Базаркүл Оразбайқызы айлауова

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік

университетінің оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Жадыра Сламханқызы Шукенова

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік

университетінің аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі
Құқықтық тәрбие берудің өзекті мәселелері
Құқықтық мемлекеттің не­гіз­­гі атқаратын қызметі қоғам­­дық өмірдің барлық сала­ла­­рын заң, әділетті  құқық  нор­ма­сы­мен ретке келтіру, басқару, қызмет көрсету салаларында заң талаптарын басты басшы­лық­қа ала отырып, адам, қоғам, мем­лекет мүддесіне адал қыз­мет атқару болып та­бы­­­лады. Өйткені, құқық­тық норма – әділет жолы, адам, қоғам, мемлекет мүддесінің үй­­лес­тірушісі, заңдылық пен де­­мократияның даму негізі. Қазақстанның өркен­деуі, гүлденуі,  дүниежүзінде    алдың­ғы қатарлы мемлекет санатында көрінуі үшін құқықтық сауат­ты­лықты, тәрбиені, сананы же­тіл­діру қажеттілігіне басты на­зар аударылғаны баршаға аян. Өйткені, еліміздің әрбір азаматы өз құқығын, бостандықтарын, мін­деттерін білуі тиіс, әрбір аза­мат құқық нормаларын, заң­дылық талаптарын  берік   ұста­нуы керек. Сонда ғана мем­ле­кетіміз саяси, экономи­калық, әлеу­меттік тұрғыдан дамып, тәр­тіп нығаяды.

Құқықтық сана, құқықтық мә­дениет және құқықтық тәр­бие әрбір азаматтың қалыпта­суының, өсіп-жетілуінің басты қағидасына айналуы тиіс.

Құқықтық сана дегеніміз – тұ­л­ғаның қолданыстағы не­ме­се қабылданатын құқық нор­­ма­ла­рына деген көзқарас­та­ры мен сезімдерінің, олар­ға тиісінше баға беру мүмкін­дік­терінің жи­ын­тығы болып та­былады.

Бұдан құқықтық сананың не­гізінен құқықтық психология және идея жиынтығының құра­латынын көреміз. Өйткені, құ­қық­тық психология қолданыс­тағы құқық нормаларын же­тіл­діруге, жаңа құқықтық норма­ларды қабылдау қажеттілігінің деңгейін, сезімін білдірсе, құ­қықтық идея құқықтық сананың өз дәрежесіне көтерілуінің нәти­жесінде адам, қоғам, мемлекет мүддесі үшін қажетті құқық нормаларының қабылдану қа­жет­тілігін білдіреді.

Құқықтық сана-сезімнің бас­ты мақсаты – адам, азамат, қоғам мүддесіне сәйкес ке­ле­тін, олардың мүдделерін қа­на­­­ғаттандыратын құқықтық нор­­­­­ма­­ларды ортақ игілік үшін қа­былдау қажеттілігінің не­гіз­гі бастамашысы болып табы­латындығында. Құқықтық мәде­ниет болса – құқық нормаларын білу, толық түсіну, оларды  бас­шылыққа ала отырып, адам­зат­тың ортақ мүддесіне қызмет іс­теуді білдіреді.

Құқықтық мәдениет құқық­тық сана-сезіммен тығыз бай­ланысты және содан негіз алып дамиды, жетіледі. Субъектінің өзінің іс-әрекетінде құқық нор­маларын басшылыққа алуы оның құқықтық мәдениетінің ерекшелігін, дәрежесін білдіре­ді.

Құқықтық тәрбие – қоғам мү­шелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалып­тастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйым­дардың іс-әрекетінің көрінісі бо­лып табылады. Мемлекет не­­ғұрлым құқықтық тәрбиеге ерекше мән берсе – құқықтық са­на, құқықтық мәдениет, құқық­тық білім биік дәрежеден көрініс табады. Өйткені, құ­қық­тық сана, мәдениет, құқықтық ғылым – тәртіптің қайнар көзі, бастауы.

Тәртіп  — барлық жетістік­тер­дің қайнар көзі, негізі. Осы орайда бізде Пре­­зидент дәрісінде ай­тыл­ған идеяларды жүзеге асы­ру үшін не істеуіміз керек де­ген сұ­рақ туындайды. Ол үшін – от­ба­сында, балабақшада,  орта мектепте, жоғары оқу орын­дарында құқықтық тәрбие, бі­лім беруді заман талабына сай же­тілдіру қажет. Әрбір отбасы бала тәрбиесінде дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының тиім­ді жақтарын ұрпақтар сана­сы­на сіңіріп, оларды заңды құр­меттеуге, әділеттілікке, тура­шыл­дық жолға түсетіндей етіп тәр­биелеуі керек.

Тәртіптің негізін балабақшалардан қалауымыз тиіс. Балабақшаларда – еліміз­дің Ата Заңы Конститу­ция­да көр­сетілген – адамның, аза­мат­­тың басты құндылықта­ры – құқықтары мен бостандықтары туралы айқындалған түсініктер­дің мазмұнын, мем­лекетіміздің рәміздерінің маңызын, мемлекеттік құрылы­сының негізгі ұғымдарын тү­сіндіру қажет. Ал орта мектепте оқылатын Құқық негіздері пә­нін қайта сапалы түрде да­йын­дап, Қазақстанның Ата Заңына негіз­деп шығару керек, осы пәнге бөлінген сағат санын көбейтіп, бір жүктемеге толтырып, дә­ріс беретін пән мұғалімінің ар­нау­лы заң білімінің болуына та­лап қойған жөн. Өйткені, білім сапасы ұстаздың мамандығына, білгір­лігіне тікелей байланысты.

Жоғары оқу орындарында қазіргі кезде «Мемлекет және құқық негіздері» пәні балама пән ретінде оқытылады. Яғни, студенттердің қалауы бойынша оқу жоспарына енгізіледі. Бұл дұрыс емес. Мемлекет және құ­қық негіздері пәні барлық жо­ғары оқу орындарының оқу бағдарламасында міндетті түрде оқытылатын пән болуы қажет. Президенттің «Жал­пыға ортақ  ең­бек қоғамына қарай 20 қадам­»  атты ма­қа­ласында да құқық не­гіздері оқу­лығын даярлау, жо­ғары білімді оқу орындарын бі­тірген жас­тардың құқықтық бі­лімді меңгеру қажеттілігі нақты көрсетілген. Осыған орай, осы аталған пән бойынша жаңа оқу­лық дайындау қажеттілігі өзінен-өзі туындап отыр. Құ­қық­тық білімді жетілдіру са­ла­сында бұқаралық ақпарат құ­ралдарының маңызы да ерек­ше.

Құқықтық журналистиканың, ол турасындағы жарияланымдардың тілі де, стилі де, жанры да күрделі. Мұнда көркемділікке, ойдан шығаруға, өтірікке жол жоқ. Яғни, газет бетінде жарық көретін басқа материалдарға қарағанда, құқық тақырыбында жазылған мақалалар тайға таңба басқандай бірден көзге шалынады. Өйткені, оның өзіне тән жазылу тәртібі, белгілі бір критерийлері бар. Мәселен, мақалада міндетті түрде, құқық органы қызметшілерінің түсініктемесі болуы тиіс. Бұл әсіресе, орын алған қылмыс туралы жазылған жағдайда аса маңызды. Мәселен, кісі өлтіру фактісі орын алса, журналист бұл туралы ақпарат бере отырып, сұқбат беруші қызметшінің түсініктемесіне арқа сүйейді. Сол арқылы ол өзінің ақпаратын күрделендіре түседі, шынайы мағлұмат екеніне аудиторияның да көзін анық жеткізе алады.

Құқық тақырыбында жарық көретін өнімдер газет, радио, теледидар форматына сәйкес түрленеді. Бұл тақырыпта газет бетіне кең көлемді мақала жазу оңай шаруа емес. Құқық тақырыбына қалам тербеген тілшілер заңгерлердің кеңесіне жиі жүгінгені абзал. Сол кезде оның айтар ойы мен беретін ақпараты толымды бола түседі. Ал, теледидарда құқық тақырыбында бейнематериал дайындау тіптен қиын. Тележурналистер материалдарына көбіне жедел түсірілім бейнелерін пайдаланады. Жедел түсірілім дегеніміз - қылмыс орын алған тұста құқық қорғаушылардың камераға түсіретін бейнежазбалары. Эфирге берер алдында бұл материалдар алдын-ала монтаждалып, күдіктінің бетін жабу мақсатында арнайы өлшем қолданылады. Мұны теледидар тілінде мозайка деп айтамыз. Сот үкімі шыққанша кез-келген телеарна күдіктінің бетін, оның аты-жөнін ашықтан-ашық айтуға құқығы жоқ. Мұндай жағдай орын алғанда күдікті азамат журналист үстінен арыз жазып, қылмыстық іс қозғатуға толықтай құқығы бар. Мұндай құқықтық нормалар газет және радиода жарыққа шығатын материалдарға да қатысты.

Жалпы, сот әділдігін жан-жақты насихаттауда және халықтың құқық­тық сауаттылығын арттыруда, оларға заман талабына сай түсінік беруде бұқаралық ақпарат кұралдарының маңызы өте зор. Мәселен, қарапайым азаматтар әділдіктің салтанат құруы үшін сотқа келіп жүгініп жатса, сол сияқты азаматтық құқықтары аяққа тапталуынан араша сұрап, ақпарат құ­ралдарына жиі шағымданады. Еке­уінің де басты міндеті – мәселенің ақ-қарасын ашып беру. Алайда, сот адам тағдырына тікелей төрелік етсе, ал, ақпарат құралы шындықтың қалтарыста қалып кетпеуіне ықпал етеді. Сондықтан, соттар мен ақпарат құралдарының байланысы берік болуы тиіс. Өйткені, журналистер сөз бостандығын еркін пайдалануда заң­ның, яғни, соттың көмегіне сүйене алатын болса, ал, соттар өз кезегінде атқарған игі жұмыстарын халыққа жеткізуде журналистерден көмек кү­теді. Сол себепті, соттар қызметі ақ­параттық айдында тасада қалып қой­мас үшін бұқаралық ақпарат өкіл­дерімен бірлесе отырып, еліміздегі сот жүйесінің беделін көтеру мақ­сатында кұқықтық түсіндіру және на­си­хат жұмыстарын жандандыру қажет.

Соттардың баспасөз қызметінің бас­ты міндеті – қоғамдық серпіліс туғы­затын істер бойынша ресми мәліметті ұсыну және журналистермен біріге отырып, сот процестерінің шынайы және объективті айқындалуына ықпал ету. Ал, БАҚ өкіл­дерінің міндеті – бұқаралық ақпарат құралдарында сот процестерінің білік­ті айқындалуын қамтамасыз ету. Осы қойылған міндеттердің жүзеге асырылуы қоғамға сот билігінің қызметін объективті түрде бағалауға және де азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыра отырып, оларға құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті деңгейде қорғауға мүмкіндік береді.

Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген жоғары және арнау­­лы оқу орындарында заңгер ма­­мандарын даяр­лау жарысқа түс­­кендей көбе­йіп кетті. Көп­­­те­­ген оқу орын­да­рында бо­ла­шақ заңгер­лер­ге са­палы білім беретін ұс­таз­дар же­тіс­пейді, заң оқу ор­ын­дарында оқитын студент­тер мем­­ле­кет­тік тілдегі оқулықтар, оқу құралдарына, заң түсіндір­ме­леріне зәру, көптеген заң ма­мандарын даярлайтын оқу мекемелерінің ұстаздары, бас­шылары мемлекеттік тілде дә­ріс бере алмаса да, басшы­лық жасай отырып, мемле­кет­тік тіл­дегі оқулықтар мен бағ­дар­ла­малардың дайын­далуына нем­­құ­райлы қарауда. Міне, ос­ын­дай кемшіліктер болған рет­те құқықтық білім деңгейінің өз дәрежесінде көтерілуі қиын шаруа. Сапасыз даярланған заң­герлердің көбі қазіргі кезде жұмыссыз қалып отырғаны да осыдан. Бұл ағаттықтарды жою үшін мемлекет тарапынан елімізде құқықтық білімді, тәр­биені жетілдіруге арналған жа­ңаша бағдарлама қажет сияқты.

Қазіргі кезде мемлекет аграр­лық секторды, ауыл-ша­руа­шылығын мемлекеттік рет­теу­ге өте маңыз беріп отыр. Бұл дегеніміз – Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін, ауыл ша­­руашылығында жер на­рығын, ауыл­шаруашылық кә­сіп­кер­лі­гін, тауар өндірушілерінің құқық­тары мен міндеттерін, мүдде­лерін, ауыл-шаруашылық өнді­рі­сінің басымдылығын қам­­та­­масыз етуге бағытталған мем­лекет тарапынан жүзеге асы­рылып жатқан, жоспарлы, мақ­сатты, тұрақты іс-шаралар болып табылады. Бұл игі ша­раларды жүзеге асыру үшін Қазақстанда әр жыл сайын мол қаражат бөлінуде. Аграрлық қатынастарды реттеудің эконо­ми­калық тетігі құқықтық не­гізде қамтамасыз етілген. Осы­ған орай, қазіргі кезде жас­тарды “Дипломмен – ауылға” деп ынталандырып, жұмысқа жі­беріп жатырмыз. Бұл өте дұ­рыс, себебі ауылдың дамуы – Қазақстанның дамуының алғы шарты. Ауылға барып жұмыс істейтін жастар арасында, сон­дай-ақ, ауыл тұрғындарына да заң көмегін, құқықтық білім беруді жетілдіру жағын да ой­лас­тырған жөн. Қазір ауыл тұр­ғындары нотариалдық қыз­мет, адвокаттық көмек, заң ке­ңесін алу үшін алыс аудан орталықтарына, қалаларға бару­ға мәжбүр. Осыған орай ауылда заң көмегін жолға қою үшін әрбір ауылдық әкімдіктен заңгер маманы қызметтік шта­тын ашып, оларға тұр­ғын­дармен заң саласында қыз­мет­тік жұмыс атқару міндетін жүктеген дұрыс болар еді. Мұн­дай қызмет ха­лыққа да, мемлекеттке де тиім­ді бола­ры сөзсіз. Ауылға заңгер­лік көмек көрсететін, бі­лім­ді заңгерлер Қазақстанда жетер­лік. Өйткені, Қазақстанда 100-ден астам жоғары, арнау­лы оқу орындарында заңгер мамандар даярлануда. Жал­пы мем­лекетіміздің дамуы, өр­кен­деуі, дүниежүзі мемлекет­терінің алдыңғы қатарында болуы үшін құқықтық білімді, тәрбиені жүзеге асыруды биік деңгейге қоятын уақыт келді. Ол үшін мемлекеттік тілде заң оқулықтарын, түсіндір­ме­лерін, заң білімін беретін бағ­дарламаларды қайта қарап, құ­қықтық тәрбиеге басты назар аударылуы қажет.