Бекетова Қ. Н

Бюджетаралық қатынастар мәселесінің шешілу барысы мемлекет құрылысына тікелей тәуелді. Мәселен, жергілікті деңгейдегі өкілетті және атқарушы билікті ұйымдастыру мен олардың құқықтық сипаттамасын анықтау кезінде мемлекеттің құрылысын білуі маңызды. «Унитарлы» терминінің өзі тұтастықты, бірлікті білдіреді. Унитарлы мемлекетке біртұтас аумақ, азаматтық, заң, мемлекеттік билік, салық, бюджет-қаржы жүйесі тән. Әлем тарихында мемлекет құрылысының бес түрі бар:

• 
  конфедерация (одақ);
  
• 
  ұлттық-аумақтық федерация;
  
• 
  аумақтық федерация;
  
• 
  автономиялы бірліктері бар унитарлы мемлекет;
  
• 
  автономиялық бірліктері жоқ унитарлы мемлекет.
  

Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидаларына келесілерді жатқызуға болады:

• 
  тиімділік және орындылық;
  
• 
  аймақтық саясаттың жалпы мемлекеттік макроэкономикалық саясатқа сай болуы;
  
• 
  салықтық баламалылық.
  

• 
  облыс, аудан аумағында қүрылатын қаржы ресурстарының жалпы көлемін анықтау;
  
• 
  табыстарды бюджет түрлері бойынша бөлу механизмін ескере отырып, бюджеттік ресурстардың үлес салмағын анықтау;
  
• 
  аймақтарда құрылатын өзіндік бюджеттік ресурстардың үлес салмағының төменгі шегін анықтау.
  

Атап айтқанда, қазіргі кездегі меншік қатынастары аймақтық жүйелердің тиімді қызмет етуіне, мемлекет пен оның аймақтарының экономикалық әлеуетінің өсуіне бағытталмаған.

Аймақтық меншік құрылымы екі бөлімнен тұрады:

• 
  әлеуметтік сала меншігі, оны қаржыландыру бюджеттік ресурстар есебінен жүргізіледі;
  
• 
  өндірістік сала меншігі, аймақтың экономикалық әлеуетінің өсуін қамтамасыз етеді [2].
  

Жергілікті басқаруды орталықсыздандырудың тұтас ел үшін оңды тұстары ретінде төмендегілерді атап өтуге болады:

• 
  «күшті аймақтар –күшті мемлекет» қағидасына жету;
  
• 
  орталық билік органдарын әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жұмылдыру;
  
• 
  аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру;
  
• 
  мемлекет пен аймақтардың бюджеттік қатынастарының тұрақтылығын арттыру.
  

Бюджет жүйесінің құрылымы мен деңгейлері мемлекеттік құрылымына сәйкес келеді және елдің Ата Заңымен анықталып, Қазақстан Республикасының «Бюджеттік жүйе туралы» Заңында баяндалған[3]. Осыдан туындай отырып, біз иерархияның төрт деңгейін қабылдаймыз : 1 – жергілікті өзін- өзі басқару, 2 – аудан ( қала), 3 – облыстар және Астана мен Алматы қалалары, 4 – республика. Бірінші деңгей Ата Заңның 89 бабына сәйкес салыстырмалы дербестікке ие болғандықтан, мұнда үш бюджеттік деңгей қарастырылады.

Теориялық тұрғыдан мемлекеттік бюджеттің жалпы тепе- теңдігінің шарты сақталуы керек:

немесе оның профицитімен сирек кездесеміз:

Мемлекеттік бюджетті тиімді басқару үшін бюджеттің құрылымдық тік және көлденең тепе- теңдігі маңызды болып табылады.Мұнда біз тік тепе-теңдікті көптеу талдаймыз (1-сурет).

Тік теңсіздің нәтижесінде субвенция түріндегі ресми трансферттерге қажеттілік туындайды. Бюджеттің құрылымдық тепе-теңдігін қамтамасыз ету үшін 1 шарттың ғана орындалуы емес, яғни кірістік және шығыстық бөліктердің тепе-теңдігі , сонымен бірге {fx} көбейткіші түріндегі шығыстық өкілеттің {lx} көбейткіші түріндегі табыстық көздердің құрылымына сәйкес келуі керек.

{fx}Є{lx}. (1)

а) мүлтіксіз	ә) тік теңсіздік

Сурет 1 – Бюджеттің тік тепе-теңдігінің деңгейінің матрицасы

Талдау көрсеткендей елде бюджеттік үдерісті кезеңмен жетілдіру жүріп жатқандығын көруге болады. Оның негізінде бюджеттің жекелеген түрлерінің арасында шығыстар мен кірістерді бөлу, бюджетті құрастыруда орталық және жергілікті билік органдарының өкілеті негізінде бюджеттік құқық нормаларын реттеу жүріп жатыр. Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының бюджет жобаларын және бюджеттен тыс мемлекеттік қорлардың құралуы мен қарастырылуы, бюджет пен бюджеттен тыс мемлекеттік қорларды бекіту мен орындалуы, оның орындалуын бақылау қызметтері ретінде бюджеттік үдеріс қалыптасты.

• 
  Галихин Н.Н. К вопросу о реформе административно-территориального устройства Республики Казахстан // Саясат. – 2013, – № 6, – С. 4–39.
  
• 
  Кубаев К.Е. Формирование принципов и функций местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзит. экономика. – 2012, – № 4–5, – 6 б.
  
• 
  Правительство Республики Казахстан. О концепции региональной политики Республики Казахстан на 2013–2015 годы: Постановление // Собр. актов Президента и Правительства РК. – 2013,– № 45–46. –С.226.