайларында меңгеруді келтіруге болады. Жаттығуларды ұтымды орындауды қамтамасыз ететін, өте нәзік ажыратуды жасау – атқарушы бұлшық ет аппаратынан қимыл-қозғалыстарды басқаратын ең жоғарғы жүйелерге дейінгі – организмнің барлық функциялық жүйелерінің үйлесімді әрекеттерінің нәтижесі. Басқаша айтқанда, қимыл-қозғалыстарға үйрету — өте күрделі процесс. Мұндағы жетістіктер тірек-қимыл аппаратының жағдайына, оның функциялық жетілуіне, мидың талдау-қорыту қызметінің даму деңгейіне байланысты.