Белгібай жанар ќЎрманќызы асанбай Асќаровтыѕ ґмірі мен ќоєамдыќ-саяси ќызметі жјне шыєармашылыќ мўрасы

07.00.02 – Отан тарихы

(Ќазаќстан Республикасыныѕ тарихы)

Тарих єылымдарыныѕ кандидаты єылыми дјрежесін

алу їшін дайындалєан диссертацияныѕ
Авторефераты

Ќазаќстан Республикасы

Алматы, 2009

Жўмыс Ќазаќстан Республикасы Білім жјне єылым министрлігі Єылым комитетініѕ Ш.Ш. Ујлиханов атындаєы Тарих жјне этнология институтыныѕ Кеѕес дјуіріндегі Ќазаќстан тарихы бґлімінде орындалды.

Диссертация 2009 ж. «26» маусымда саєат 14.30-да ЌР БЄМ ЄК Ш.Ш. Ујлиханов атындаєы Тарих жјне этнология институтыныѕ тарих єылымдарыныѕ докторы єылыми дјрежесін беру жґніндегі БД 53.33.01 Диссертациялыќ кеѕес мјжілісінде ќорєалады (050010, Алматы ќаласы, Ќўрманєазы кґшесі, 29).

Автореферат 2008 ж. «25» мамырда таратылды.

хатшысы, тарих єылымдарыныѕ

докторы, профессор В.З. Галиев

ЖЎМЫСТЫЅ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу таќырыбыныѕ ґзектілігі. Ќазаќстан Республикасы тјуелсіз мемлекет ретінде ќалыптасып, бїкілјлемдік тарихи жјне саяси їрдістен ґзіндік келбетімен айќын орын алуы нјтижесінде отандыќ тарих єылымы ескі методологиялыќ ўстанымдардан арылып, жаѕа баєытта дамуына мїмкіндік алды. Оныѕ басты кґрінісі - кеѕестік жїйе тўсында бўрмаланып, аќиќаты айтылмаєан немесе біржаќты ќаралєан тарихи јлеуметтік-саяси їрдістерге деген кґзќарас тарихшы-зерттеушілер тарапынан мїлдем жаѕа сипат алып, шынайы тўрєыдан ќарастырыла басталуы. Казаќстан Республикасыныѕ Президенті Н.Ј. Назарбаев «Тарих толќынында» атты кітабында: «Егер біз мемлекет болєымыз келсе, ґзіміздіѕ мемлекетімізді ўзаќ уаќытќа меѕзеп ќўрєымыз келсе, онда халыќ руханиятыныѕ бастауларын тїсінгеніміз жґн. Оєан барар жол халыќ даналыєыныѕ негізінде жатыр...» [1, 267-б.] - деп атап кґрсеткеніндей, јрбір адам тарихты білуі, тарихтан таєылым алуы ќажет. Президентіміздіѕ 1998 ж. «Халыќ бірлігі мен ўлттыќ тарих жылы» деп жариялануыныѕ да мјн-маќсаты осында. Тґл тарихымызєа ќўрметпен ќарап, халќымыздыѕ бїкіл адамзаттыќ ґркениетке ќосќан їлесін јлемге таныту отандыќ тарих єылымыныѕ ендігі кезектегі міндеті болып табылады. Сондыќтан да Елбасымыздыѕ тікелей басшылыєымен (2004 ж. 13 ќаѕтардаєы № 1277 жарлыєы) Їкімет ќабылдаєан «Мјдени мўра» мемлекеттік баєдарламасыныѕ тарихымыз їшін маѕызы зор. Осы баєдарламаєа сјйкес ел тарихы тўтас ўлттыќ таным, тґл рухани ќўндылыќтармен біртўтас їйлесілімділікте ќарастырылып, деректерді єылыми айналымєа енгізу јрі насихаттау ісі јлі де жалєастырылуда.

Кез-келген елде, ќай уаќытта болмасын ќоєамныѕ дамуына 7 ж басшылыєымен (13.01.3лыєымен бїкіл адамзаттыќ ґркениетке ќосќан їлесін јлемге таныту Отандыќ тарих єылымыныѕ ендігі ґздерініѕ аќыл-парасатымен, наќтылы ой-тўжырымдарымен ыќпал ететін ґз мїддесін ўлт мїддесімен ўштастырып, сол ќоєамныѕ баєыт-баєдарын аныќтайтын негізгі кїш – зиялы ќауым болып саналды. Сондыќтан да елініѕ ертеѕі, ўлтыныѕ бірегей азаматы, ќайраткері болєан асыл азаматтардыѕ ќастерлі рухына бас ие отырып, олардыѕ ќоєамдаєы алар орны мен ќосќан їлесін саралай отырып зерделеу јрі келер ўрпаќтыѕ жады мен еншісіне лайыќты ўсына білу маѕызды міндеттердіѕ бірі болмаќ.

Ўлттыќ тарихи сананыѕ жаѕєыртылып, ґркениеттік баєыт алуы халќына ќызмет ету рухында тјрбиеленіп, кїш-ќуатын ќоєам мїддесіне жўмсаєан жеке тўлєаларєа ќатысты мјселелерді єылыми тўрєыдан зерттеуге жол ашты. Соѕєы кезде отандыќ єылымтануда ќоєамдаєы јлеуметтік-экономикалыќ мјдени дамудыѕ маќсаты ретінде тўлєалардыѕ алар орнын баєалау жґнінде ґзіндік пікірлер ќалыптаса бастады. Бўл ретте олардыѕ тарихын зерттеу, таєылымды жаќтарын ашып кґрсету, ќоєамдыќ-саяси ќызметіне талдау жасап зерттеу нысанына алу ќажеттілігі туындайтыны аныќ. Сонымен ќатар єылымтануда ґзіндік орын алатын єўмырнамалыќ жанр арќылы жекелеген тўлєалардыѕ ґмір жолын, сан-салалы ќызметін танып-білумен ќатар олар ґмір сїрген тарихи кезеѕніѕ ќыр-сырын тїсінуге де мїмкіндік туады.

Тўлєалардыѕ тарихтан алар орнын Елбасы Н.Ј. Назарбаев: «Ўлы тўлєаларын білмейінше, бірде-бір дјуірді дўрыстап тану мїмкін емес. Адам таєдырыныѕ айнасынан бір тарих кґшініѕ жїрісін єана аѕдап ќоймаймыз, оныѕ рухын, тынысын сезінеміз. Сондыќтан да халќы мен елініѕ алдындаєы ґздерініѕ перзенттік парызын айќын да аныќ тїсінген, ќандай ќиын-ќыстау жаєдайда да оны адал орындаудан жалтармаєан адамдар ќай дјуірде ґмір сїрсе де, дјйім ґз жўртыныѕ наєыз азаматы болып ќала берген», - деп атап кґрсетті [2]. Міне, сондыќтан да болар жалпы ќоєамныѕ даму барысын, ондаєы орын алєан айтулы оќиєаларды жеке тўлєасыз толыќ сипаттай алмайтындыєымыз. Ґз еѕбегінде А. Асќарўлы: «Дїниеден ґткендерге бедел-абыройдыѕ керегі жоќ, біраќ олардыѕ істері мен ардаќты есімдері бїгінгі ўрпаќќа керек. Патриотизмніѕ ўлттар тарихында ќалыптасатынын ўмытпау керек. Егер ўлт ґзініѕ болашаєына ќам жесе, онда ґзініѕ бїгінгі ўрпаєыныѕ ќамын ойлаєан жґн. Жўрт кейде мўны да ўмытып кетеді...», - деп толєана жазєан болатын [3, 33-б.]. Халќы їшін ґмірін кїреспен ґткізген, кїш-ќуатын ќоєам игілігіне жўмсаєан ўлтымыздыѕ ўлтжанды ќайраткерлері ўмытылмаќ емес. Десек те еліміз ќоєамдыќ татулыќ пен саяси тўраќтылыќты ќамтамасыз етіп демократиялыќ мемлекет ќўру арќылы ґркениетті елдер санатынан кґрінуді маќсат тўтќан тўста Отан тарихында ќазаќ кеѕестік ќоєамында ќалыптасып, дарыны мен еѕбегін кеѕес-партия ќызметіне жўмсаєан ќайраткерлердіѕ де єўмырнамасын жасауєа мјн берілу лјзім. Ґйткені олардыѕ да халќыныѕ жарќын болашаєы їшін атќарєан ќызметтері, соѕына ќалдырєан рухани мўралары да бїгінгі тарихтан шынайы тїрде баєаларын алуы ќажет.

Ќайраткер ретінде кеѕестік жїйе жаєдайында ќалыптасып, халќына іскерлікпен ќызмет етіп, ўлттыќ деѕгейдегі ќоєамныѕ дамуына ґзіндік їлес ќосќан азаматтардыѕ бірі – Асанбай Асќарўлы Асќаров (1922-2001 жж.) болып саналады. Саналы еѕбек жолын ауыл мўєалімінен бастап, мемлекет ќайраткері дјрежесіне дейін кґтеріліп, ґзініѕ ќоєамдыќ-саяси жјне мемлекеттік ќызметінде тўлєа ретінде республикаєа єана танылып ќоймай, Одаќ кґлемінде де їлкен беделге ие болды. А. Асќаровтыѕ ел экономикасы мен мјдениетін ґркендету баєытында атќарєан ќызметініѕ мол тјжірибесі кейінгі буынєа їлгі болуєа тиіс. Кеѕестік кезеѕніѕ єылыми жетістіктері мен озыќ тјжірибесіне сїйеніп, партиялыќ басшылыќ жасаєан жылдары (1959-1985) А. Асќарўлы Жамбыл, Алматы, Шымкент (ќазіргі Оѕтїстік Ќазаќстан) облыстарыныѕ єылыми-техникалыќ негізін ныєайтуєа, мјдени-јлеуметтік дамуын жеделдетуге, экономикалыќ ќуатын арттыруєа ерекше назар аударып, оны іс жїзіне асыруда ґзініѕ басќару шеберлігін танытќан ќайраткер. Бўл ретте оныѕ ќоєамдыќ жјне мемлекеттік ќызметіне ќатысты зерттеу мјселесі таќырыптыѕ маѕыздылыєы мен ґзектілігін арттыра тїседі.

Ґз дјуірініѕ даму заѕдылыќтарын тереѕ меѕгерген А. Асќаров ќызметке їнемі шыєармашылыќпен ќарап, білімін арттырумен ќатар єылыми еѕбектерін жарыќќа шыєарып отыруы оныѕ єылым мен практиканы ўштастыруєа кґп жјрдемін тигізсе керек. Сондай-аќ ґзі басќарып отырєан облыстардыѕ јлеуметтік-экономикалыќ жаєдайын жаќсартуда тек тјжірибиеге єана жїгініп ќоймай, оны єылыми тўрєыдан ўйымдастыруєа да баса назар аударєаны аќиќат. А. Асќаровтыѕ ќоєамдыќ-саяси, мемлекеттік ќызметіне жјне соѕына ќалдырєан єылыми-шыєармашылыќ мўрасына ќатысты объективті єылыми баєа беру ќайраткер ґмір сїрген тарихи кезеѕніѕ тыныс-тіршілігін тереѕ тїсінуге ыќпал етері сґзсіз. Мўндай баєыттаєы єылыми-зерттеу жўмысыныѕ нјтижелерін кґпшілік ќауымєа ўсына отырып, еліміздіѕ жеткіншектерін отансїйгіштікке, ўлттыќ жасампаз рухта тјрбиелеу їшін игі јсерін тигізері айќын.

А. Асќарўлыныѕ ќоєамдыќ-мемлекеттік ќызметініѕ жоєары баєаланєандыєы оныѕ бес мјрте Ленин орденімен (1948, 1957, 1966, 1973, 1982), їш рет Еѕбек Ќызыл Ту орденімен (1948, 1974, 1980) жјне Социалистік Еѕбек Ері (1982) ќўрметті атаєымен марапатталуынан кґрінеді [4]. Алайда сіѕірген еѕбектеріне ќарамастан зейнеткерлікке шыќќаннан кейін ќайта ќўру кезеѕініѕ ќиянатын кґрген абзал азаматтыѕ ґмірініѕ ауыр да азапты кезеѕінде туєан ґлеѕдері арќылы аќын ретінде танылып, кейіннен жазушы, публицист, ќоєамтанушы-єалым ретінде оќырман ќауым назарына ілінді. А. Асќаровтыѕ шыєармашылыєынан оныѕ жан-дїниесі, ґмірге деген философиялыќ кґзќарасы мен соны толєаныстары, азаматтыќ болмысы айќын танылады. Бўл да А. Асќаровтыѕ рухани байлыєыныѕ тереѕдігін, оныѕ ой-тўжырымдары мен јлеуметтік еркіндік кґкжиегініѕ кеѕдігін кґрсетеді.А. Асќаровтыѕ ґмірін зерттеу, атќарєан ќызметі мен рухани мўрасына єылыми тўрєыдан лайыќты баєа беру диссертациялыќ жўмысымыздыѕ ґзекті мјселеге арналєанын аныќтайды.

Сонымен ќатар ќарастырылып отырєан зерттеу таќырыбы тарихи-танымдыќ жјне практикалыќ тўрєыдан да сўранысќа ие екендігі аѕєарылады.

1986 ж. желтоќсан кґтерілісінен кейін ґктемшіл орталыќ тарапынан «ќазаќ ўлтшылдарын» іздестіру науќанында А. Асќаров жазыќсыз ќамауєа алынып, кеѕестік саяси жїйеніѕ ќысымын (1987-1991) бастан ґткізді. Осы жылдары бўќаралыќ аќпарат ќўралдарында, јсіресе ірі-ірі орталыќ басылымдарда бўрынєы республика басшыларын јшкерелеу маќсатында маќалалар жарыќ кґре бастады. Солардыѕ ќатарында А. Асќаровтыѕ да есімі аталып, оныѕ ќоєамдыќ-саяси ќызметіне біржаќты теріс пікір ќалыптастыру орын алды. Дегенмен, А. Асќаровтыѕ адалдыєына кґз жеткізіп, жалєан айыптармен жапа шеккенін тїсінген зиялы ќауым ґкілдері аќтауєа кїш салды. Ол туралы алєашќы шындыќќа сай маќалалар мен жекеленген журналистік зерттеулер 90-шы жж. бас кезінде жариялана бастады.

Ќазаќстан халыќ жазушысы Ј. Тјжібаевтыѕ маќалаларын, «Ќаламгер» радиохабарына берген сўхбатын [5], Бішкек ќаласындаєы сот їрдісіне ќатысып, їзбей материалдар дайындаєан журналист Н. Муфтахтыѕ топтама маќалаларын, Ш. Мўртаза, А.Е. Гаращенко, С. Абдуллаев пен Ж. Јбуов, Ќ. Оразбекўлыныѕ маќалаларын, жазушы Ж. Сјтібекўлыныѕ еѕбегін атауєа болады. А. Асќаровты аќтауєа ат салысќан республикалыќ «Социалистік Ќазаќстан» («Егемен Ќазаќстан»), «Советтік Ќырєызстан», Жамбыл облыстыќ «Аќжол», «Знамя труда», Шымкент облыстыќ «Оѕтїстік Ќазаќстан», Алматы облыстыќ «Жетісу» сынды мерзімді басылымдарда сот процесініѕ барысын јрі заѕєа ќайшы бўрмаланып жїргізілгендігін сипаттайтын топтама маќалалар жарияланды [6]. А. Асќаровты аќтау шараларына ќатысты Жамбыл, Шымкент облыстарыныѕ партия, соєыс жјне еѕбек ардагерлері атынан КСРО, Ќазаќ КСР-ы, Ќырєыз Республикасы Басшыларына, Ќырєыз Республикасы Жоєарєы Кеѕесініѕ тґралќасына, ЌР Жоєарєы Кеѕесініѕ ІІ сессиясына ќатысушы халыќ депутаттары назарына жолданєан хаттарында ЌР Жоєары Сотыныѕ шыєарєан їкіміне (Ќаз КСР ЌК. 146 бап. 2 б., 24.05.91 ж.) наразылыќтарын ашыќ білдірді [7].

Жамбыл, Шымкент облыстарына ќарасты кґптеген аудандардыѕ партия, соєыс жјне еѕбек ардагерлерінен, «А. Асќаровтыѕ ар-ожданын ќорєау» ўйымдары ґткізген митинг ќаулылары, еѕбекшілер ўжымдарынан, КСРО жјне Ќазаќ КСР халыќ депутаттарынан, Ресей, Ќырєызстан, Ќазаќстан тўрєындарынан, аќын-жазушылар, єалымдар, ќоєамдыќ ўйымдар атынан ґтініш-хаттар, ашыќ хаттар санын есептеу мїмкін емес еді. Олардыѕ ќатарында ЌР Жоєары Сотыныѕ тґрайымы Н.Ј. Ибрагимоваєа Ј. Тјжібаев, Ќ. Бекхожин, С. Мјуленов сияќты Ќазаќстанныѕ халыќ жазушылары арнайы араша хаттар жазса [8, 25-іс, 6-п.], Ф. Оѕєарсынова, Т. Молдаєалиев, Ш. Мўртаза сынды ќайраткерлер рухани ќолдау кґрсетті [8, 31-іс, 2-п.], ал замандастары Ж. Аралбаев, А. Ґтеулин ќорєау комитеттерін ўйымдастыруда белсенділік танытты. Кґрнекті аќын Ј. Тјжібаев: «…мен кґпті кґрген кісімін. Бір кездері жас мемлекеттіѕ алєашќы тјй-тјй басќан адымдарына да тјжірибесіздіктіѕ, ќўќымыздыѕ јлсіздігінен талай арыстарымыздан айрылып, бармаєымызды тістеп ќалдыќ. Ондай ґкінішті ґткенге оралу жоќ… Ал, кїні кеше єана ќасымызда жїріп, еліне елеулі еѕбек сіѕірген азаматымызды бјле-жаладан ќорєауєа біздіѕ мїмкіндігіміз толыќ… Біз имандылыќќа, егемендікке ќайта оралып келе жатќан ел-жўртпыз. Мен соєан сенемін!..“ [8, 69-74-пп.], - деп шындыќ жеѕіп, А. Асќаровтыѕ да аќталатынына сенді. Осы хаттардан А. Асќаровтыѕ јдебиет, ґнер баєытында шыєармашылыќпен айналысќан зиялы ќауым ґкілдерінде мойындатќан тўлєа екендігін байќатады. Јйтсе де зиялы ќауымныѕ назарын аударып мїддесінен шыєу јрбір адамныѕ ќолынан келе беретін іс емес. Осыєан орай А. Асќаровтыѕ ќаншалыќты деѕгейде мойындалєаны, зиялы ќауымды ќандай ќасиеттерімен мойындатты деген сауалєа талдау жасап, жауап беру де маѕызды міндеттерден саналады.

Осы атќарылєан шаралардыѕ бјрі А. Асќарўлын азаматтыќ жјне саяси тўрєыдан толыќ аќтауєа негіз болып, Ќазаќстан Республикасыныѕ Президенті Н.Ј. Назарбаев пен Ќырєызстан Республикасыныѕ бўрынєы Президенті А. Аќаев їлкен азаматтыќ танытып, јділетсіз їкімніѕ кїші жойылды. Јділеттілік жеѕіп, таєылєан айыптар негізсіздігі аныќталып, А. Асќаров 1991 ж. 31 тамызда тїрмеден босатылды. Ал, 1995 ж. 23 тамызда ЌР Жоєарєы Соты тґралќасыныѕ, 1995 ж. 13 ќыркїйекте ЌР Бас Прокуратурасыныѕ жанындаєы коррупцияєа ќарсы кїрес жїргізетін арнайы прокуратураныѕ шешімдерімен [8, 4, 24-пп.] толыќ аќталды.

А. Асќарўлы толыќ аќталєан соѕ оныѕ ґмірі мен ќоєамдыќ-саяси, мемлекеттік жјне єылыми-шыєармашылыќ ќызметіне жаѕа кґзќарас тўрєысынан јділ баєа беріліп, шындыќќа сай маќалалар, сўхбаттар, естелік-эссе, очерктер жарыќќа шыќты. Республика кґлемінде 1992 ж. 70 жылдыќ, 1997 ж. 75 жылдыќ, 2002 ж. 80 жылдыќ, 2007 ж. 85 жылдыќ мерейтойлары аталып ґтілді. А. Асќарўлын мемлекет жјне ќоєам ќайраткері ретінде таныту мен кеѕірек насихаттауєа баєытталєан жарияланымдардыѕ басым кґпшілігі мерейтойларєа арналды.

Ќайраткер А. Асќаровтыѕ азаматтыќ болмысы мен ќоєамдыќ-саяси, мемлекеттік ќызметіне арналєан естеліктердіѕ ќатарында Ш. Беркімбаева, І. Балтаєўлўлы, Є. Маймаќов, Ж. Сјтібеков, А. Бекбосын, М. Ќалдыбай, Ќ. Тїменбай [9] секілді т.б. азаматтардыѕ естеліктерін айрыќша атауєа болады. Сонымен ќатар, А. Асќаровтыѕ «Аќ жол», «Жас алаш», «Егемен Ќазаќстан», «Ќазаќстан теміржолшысы», «Аќиќат» [10] мерзімдік басылымдарєа берген сўхбаттарыныѕ да ґзіндік орны бар. Бўл сўхбаттарда ол ќоєамныѕ экономикалыќ, мјдени жјне јлеуметтік тыныс-тіршілігі, ўлттыќ ќўндылыќтар туралы ой-толєамдары, кеѕестік жїйеніѕ кїйреу себептеріне, экономикалыќ даєдарыстан шыєу жолдарына т.б. мјселелерге ќатысты ґзіндік кґзќарастары мен пайымдауларын жаѕа заман тынысымен сабаќтастырып тїйіндейді.

А. Асќаровтыѕ ХХ є. 90-жж. ќарымды ќаламгер, ќоєамтанушы-єалым ретінде жазылєан еѕбектері арќылы жаѕа ќырынан танылєаны мјлім. Осыєан орай белгілі зерттеуші-єалымдардыѕ, жазушы ќаламгерлердіѕ оныѕ єылыми- шыєармашылыєына ќатысты талдау жасаєан пікірлерініѕ маѕызы ерекше. Атап айтќанда, К. Нўрпейісўлы [11], Ж. Молдабеков, Т. Кјкішўлы [12], Ј. Тјжібаев, М. Ќозыбаев [13], Ж. Сјтібекўлы, Ш. Садыханўлы, Р. Ниязбек, Б. Тоєысбаев жјне халыќ ќаћарманы Ќ. Ќайсеновтіѕ, ой-тўжырымдары А. Асќаровты жаѕа деѕгейде танытты.

А. Асќаровтыѕ 80 жылдыќ мерейтойы ќарсаѕында М.Х.Дулати ќоєамдыќ жјне Д. Ќонаев атындаєы Халыќаралыќ ќорлардыѕ тапсырысымен жарыќ кґрген «Халыќ перзенті» [14] атты естеліктер кітабыныѕ орны айрыќша. Жинаќта ірі мемлекет ќайраткерлерініѕ, јдебиет, ґнер саѕлаќтарыныѕ, соєыс жјне еѕбек ардагерлерініѕ, бірќатар замандастарыныѕ лебіздері, естеліктері, арнау ґлеѕдері жјне ґзініѕ маќалалары, сўхбаттары топтастырылып берілген. Белгілі тарихшы М. Ќойгелдиев: «А. Асќаров бар бітім-болмысымен кеѕестік жїйе жаєдайында ќалыптасќан ќайраткер еді. Ал, кеѕестік билік болса ўлттыќ кадрларды перманентті, жїйелі тїрде ылєи да електен ґткізіп тазалап отырды. Соєан ќарамастан Ќазаќстандаєы басшылыќтыѕ арасында ўлттыќ ќўндылыќтарды ќорєап, оларды одан ары ґрістетуге ынталы, таза кґѕілді биік мўратты азаматтар аз болєан жоќ. Асанбай Асќаров сондай еліміздіѕ баєына туєан ќайраткерлердіѕ бірі јрі бірегейі еді» [14, 109-б.] - деп јділ баєасын берді. А. Асќаровтыѕ ґз замандастары сияќты кеѕестік жїйеніѕ идеологиялыќ талабына сай ќызмет еткенін ескерсек, оныѕ партиялыќ басшылыќ жасаєан облыстардыѕ экономикасын кґтерумен ќатар, ўлттыќ мјдениеттіѕ тарихына да зер салып «мјдени ескерткіштерді ќорєау» деген атпен діни ескерткіштерді де ќорєауєа ќамќорлыќ жасаєандыєын байќаймыз.

А. Асќарўлыныѕ ґмірі мен ќызметініѕ, шыєармашылыќ мўрасыныѕ кеѕірек насихатталуы 85 жылдыќ мерейтойлыќ шаралар барысында жїзеге асты. 2007 ж. 15 ќыркїйекте Алматыда ЌР Жазушылар Одаєыныѕ республикалыќ «Єалымдар одаєы» бірлестігініѕ, Халыќаралыќ Д.А. Ќонаев жјне М.Х. Дулати ќоєамдыќ ќорларыныѕ ўйымдастыруымен «А. Асќаров – ќоєам, экономика, саясат» атты єылыми-практикалыќ конференция ґткізілді. Бўл конференцияда жасалєан баяндамаларда [15] ќайраткердіѕ ќоєамдыќ ќызметі мен сан ќырлы дарыны, ќайраткерлік ќабілеті сипатталды. Сондай-аќ А. Асќаровтыѕ јр жылдарда жеке-жеке кітап болып шыќќан туындыларыныѕ таѕдамалы шыєармалар жинаєы жарыќ кґрді [16].

Ќайраткер жґнінде танымдыќ сипаттаєы маќалалар республикалыќ, облыстыќ мерзімдік басылымдарда жарияланып, онда Асанбай Асќаровтыѕ ќоєамдыќ-саяси жјне мемлекеттік ќызметініѕ јрбір кезеѕдерінен толымды мјліметтер береді.

Ал, А. Асќаров ќоєамдыќ ќорыныѕ ўйытќы болуымен Шымкент ќаласынан «Ќайталанбас тўлєа» атты ќоєам ќайраткерлерініѕ, замандастарыныѕ, јріптестерініѕ, достарыныѕ ќайраткердіѕ іскерлік, адамгершілік ќасиеттерін жан-жаќты баяндауымен ќўнды естеліктер жинаєы жарыќќа шыќты [17].

2004-2006 жж. Ф.Є. Асќарова А. Асќарўлыныѕ жеке тектік ќўжаттарын мемлекеттік саќтауєа сый ретінде Алматы облысыныѕ мемлекеттік мўраєатына тапсырєан болатын. Аталмыш мекеменіѕ жеке ќор бґлімі ќызметкерлері жаѕа мўраєаттыќ ќўжаттарды айналымєа ќосып, осыєан орай А. Асќаровтыѕ жазыќсыз жазаланєандыєы туралы деректер негізіне сїйеніп маман З. Мўќашева республикалыќ басылымдарєа маќалалар дайындады.

Сонымен ќатар кеѕестік ќоєамдаєы А. Асќаровтыѕ лайыќты орнын кґрсетуде аса ірі ќоєам ќайраткері Д.А. Ќонаевтыѕ «Аќиќаттан аттауєа болмайды» атты естелік-эссесінде айтылєан пікірінде де: «Асќаров Асанбай бїкіл саналы ґмірін кеѕес жўмысына, партия ґміріне арнаєан. Жамбыл, Алматы, Шымкент облыстыќ партия комитеттерініѕ бірінші хатшысы болып істеген жылдарда ол ґзініѕ ўйымдастырушылыќ талантын танытты. Шымкент облысыныѕ экономикалыќ ґркендеуіне, мјдени ґмірініѕ кґтерілуіне елеулі їлес ќосты. Ол осында Еѕбек Ері атанды» - деп оныѕ ќайраткерлік келбетін айќындап берді [18, 413-б.].

Кґрнекті мемлекет ќайраткері А. Асќарўлына ќатысты естеліктерді, мўраєат деректерін саралай отырып шолу жасаєанда оныѕ ќоєамдыќ, ўйымдастырушылыќ жјне шыєармашылыќ ќызметін жан-жаќты баяндап, єылыми талдау жасап баєа берген арнайы єылыми зерттеулердіѕ жоќтыєын байќаймыз. Сондыќтан да А. Асќаровтыѕ ќайраткерлігіне, єылыми-шыєармашылыќ ќызметіне, мўраларына ќатысты јлі де бўл мјселеніѕ тереѕірек зерттеле тїсуі ќажеттігін кґрсетеді.

А. Асќаровтыѕ келбетін сомдауда кґрнекті тарихшы-єалым Б. Кґмеков «Ќазаќстан. Ўлттыќ энциклопедия» атты басылымєа [19, 478-б.] алєаш рет маќала енгізіп, ќайраткердіѕ ќоєамдыќ-саяси ќызметіне ќатысты салмаќты єылыми пікір білдірген еді. Мўндай баєаныѕ А. Асќаровтыѕ саяси тўлєалыќ келбетін ашуєа септігін тигізгені сґзсіз. Осы басылым жарыќќа шыќќан мезгілде А. Асќаров јлі де ґзі ќалыптасќан јрі ќызмет еткен ортадан да, ќоєамнан да оќшауланып ќалєан шаќ еді. Осындай бір келеѕсіз мезгілде жарыќќа шыќќан маќала ќайраткердіѕ шынайы азаматтыќ келбетін, ќайраткерлік тўлєасын тануєа жол ашты. Сондай-аќ 1998 ж. А. Асќаровтыѕ «Ўлы Тўранныѕ ўлдары» еѕбегініѕ тўсаукесерін ґткізуге де бастама кґтеріп, Ќазаќ мемлекеттік заѕ академиясыныѕ сол жылдардаєы ректоры Н. Шайкеновтыѕ ќолдауымен ўйымдастырєан да академик Б.Е. Кґмеков болды. Ќайраткердіѕ кітабыныѕ тўсаукесерін ґткізу, оны кґпшілік оќырманєа таныстыру арќылы А. Асќаровтыѕ ќаламгерлігін аѕєартып ќана ќойєан жоќ, жиналєан ќауым еѕбектіѕ ќўндылыєын кґрсетіп, сол арќылы оныѕ жаѕа шыєармасы тўрєысынан єалым ретінде танып, єылымєа ќосќан їлесін баєалады.

Осы аталєандармен ќатар А. Асќаровтыѕ мемуарлыќ, атап айтќанда «Таєдыр», «Судьба», «Кґзќарас» [3] атты еѕбектерініѕ алар орны мен маѕызы ерекше. Бўл туындылардыѕ мазмўны мен сипаты ќайраткердіѕ ґмірі мен ќызметі туралы ќажетті мјлімет бере алмаєанымен де А. Асќарўлыныѕ тўлєа ретінде ќалыптасу кезеѕінен толымды маєлўмат аламыз.

Зерттеу нысаны Кеѕестік ќоєамныѕ даму їрдісімен байланыстыра отырып мемлекет жјне ќоєам ќайраткері, јрі єалым А. Асќаровтыѕ ґмірі, ќоєамдыќ-саяси ќызметі жјне єылыми - шыєармашылыќ мўрасын саралау.

Зерттеу пјні – А. Асќаровтыѕ аса жауапты мемлекеттік ќызметпен ќатар єылыми шыєармашылыќпен айналысќанын кґрсете отырып, ќызметтегі жјне ґмірініѕ соѕєы жылдарындаєы оныѕ рухани кґзќарастарына тарихи талдау жасау.

Зерттеудіѕ маќсаты мен міндеттері. Зерттеу жўмысыныѕ маќсаты – белгілі мјліметтер мен єылыми айналымєа енгізілген мўраєаттыќ деректерді негізге ала отырып А.Асќаровтыѕ ґмірініѕ барлыќ кезеѕдерін ќамтып ќайраткердіѕ ќоєамдыќ-саяси ќызметін, шыєармашылыќ мўрасын шындыќ тўрєысынан єылыми талдауєа алу. Осыєан орай тґмендегі наќты міндеттерді шешу кґзделді:

- А. Асќарўлыныѕ шыќќан тегі, ґскен ортасы мен азаматтыќ болмысыныѕ ќоєамдыќ кґзќарастарыныѕ ќалыптасуына јсерін тигізген саяси-јлеуметтік факторларды ашып кґрсету арќылы оныѕ ќатардаєы ауыл мўєалімінен мемлекет жјне ќоєам ќайраткері дјрежесіне дейін ґсу жолдарын сараптау;

- Жамбыл облысы атќару жјне партия комитетініѕ жетекшісі ретінде еліміздіѕ халыќ шаруашылыєыныѕ дамуына ќосќан їлесін кґрсету;

- Алматы облысыныѕ єылыми-техникалыќ потенциалыныѕ, экономикалыќ жјне мјдени-јлеуметтік деѕгейініѕ жаѕа сапалыќ биікке кґтерілуін ќамтамасыз етудегі А. Асќаровтыѕ еѕбегі мен ќайраткерлік келбетін таныту;

- Шымкент облыстыќ экономикалыќ ґркендеуіне жјне мјдени ахуалыныѕ ґсуіне ќатысты А. Асќарўлыныѕ атќарєан іс-јрекеттерін саралау;

- Зейнетке шыќќаннан кейін желтоќсан кґтерілісіне ќатысты ґктемшіл орталыќ тарапынан жазыќсыз жалаєа ўшырау себептерін аныќтау;

- А. Асќаровтыѕ Ќазаќстан тарихына арналєан єылыми мўрасын сараптай отырып, олардыѕ ќўндылыєын баєалау;

- А. Асќаровтыѕ М.Х. Дулати атындаєы ќоєамдыќ ќордыѕ Президенті ретінде атќарєан ќызметіне баєа беру;

- А. Асќаровтыѕ ґмірі мен ќызметіне ќатысты жаѕа мўраєаттыќ деректерді єылыми айналымєа енгізу.

Зерттеу жўмысыныѕ хронологиялыќ ауќымы. Диссертациялыќ деѕгейдегі зерттеу жўмысыныѕ хронологиялыќ ауќымы А. Асќаров ґмір сїрген жылдарды - 1922-2001 жж. аралыєын ќамтиды.

Зерттеу жўмысыныѕ теориялыќ жјне јдістемелік негізіне кейінгі жылдары жарыќ кґрген кґрнекті тарихи тўлєалардыѕ ґмірі мен ќызметін зерттеу мјселелері бойынша ќалыптасќан жаѕа єылыми концепциялар мен ўлттыќ єылыми мїдде ўстанымдары негізге алынды. Зерттеу јдістемелік негізіне єылыми танымныѕ жїйелілік, салыстырмалы талдау, шынайылыќ, тарихи объектілік ўстанымдары ќолданылды.

Сондай-аќ зерттеу барысында тарихи даму їрдісінде ґзініѕ жеке ќолтаѕбасы бар тўлєалардыѕ орны мен рґлін ќарастыратын отандыќ жјне шетелдік тарихшылардыѕ теориялыќ-јдістемелік тўжырымдары да басшылыќќа алынды [20].

Тјуелсіздіктіѕ алєашќы жылдарынан бастап отандыќ тарихнамада жеке тўлєаларды зерттеуде жаѕа ізденістер ќолєа алына бастады. Олар Ж. Ќасымбаев, М. Ќойгелдиев, М. Ќўл-Мўхаммед, В.З. Галиев, М.Х. Асылбеков, С.Ф. Мажитов жјне ґзге де єалымдардыѕ монографиялыќ зерттеулері, оларда кґтерілген тўлєалардыѕ ќоєамдаєы ќызметі мен тўлєаныѕ сол ќоєамдаєы орнын ашып кґрсетудегі ќолданылєан тыѕ зерттеу јдістері. Аталєан монографиялыќ зерттеулерде ќазаќ тарихындаєы јртїрлі кезеѕде ґмір сїрген жеке тўлєалардыѕ ќоєамдыќ бейнелеріне жан-жаќты єылыми тўрєыда баєа берілген [21].

Ќазаќстан єылымына їлес ќосќан кґрнекті єалымдардыѕ ґмірбаянын арнайы тарихи зерттеу де ґз нјтижесін беруде. Є. Батырбеков, С.Ф. Мажитов, С. Есќалиев, Б. Исабек, Г. Жїгенбаева, С. Иманбаева, З. Тґленова, Ж. Танатарова [22], т.б. ґз зерттеулерінде белгілі єалым, ірі ќоєам ќайраткерлерініѕ ґмір жолын, ќоєамдыќ-ўйымдастырушылыќ ќызметін, єылыми мўраларыныѕ ќўндылыєын жан-жаќты зерттеп, јрбір тўлєаныѕ ґзіндік алар орны, идеологиялыќ ґктемдік тўсындаєы жеке ќайраткерлігі жайында тоќталады.

Осы аталєан методологиялыќ жјне јдістемелік негіздерді ќолдану барысында тарихи оќиєалар мен баєалауда ґркениеттік кґзќарастар мен ўлттыќ мїдде ўстанымдары їнемі басты назарда болды. Сонымен ќатар зерттеу жўмысында жасалєан тўжырымдар мен айтылєан пікірлердіѕ ґзара логикалыќ їйлесімділікте болуына да ерекше мјн берілді.