Білім берудегі мультимедиалық технологиялар

Оқу құралында мультимедиалық технологиялардың әдістемелік ерекшеліктеріне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мультимедианың техникалық құралдарына және мультимедиа-ресурстарды дайындаудың бағдарламалық жабдықтарына талдау жасалынған.

Оқу құралын жоғары оқу орнының студенттері мен оқытушылары, орта мектептер мен бастауыш, орта кәсіптік оқу орындарының мұғалімдері пайдалана алады.


Д 2404010000

00(05)-08

Кіріспе ..............................................................................................			5
1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар – оқытудың дидактикалық жүйелері ...............................................................			8
1.1 Мультимедиа негіздері ............................................................			8
		1.1.1 Ақпарат. Ақпарат ұғымы.......................................	8
		1.1.2 Мультимедиа жөнінде түсінік ................................	10
		1.1.3 Гипермедиа (гиперорта) ұғымы ..............................	15
		1.1.4 Виртуалды нақтылық ...............................................	16
		1.1.5 Модель. Модельдеу ..................................................	17
1.2 Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың шарттары мен аспектілері ..............................			20
1.3 Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік мүмкіндіктері ........................................................................			25
1.4 Мультимедианы оқытуда қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктері ..................................................................			31
1.5 Мультимедиалық технологиялардың оқыту процесіндегі тиімділігін анықтау ..................................................................			33
1.6 Мультимедиалық технологиялар - таным процесін жетілдірудің тиімді құралы ..................................................			36
1.7 Мультимедиалық ресурстарды дайындаудың бағдарламалық жабдықтары ....................................................			41
1.8 Мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау ұстанымдары мен шарттары ....................................................			43
1.9 Медиатека, медиаорталық .......................................................			54
1.10 Мультимедиалық технологияларды шет елдік білім саласында қолданудың тенденциялары, перспективалары			57
2 БӨЛІМ. Мультимедианың техникалық құралдары .......			63
	2.1 Интерактивті тақта .....................................................		63
	2.2 Интерактивті проектор ..............................................		65
	2.3 Мультимедиалық проектор .......................................		66
	2.3.1 Мультимедиалық проектордың типтері .................		69
	2.4 Оверхед-проектор ......................................................		74
	2.5 Медиавизор .................................................................		77
	2.6 Интер-Бим ...................................................................		78
	2.7 Интерактивті панель ..................................................		79
	2.8 Verdict дауыс беру жүйесі .........................................		79
2.9 Компакт дискілер .......................................................			81
	2.9.1 Компакт дискіде мәліметтің орналасуы .................		82
	2.9.2 Ақпарат жазу әдістері ...............................................		83
	2.9.3 Компакт дискілер түрлері ........................................		84
	2.9.4 Дискіжүргізушілердің жұмыс принципі .................		86
	2.9.5 Дискіжүргізушілердің сипаттамасы ........................		87
	2.9.6 Дискілер арасындағы айырмашылық .....................		88
Тестілеу сұрақтары .....................................................................			91
Пайдаланылған әдебиеттер ........................................................			99

• 
  ақпараттық-коммуникациялық технологияларды оқыту процесiне енгiзу жөнiндегi нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру;
  
• 
  орта бiлiм беру ұйымдарын интернет желiсiне қосу;
  
• 
  бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнде қашықтан оқыту технологияларын әзiрлеу және енгiзу;
  

• 
  жаңа ақпараттық технологияларды оқыту процесiне енгiзудi қамтамасыз ететiн ғылыми-зерттеу және әдiстемелiк жұмыстарды жүргiзу;
  
• 
  ақпараттық және телекоммуникация технологияларын бастауыш, орта және жоғары кәсiптiк бiлiм саласында қолдана алатын мамандар даярлау;
  

• 
  оқыту технологиясының аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз етiлуiн қадағалау;
  
• 
  оқытудың инновациялық технологиясын қалыптастыру т.б.
  

Бiлiм беру жүйесiнiң жаңа талаптары мен жоғарыдағы ғалымдардың зерттеу еңбектерiнiң нәтижелерiн ескере отырып, мынадай тұжырымға келуге болады: үздiксiз бiлiм беру жүйесiн жетiлдiрудiң негізгі бағыттарының бiрi ретiнде мультимедиалық технологияларды қолдану бүгiнгi күннiң басты талабы. Сондықтан да, оның техникалық және дидактикалық мүмкiндiктерiн дамыту, онан әрi зерттеу маңызды болып табылады.

Жалпы алғанда, мультимедиалық технологияларды бiлiм беру саласында дер кезiнде игеру және тиiмдi пайдалану бүгiнгi күндегi маңызды қажеттiлiктердiң қатарынан саналады. Осы қажеттiлiктерге байланысты мынадай iс-әрекеттер орындалуы тиiс: 1) педагогикалық процесте мультимедиалық технологияларды тиiмдi пайдалана алатын мұғалiмдердi даярлау; 2) оқу орындарының ақпараттық технологиялар базасын үнемi жаңартып отыру; 3) оқу-әдiстемелiк жұмыстарды бiлiм берудi дамытуға бағытталған бағдарламалар негiзiнде жаңаша сипатта жүргiзу.

Айта кетуіміз керек, осы мәселелерге байланысты алаштың зиялы қауым өкiлдерiнiң бiрi А.Байтұрсыновтың „Қазақ” газетiнде жариялаған „Мектеп керектерi” атты мақаласындағы: „Ең әуелi мектепке керегi - бiлiмдi, педагогика, методикадан хабардар, оқыта бiлетiн мұғалiм. Екiншi - оқыту iсiне керек құралдардың қолайлы һәм сайлы болуы. Құралсыз iс iстемейдi, һәм құрал қандай болса, iстеген iс те сондай болмақшы. Үшiншi - мектепке керегi белгiленген бағдарлама. Әр iс көңiлдегiдей болып шығуы үшiн оның үлгiсi, я мезгiлдi өлшеуi болуы керек. Үлгiсiз я өлшеусiз iстелген iс - ол я артық, я кем шықпақшы” - деген пiкiрi бүгiнгi таңда да құндылығын жойған жоқ.

Жоғарыда аталған мәселелерге жекелей тоқталатын болсақ, бiрiншiден, мультимедиалық технологиялардың орасан зор потенциалдық мүмкiндiктерiн оқыту процесiнде талапқа сай пайдалана алатын бiлiмдi, бiлiктi мұғалiмдердiң болуы қажет. Себебi, „Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасына” сай елiмiзде 2007 жылдың соңына дейiн жалпы мектептiң 66,4%-ы мультимедиалық технологиялармен жабдықталды. Ал, қазiргi таңда, жоғары оқу орындарының педагогикалық мамандықтарының оқу бағдарламаларында студенттердiң тек компьютерлiк технологияларды ғана меңгеруiне ден қойылып, олардың мультимедиалық технологияларды игеру қажеттiлiгi ескерiлмеген. Бұл, жоғары оқу орнын бiтiрген ертеңгі педагог маманның кәсіби іс-әрекетінде мультимедиалық технологияларды өз дәрежесiнде пайдалана алмайтындығын аңғартады.

Екiншiден, оқу орындарының ақпараттық технологиялар базасын жаңарту қажеттiлiгi олардың жаңа бағдарламалық құралдармен жұмыс жүргiзуі үшiн техникалық мүмкiндiктерiн жетiлдiрiп отырудан туындайды. Әлемдік желi арқылы бiлiм беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн орта мектептердi жаңа ақпараттық технологиялармен жабдықтаудың, мультимедиалық құралдармен қамтамасыз етудiң қажеттiлiгi айқындала түседi.

Үшiншiден, жалпы білім саласында оқу-әдiстемелiк жұмыстарды жандандыру, жаңаша сипатта ұйымдастыру жоғарыда аталған мемлекеттік бағдарламаларды басшылыққа ала отырып, кезең-кезеңiмен жүзеге асыруды қажет етеді.

1 БӨЛІМ. Мультимедиалық технологиялар – оқытудың

дидактикалық жүйелері

1. 
   Мультимедиа негіздері
   

• 
  ақпарат - құрылымның күрделiлiк өлшемi (Моль);
  
• 
  ақпарат - таңдау ықтималдылығы (Яглом);
  
• 
  ақпарат - энтропияның терiстiгi (Бриллюэн).
  

Ақпараттың мынадай қасиеттері бар:

• 
  тұтыну кезінде көлемі азаймайды;
  
• 
  пайдалану кезінде тұтынушылар санына шек қойылмайды;
  
• 
  бір орыннан екінші орынға тасымалдау процесі жылдам жүргізіледі;
  
• 
  қандай да бір мазмұндағы ақпарат әртүрлі формада ұсыныла алады т.б..
  

Адам ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдайды, мидың және орталық нерв жүйесінің көмегімен ақпаратты өңдейді, есте сақтайды. Адамның ойша есеп шығаруы, мәтінді бір тілден екінші тілге аударуы ақпаратты өңдеу процесінің мысалдары. Ақпаратты өңдеу процесі адамның ақыл-ой іс-әрекетіне байланысты.

Қандай да бір нәтижеге жету мақсатындағы ақпаратқа қатысты іс-әрекеттер тізбегінің жиынтығы ақпараттық процесс деп аталады.

Ақпараттық процесс адамға қатысты әлемде ғана емес, табиғатқа қатысты да жүреді. Тірі табиғатта популяциялық түрленулер тұрақты ақпарат алмасуға негізделген. Мысалы, өсімдіктер әлеміндегі жыл мезгіліне байланысты өзгерістер – ақпараттық процесс нәтижесі. Атап айтқанда, ауа температурасының өзгеруі, күн сәулесінің ұзақтығы өсімдіктердің өмір сүруі үшін маңызды.

1. 
   Мәтін, кескін, графика, сурет, фотосурет, анимация, бейнефильм секілді көру арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны визуалды ақпарат деп атайды.
   
2. 
   Дыбыс, сөз, әуен сияқты есту арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны дыбыстық ақпарат деп атайды.
   
3. 
   Арнайы техникалық құралдар көмегімен адамның сенсорлық жүйесі арқылы қабылданатын ақпараттар. Мұны сенсорлық ақпарат деп атайды.
   

Қандай да бір объектінің немесе процестің негізгі қасиетін сипаттайтын ақпаратты тура ақпарат деп атайды. Мысалы, судың мөлдірлігі, түссіздігі және сұйықтығы.

Адамның бір тақырып төңірегіндегі бұрын қабылдаған ақпараты мен жаңа ақпаратты салыстыру, елестету арқылы қабылдауын ассоциативті ақпарат деп атаймыз. Мысал ретінде, жоғарыда келтірілген судың негізгі сипаттамалары арқылы оған қосымша сипаттама беретін ақпаратты келтіруге болады.

Ақпарат кеңістік арқылы ғана емес, уақытқа байланысты да таратылады. Мысалы, ежелгі сына жазулары, Күлтегін жазбасы, жартастардағы суреттер, адамның гендік қасиеттерінің ұрпақтан ұрпаққа берілуі т.б.

Ақпаратты ұсынудың бірнеше әдістері бар. Ауызша, жазбаша және сурет, графика, бейнемәлімет, дыбыстық мәлімет арқылы көрнекілік негізде ұсыну т.б. Ақпаратты ұсыну үшін алдымен жинақталған, өңделген, сақталған ақпарат болуы керек. Адам ақпаратты іздеу, жинау, сұрыптау, өңдеу, сақтау арқылы ғана ой-елегінен өткізіп ұсына алады. Сонымен қатар, баспа құралдары, техникалық құралдар арқылы да ақпаратты тарата аламыз.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ақпарат деген не?
   
2. 
   Ақпараттың қандай түрлері бар?
   
3. 
   Ақпараттық процесс деген не?
   
4. 
   Ақпараттандыру мен компьютерлендіру ұғымдарының айырмашылығы қандай?
   
5. 
   Ақпаратты ұсынудың қандай әдістері бар?
   

2. 
   Мультимедиа жөнінде түсінік
   

Қазiргi таңда бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру процесiне байланысты ақпаратты-бiлiм беру ортасы, ақпаратты-пәндiк орта, кәсiби-ақпараттық бiлiм беру ортасы, оқытудың компьютерлiк технологиялары, оқытудың ақпараттық технологиялары, ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, бiлiм беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар, мультимедиа, мультимедиалық технологиялар, бiлiм берудегi мультимедиа, мультимедианың бағдарламалық құралдары, мультимедиалық ресурстар секiлдi бiрқатар терминдер оқулықтар мен ғылыми мақалаларда қолданыла бастады.

Ендi осы түсiнiктерге талдау жасап көрейiк. Алдымен, осы түсiнiктерде көп қолданылатын „орта” терминiне тоқталайық. Орта макроорта және микроорта ұғымдарын құрайды. Макроорта қоғамдық-экономикалық жүйелердi қамтыса, микроорта жеке тұлғаның айналасындағы жанұя, ұжым секiлдi жекелеген элементтерден құралады.

Бiлiм беру ортасы – бiлiм беру мекемелерiндегi оқыту технологиялары мен ақпараттық ресурстардың жиынтығы.

Ал, ақпаратты – бiлiм беру ортасы ұғымына қатысты В.А.Красильникованың: „бiлiм беру ортасы ешқашанда ақпаратсыз бола алмайды, бұл жердегi „ақпаратты” сөзi ақпараттық технологияларға қатысты айтылып тұр” деген пікірімен қосылғымыз келеді. Сондықтан да, ақпаратты-бiлiм беру ортасы – ақпараттық бiлiм ресурстарын пайдалануға мүмкiндiк беретiн ақпараттық технологиялар негiзiнде құрылған оқыту технологиясының жиынтығы деген тұжырым жасай аламыз.

Оқытудың компьютерлiк технологиясы, оқытудың ақпараттық технологиялары секiлдi терминдерге талдау жасау үшін алдымен „оқыту”, „технология” ұғымдарының мағынасын ашып алуымыз қажет.

Оқыту – педагогтардың жетекшiлiгiмен тұлғаның бiлiмiн, ебдейлiгiн, дағдысын қалыптастыруға бағытталған, жоспарлы және жүйелi түрде жүзеге асырылатын процесс.

Технология - шеберлiк туралы ғылым, techne – өнер, шеберлiк, logos – ғылым. Энциклопедиялық еңбектерде келтiрiлген анықтама бойынша „технология - өнiм өндiру процесiнде өнiмнiң, материалдың немесе полуфабрикаттың формасын, қасиетiн, қалып-күйiн өзгертудi, өңдеудi жүзеге асыратын әдiстер жиынтығы”.

Оқытудың компьютерлiк технологиясы оқытушы мен студенттiң, мұғалiм мен оқушының арасындағы қатынас формасын өзгертедi. Бұл өз кезегiнде оқу мотивациясын күшейтедi, оқытудың қарқындылығын арттырады. Оқу мотивациясы дегенiмiз – танып-бiлуге ұмтылдыратын қозғаушы күштердi дамытудың әдiстерi, құралдары мен тәсiлдерi.

Ал, оқу-әдiстемелiк, нормативтi-құқықтық, ұйымдастырушылық-техникалық материалдарды бiрлесе пайдалану негiзiнде жұмыс iстейтiн болса, мұны бiлiм беруге арналған ақпаратты-коммуникациялық технологиялар деп қарастыруға болады.

Ақпаратты-коммуникациялық технологиялар қызметі мынадай қасиеттерімен сипатталады:

• 
  өңдеу процесінің нысаны мәліметтер болып табылады;
  
• 
  ақпараттық процестің мақсаты ақпарат алмасуға негізделеді;
  
• 
  ақпараттық процесті жүзеге асыру құралдарын бағдарламалық, аппараттық, бағдарламалы-аппараттық кешендер құрайды;
  
• 
  ақпараттық процесті тиімділендіру параметріне ақпаратты тұтынушыға жеткізудің дәлдігі, сенімділігі, толықтығы жатады.
  

Мультимедиаға зерттеушi ғалымдар түрлiше анықтама бередi:

Мультимедиа - әртүрлi типтi ақпараттарды компьютердiң ұсыну мүмкiндiгiн дамытатын және адамның мультисенсорлық табиғатына негiзделген технология (D.Little).

Мультимедиа - екi не онан да көп типтi ақпараттарды интерактивтi формада бiрiктiру (D.H.Jonassen).

Мультимедиа - әртүрлi формада ұсынылған ақпараттарды бiрiктiруге мүмкiндiк беретiн компьютердiң аппараттық және бағдарламалық құралдары кешенi (И.И.Косенко).

Мультимедиа - графика, гипермәтiн, дыбыс, анимация, бейнемәлiметтердi пайдалануға мүмкiндiк туғызатын аппаратты-бағдарламалық құрал (И.Вернер).

Мультимедиа терминi латын тiлiнiң „multy” (көп) және „media” (орта) деген сөздерiнiң бiрiгуiнен құралған. Сондықтан да, мультимедиалық жүйеге арналған оқулықтарды, ғылыми еңбектердi саралай келе бұл терминге „ақпараттық орта” деген мағына беруге болады. Ал, ақпараттық орта түсiнiгiн белгiлi бiр ортада ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы ақпаратты ұсыну мен өңдеуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған процесс деп қабылдай аламыз.

Осы орайда, мультимедиаға және оған қатысты ұғымдарға өздiгiмiзше анықтама бере кетейiк.

Кез келген қарым-қатынас тілінде әртүрлі мағынада қолданылатын сөздер бар. Сол секілді „мультимедиа” сөзін де бірнеше мағынада қолдана аламыз.

Яғни, мультимедиа –

• 
  әртүрлі типті ақпараттарды өңдейтін құралдарды жасаудың, пайдаланудың тәртібін анықтайтын технология;
  
• 
  әртүрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсыну технологиясы негізінде құрылған ақпараттық ресурс;
  
• 
  түрлі типті ақпараттарды өңдеу мен ұсынуға мүмкіндік беретін компьютерлік бағдарламалық жабдық;
  
• 
  пайдаланушыға барынша тиімді әсер ету мақсатында түрлі бағдарламалық және техникалық құралдарды пайдаланатын ақпараттық технологиялар спектрі.
  

Мультимедианың дамуы бейнетехникалық және дербес компьютерлiк технологиялардың өркендеуi нәтижесiнде жүзеге асуда. Мультимедиа статикалық (мәтiндiк, кестелiк, графиктiк) және динамикалық (анимациялық, бейнелiк), дыбыстық ақпараттарды талапқа сай дәрежеде ұсынуды iске асырады. Оның жалпы сипатын 1-ші суреттегiдей бейнелей аламыз.

Мультимедиа түрлiше ақпаратты ұсынудың немесе пайдаланудың әртүрлi әдiстерiн қолдануға мүмкiндiк бередi. Бiз қазiргi күнге дейiн мультимедианың кейбiр түрлерiн күнделiктi тұрмыста қолданып келдiк. Мысалы, теледидар және кино - мультимедианың құрамдас бөлiктерi.

Пайдаланушылар бұл технологияның жекелеген элементтерiн атауда „мультимедиа” сөзiн қосарлана қолданып келедi. Мысалы, мультимедиа бағдарламасы, мультимедиа өнiмi, мультимедиа қызметi т.б. Мұнда мультимедиа ақпараттық технологиялар кешенiнен құралатындықтан оның жекелеген элементтерiн атау кезiнде „мультимедиалық” сын есiмiн қосарлана қолдану дұрыс деп санаймыз (мультимедиалық бағдарлама, мультимедиалық өнiм т.б.). Ал, жалпылай тек „мультимедиа” деп атауға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Мультимедиа, мультимедиалық технологиялар ұғымдарын қалай түсінесіз?
   
2. 
   Мультимедиалық ақпарат түрлерін атаңыз.
   
3. 
   Мультимедианың бағдарламалық құралдары не үшін қолданылады?
   
4. 
   Мультимедиалық ресурстар дегеніміз не?
   

Мультимедиалық ақпарат түрлерiн (мәтiн, графика, анимация, дыбыс, бейнеақпарат т.б.) өзара байланыстыру нәтижесiнде гипермедиа

технологиясы пайда болды.

Оқу материалын дәстүрлi, яғни, сызықтық түрде ұсынуға қарағанда, гипермәтiндi немесе гипермедиалы түрде ұсыну тақырыпты ауқымды қамтуды жүзеге асырады.

Осыған байланысты, гиперсілтеме, гипермәтін түсініктеріне де тоқталайық.

Гиперсілтеме – компьютердегі пайдаланушының бір орындағы ақпараттан екінші орындағы ақпаратқа ауысуы үшін жасалатын сілтеме.

Гипермәтiн - әртүрлi мәтiндiк ақпараттардың бiрiнен кез келгенiне сызықтық емес формада ауысу технологиясы. Гипермәтiн ұғымын 1965 жылы американдық ғалым Т.Нельсон енгiзген. Оның айтуынша “гипермәтiн – сызықтық емес түрде байланысқан жазбалар”.

Гипермедиа (гиперорта) – компьютер экранына текстографиялық тораптарды ғана емес, анимация, графика, дыбыс, бейнеөнiмдердi де гипермәтiндiк жүйе ретiнде ұсынатын технология.

Гипермедиа белгiлi бiр тақырыптық ақпаратты бiр мезгiлде мәтiн, график, сурет, дыбыс, бейнеөнiм түрiнде байланыстыра алады. Гипермедиадағы басты ерекшелiк әртүрлi арналармен жүретiн ақпарат келiсiлген болуы керек, яғни, бiр арнадан қабылданған ақпарат басқа арнадағы ақпаратты қабылдау мүмкiндiгiн шектемей, керiсiнше, ұлғайту керек.

2. Гипермедианың мультимедиадан айырмашылығы қандай?

3. Гипермедиа ұғымын басқаша қалай атауға болады?


1.1.4 Виртуалды нақтылық (шындық)
Білім беру саласында жұмыс принципі виртуалды нақтылық технологиясына негізделген мультимедиалық құралдар да қолданылуда.

Нақты, бар нысандар мен процестерді бейнелейтін электрондық модельдер виртуалды нақтылықтың объектісі болып табылады.

„Виртуалды” сын есімі қағаз немесе басқа да әртүрлі заттық ақпарат тасымалдағыштарда ұсынылған мәліметтердің электрондық баламасын сипаттау үшін қолданылады.

Виртуалды нақтылық – пайдаланушыны стереоскопиялық негіздегі виртуалды кеңістікте нақыт уақыт кезеңінде жүргендей әсерге бөлейтін және сол кеңістікте пайдаланушыға әртүрлі типті ақпараттарды ұсына алатын мультимедиалық технология қызметі.

Виртуалды нақтылық адамды объектімен тікелей „байланыстыруды” қамтамасыз етеді. Мысалы, оқытушы немесе студент тіркегіш құралмен жабдықталған арнайы қолғап арқылы компьютер жадында сақталған электрондық объектіні монитор экранынан қолымен ұстап көреді және материалдық объектіні ұстағандай әсерде қалады. Виртуалды киімдер мен көзілдіріктер кию арқылы пайдаланушы виртуалды кеңістікте „қозғала алады”. Мұндай мультимедиалық технологиялар студенттердің, оқушылардың ақпаратты қабылдау және түйсіну механизмін өзгертеді және дамытады. Бұл кезде оқушылардың ақпаратты қабылдау процесі тек көру, есту көмегімен ғана емес, сонымен қатар, сипап сезу арқылы да жүзеге асырылады. Бүгiнгi күннiң өзiнде виртуалды нақтылықты иiс сезу рецепторларымен, үш өлшемдi кескiндермен, әртүрлi жиiлiктегi вибрациямен толықтыруға мүмкiндiк бар. Бұл жасанды орта кескiн мен дыбысты берiп қана қоймайды, оның физикалық әсерiн де бередi. Жасанды түрде автомобиль қозғалысын, кеме жүзуiн, желдiң әсерiн беруге болады, сондай-ақ, пайдаланушы бейнеленген затты экранда жылжыту мүмкiндiгіне ие бола алады. Сондықтан да, педагог ғалымдар виртуалды нақтылық технологиясын дидактиканың көрнекілік принципін толық іске асыра алатын құрал деген пікірлер білдіруде.

Визуалды (көрінетін) ақпаратты қабылдау жеңіл болғандықтан символдық ақпаратты қабылдау кезінде теориялық ойлауға қарағанда практикалық ойлау адамнан көп күш-жігерді қажет етпейді. Сол себептен де, виртуалды кеңістік жүйесінің көрнекілік-образдық, көрнекілік-әрекеттік сипаттағы ұсынатын ақпаратын пайдаланушылар барынша толық күйінде қабылдай алады.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Виртуалды нақтылық дегеніміз не?
   
2. 
   Виртуалды нақтылықтың оқыту процесінде қандай мүмкіндіктері бар?
   
3. 
   Виртуалды нақтылықтың компьютерлік модельден айырмашылығы бар ма?
   

Модельдерді пайдалану саласына байланысты былайша жіктеуге болады:

• 
  оқытуға арналған (мысалы, көрнекілік құралдар);
  
• 
  тәжірибелік мақсаттағы модель (мысалы, кеменің әртүрлі табиғи жағдайларға төзімділігін анықтау үшін оның модельі су қоймаларында сыналады);
  
• 
  ғылыми зерттеу бағытында пайдаланылатын модельдер т.б.
  

Компьютерлiк модельдеу ұғымдардың мағынасын тереңiрек ашуға, процестер мен құбылыстарды зерттеу әдiстерiн толық түсiндiруге мүмкiндiк бередi. Мысалы, компьютерде модельденген демонстрациялық тәжiрибелер, зертханалық жұмыстар студенттер мен оқушыларға заңдылықтар мен құбылыстардың табиғатын ғылыми тұрғыдан түсiне бiлуге бейiмдейдi. Бiр жағдайда олар көзбен көруге мүмкiн болмайтын құбылыстарды экранда бақылауға мүмкiндiк берсе, екiншi жағдайда, ғылымда күрмеуi қиын мәселелердi графика, анимация, бейнекөрiнiс түрiнде бақылап, шешiмiн табуға көмектеседi. Сонымен қатар, компьютерлік модельдер оқытудың сабақ барысындағы немесе сабақтан тыс формалары мен әдiстерiн жетiлдiруге және оқу-тәрбие процесiн қызықты әрi мазмұнды етiп жүргiзуге көмектеседі. Оқытушының жұмысын жеңiлдетедi. Бұл, оқытушы сабақтан тыс қалады деген сөз емес, оқытушы қай кезде де оқыту процесiндегi басты тұлға болып табылады.

Қуатты процессормен, жедел жадымен, кескiн бейнелеудi жылдамдатқыш құрылғылармен жабдықталған компьютерлiк технологиялардың үш өлшемдi кескiндермен жұмыс iстеу мүмкiндiгi оларды оқыту процесiнде қолданудың тиімді бiр бағытын айқындап бердi. Ол - ақпараттың виртуалды модельi. Арнайы модельдеуші бағдарламалар көмегiмен дайындалған виртуалды модель пайдаланушының интерактивтi қарым-қатынасына динамикалық түрде әсер етедi. Мысалы, виртуалды модельдердiң оқытуда жиi қолданыла бастаған дидактикалық мүмкiндiгi жоғары түрi - виртуалды эксперимент те студенттер мен оқушылардың эксперименттiк дайындығын арттыратын бiрден-бiр құрал болып табылады. Әсiресе, эксперименттiк ғылымдарды оқытуда виртуалды эксперименттердi тиiмдi пайдалануды дұрыс жолға қою қажет. Себебi, орта мектептер мен жоғары оқу орындарындағы зертханалық кабинеттердегi жарамсыз болуға айналған құрал-жабдықтарды, аспаптарды жаңарту көп қаржыны қажет етедi. Мұндай қиындықтан шығудың бiр жолы - компьютерлiк виртуалды эксперименттердi пайдалану. Бiрақ виртуалды эксперименттер iс жүзiнде жасалынған қандай да бiр тәжiрибелiк жұмыстардың орнын толтыра алмайды. Себебi, мұндай ортада нақты материалдық зерттеу объектiсi жоқ.

Виртуалды эксперименттiң бағдарламалық жабдығы эксперименттiк мәндердi графикалық интерпретациялау, виртуалды „өлшеулердiң” нәтижесiн өңдеудi жүргiзетiн математикалық есептеулер әдiстерiмен жабдықталады. Виртуалды эксперименттердiң рөлi мен орнын айқындау оқу практикасында жалпылай (дидактикалық аспектiлерi бойынша) және зертханалық жұмыстарда жекелей (әдiснамалық аспектiлерi бойынша) түрде жүргiзiледi.

Виртуалды эксперимент имитациялық және сандық есептеу эксперименттерi болып бөлiнедi. Имитациялық эксперимент дисплей экранындағы эффектiлер мен нақты материалдық объектiдегi байқалатын эффектiлердiң тек сыртқы ұқсастығын қамтамасыз етедi. Мысалы, математикалық маятниктiң қозғалысы. Бұл жағдайдағы компьютерлiк эксперименттi қамтамасыз ететiн бағдарламалық жабдық сүйенген заңдылық, табиғаттағы заңдылықпен мүлде үйлеспейдi. Ал, сандық есептеу экспериментi табиғаттағы процестер мен құбылыстардың заңдылығы негiзiнде жүргiзiледi. Мұндағы бағдарламалық жабдық табиғаттағы заңдылыққа сүйенедi. Мұндай эксперимент құбылыстардың математикалық модельi көмегiмен ұйымдастырылады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Модель және модельдеу дегеніміз не?
   
2. 
   Пайдалану саласына байланысты модельдерді қалай жіктеуге болады?
   
3. 
   Қандай модельдің түрлерін білесіз?
   
4. 
   Имитациялық модельдеуді қалай түсінесіз?
   
5. 
   Оқытуда компьютерлік модельді пайдаланудың қандай тиімділігі бар?
   

2. 
   Мультимедиалық технологияларды оқыту процесінде
   

Оқыту әдiсi деп оқытушы мен студенттiң немесе мұғалiм мен оқушының оқыту процесiнде алға қойылған мақсатқа жету үшiн бiрiгiп атқаратын iс-әрекетiн айтамыз. Осы кездегi негiзгi талап - үздiксiз бiлiм беру тәсiлдерiн iздеу, жастарды өз бетiнше оқу тәсiлдерiне үйрету, жаңа оқыту құралдары арқылы бiлiм алу жолдарын iздестiру, шығармашылық және шеберлiк iске баулу.

Педагогикада белгiлi бiр пән бойынша оқыту жүйесiн құру заңдылығын оқыту теориясы қарастырады. Оқыту теориясы мен әдiстерiне негiзделген түсiнiк - оқыту технологиясы, яғни, педагогикалық технология болып табылады.

В.М.Монаховтың пiкiрiнше: „Педагогикалық технология дегенiмiз – мұғалiм мен оқушыға тиiмдi жағдай жасайтын, оқыту процесiн жобалауға, ұйымдастыруға және жүргiзуге арналған педагогикалық модель”.

Оқыту технологиясы оқу ақпаратын жинау, өңдеу, сақтау, ұсыну әдiстерi мен құралдарының нәтижелiлiгiне байланысты дамитын, әлеуметтiк технологиялардың негiзгi құраушыларының бiрi. Әрбiр дидактикалық құралды тиiмдi пайдалану үшiн сәйкесiнше оқыту технологиясы қажет. Сондықтан да, оқыту технологиясын оқытудың мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн әдiс-тәсiлдердiң, құралдардың жүйесi деп айта аламыз.

Оқыту жүйесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде көп жағдайда педагогикалық ерекшелiктер ескерiлмейдi. Сол себептен де, оқыту процесiне тек жаңа ақпараттық технологияларды (біздің жағдайымызда мультимедиалық технологияларды) ғана емес, жаңа педагогикалық оқыту теорияларын да енгiзу, қойылып отырған мәселенiң шешiмiн табуға көп көмектеседi.

Әрбір оқытушы өзінің педагогикалық қызметін жоғары деңгейде көрсетуі үшін мультимедиалық технологияларды пайдалана білуімен қатар, сол аталған технологияларды тікелей оқыту процесінде қолданудың қажеттіліктерін анықтай білуі керек.

Бірінші қажеттілік – дәстүрлі оқыту әдісінде тәжірибелік дәлелдеулері жүзеге асырылуы мүмкін емес заңдылықтар мен теорияларды, ұғымдарды, макро және микроәлем жөніндегі түсініктерді, пәнаралық байланыс сипатындағы күрделі оқу материалдарын оқыту үшін студенттер мен оқушыларда қажетті білімдер жүйесінің болуы.

Екінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда репродуктивті дағдының қалыптасуы. Мұндай қажеттілік оқу экспериментін жобалау, оқу мазмұнына қатысты мәліметтерді жинақтау, жүйелеу, жіктеу, талдау секілді іс-әрекеттер кезінде байқалады.

Үшінші қажеттілік – студенттерде, оқушыларда шығармашалық (креативтілік) дағдының қалыптасуы. Бұл қажеттілік күрделі есептерді шешу, зертханалық эксперименттерді жүргізу, объектіні модельдеу, қандай да бір процестің өтуіне әсер етуші факторларды анықтау кезінде байқалады.

Төртінші қажеттілік – студенттер мен оқушыларда белгілі бір тұлғалық сапаның қалыптасуы. Бұл қажеттілік әлеуметтік мәселелерді шешу арқылы жас жеткіншектерді адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеу кезінде көрініс береді. Жастарда тұлғалық сапаның болуы оның қоғам алдында жауапкершілігін күшейтеді.

Осы аталған қажеттеліктерге байланысты мультимедиалық технологияларды пайдалану оқытудың мазмұнын өзгертiп, формасын жаңаша қалыптастыруға негiз болады.

1. 
   Ақпараттық қоғамда студенттiң, оқушының тұлғалық iс-әрекетiн дамыту:
   

• 
  жеке тұлғаның ойлау деңгейiн жоғарылату, оның бойында бiлiм қорын қалыптастыру мақсатында психологиялық-педагогикалық әрекеттер қарқынын арттыру;
  
• 
  қабылдау, есте сақтау секiлдi iс-әрекеттердi жүзеге асыру iскерлiгiн қалыптастыру және дамыту;
  
• 
  имитациялау, модельдеу процестерiн ұйымдастыру негiзiнде студенттер мен оқушылардың эксперименттi-зерттеушiлiк қызметтерді орындау ебдейлігін қалыптастыру.
  

2. 
   Үздiксiз бiлiм беру жүйесiндегi оқыту процесiнiң барлық деңгейiн жандандыру:
   

• 
  мультимедиалық технологиялардың мүмкiндiктерiн пайдалану есебiнен оқыту процесiнiң тиiмдiлiгiн, сапасын арттыру;
  
• 
  түрлi пәндiк ортада ақпарат өңдеу құралдарын пайдалану арқылы пәнаралық байланысты тереңдету;
  
• 
  мультимедиа-ресурстарды тиiмдi пайдалану негiзiнде ашық бiлiм беру идеясын дамыту.
  

• 
  микро және макроәлемдегі күрделi құбылыстар мен процестердi модельдеу арқылы оқытуды жүзеге асыруға;
  
• 
  әртүрлi физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтiк т.б. өте жылдам немесе жай өтетiн құбылыстарды кез келген уақытта оқып үйренуге мүмкiндiк беру мәселелерiн шешуге бағытталуы керек.
  

• 
  Сабақтың мазмұны мен формасына байланысты мультимедиалық технологияларды мүмкiндiктерiне қарай алдын ала дайындаудың, кешендеудiң перспективалы жоспарын жасау.
  
• 
  Оқу материалдарына әдiстемелiк талдау жасау. Айталық, кейбiр пәндерге қатысты оқу материалдары бiрнеше ондаған жылдар бұрын дайындалған. Мiне сол материалдарды жаңа мәлiметтермен үйлестiрудiң жолдарын қарастыру, пәнге қатысты негiзгi мәлiметтi қосымша мәлiметпен толықтыру. Мультимедиалық технологияларда ұсынылатын оқу материалдары көрнекiлiк ұстанымына негiзделген. Сондықтан да, оны оқытудың ажырамас бөлiгi деп қарастыруымыз қажет.
  

• 
  ақпаратты жинақтау, өңдеу, сақтау, тарату жүйесi ретiнде жаңа ақпараттық орта құру;
  
• 
  әртүрлi деңгейде (республика, аймақ, бiлiм беру мекемелерi) бiрiктiрiлген бiрыңғай оқу-ақпараттық орта құру т.б.
  

• 
  елiмiздiң және шет елдердiң ақпараттық ресурстарына қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық аппаратты-бағдарламалық жабдықтар;
  
• 
  компьютерлiк гипермедиа, мультимедиа жабдықтары;
  
• 
  виртуалды бiлiм берудi дамыту үшiн ақпараттандырудың инфрақұрылымдары т.б.
  

• 
  оқыту процесiнде мультимедиалық технологияларды пайдалану кезiнде бiлiмдi меңгеру мен интеллектуалдық деңгейдi қалыптас-
  

• 
  мультимедиалық технологияларды оқыту процесiнде пайдалануда оқытушының рөлi мен орнын анықтау;
  
• 
  мультимедиалық технологияларды өзiнiң кәсiби iс-әрекетiнде тиiмдi пайдалана бiлуi үшiн мұғалiм кадрларды қайта дайындау;
  
• 
  елiмiзде қашықтан оқытуды дамытудағы мультимедианың мүмкіндіктерін дамыту;
  
• 
  мультимедиалық оқулықтар жасаудың дидактикалық талаптарын анықтау.
  

• 
  мультимедиалық оқулықтарды құруда эргономикалық талаптарды ескеру;
  
• 
  әртүрлi жас дейгейiндегi пайдаланушылардың мультимедиалық технологиялармен жұмыс кезiндегi сақтауға тиiстi санитарлық-гигиеналық нормаларын анықтау.
  

• 
  технологиялық қатаң талаптарды сақтау – оқыту процесiне арналған лицензиялы мультимедиалық оқулықтарды пайдалану;
  
• 
  оқыту мақсатына бағытталған аппараттық және бағдарламалық жабдықтармен білім беру жүйесін қамтамасыз ету;
  
• 
  бiлiм беру салаларында локалдық, аймақтық және республикалық желiлер құру.
  

• 
  бiлiм беру мекемелерiнде электрондық кiтапханалар мен медиа орталықтар, медиатекалар құру;
  
• 
  мультимедиалық технологияларды пайдаланудың ұйымдастыру- шылық-құқықтық нормаларын анықтау т.б.
  

1. 
   Оқыту процесінде мультимедианы қолданудың қажеттілігі неде?
   
2. 
   Мультимедиалық технологияларды оқыту процесіне енгізу қандай
   

3. 
   Аталған технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың қандай
   

4. 
   Мультимедианы білім беруде қолданудың психологиялық,
   

3. 
   Мультимедиалық технологиялардың әдістемелік
   

Мультимедиа технологиясын оқытуда пайдаланудың жаңа бағыттарының бiрi – компьютерлiк желiлерде теле және бейнеконференциялар ұйымдастыру.

Мультимедиалық технологиялар интернет-технологияның да дамуына тiкелей әсер етiп отыр. Электрондық пошта арқылы дыбыстық және бейне хабарларды қабылдау, жiберу немесе интернет арқылы байланысқа түскен адамның бет-бейнесiн компьютер мониторынан көрiп отыру - мультимедианың жемiсi. Бейнеконференциялар ұйымдастыруда дыбыстық және бейнелiк хабардың сапасын төмендетпей ұсыну мультимедиалық құралдардың жүзеге асыратын iс-әрекетi. Мультимедиалық технологиялардың көмегiмен бүгiнгi таңда кез келген адам өзi жөнiндегi мәлiметтердi, фотосуреттердi, тiптi, өз дауысын интернет желiсiне шығаруға мүмкiндiк алып отыр.

Интерактивтi негiздегi мультимедиалық технологиялар интернет желiсi және CD-курстар арқылы ауыл мектептерiнiң әлемдік ғылым, білім жетістіктерінен оқшау қалып қою мәселесiн де шешуге мүмкiндiк бередi.

Мультимедианың ажырамас бөлiгi болып табылатын лазерлiк дискiлерде жазылған электрондық энциклопедиялар, оқулықтар мен сөздiктер оқыту процесiнде ерекше маңызға ие. Мысалы, электрондық сөздiктерде әрбiр сөздiң аудармасы мен жазылуы ғана емес, сонымен бiрге оның айтылу үлгiсi де қамтылады. Электрондық энциклопедиялар мен сөздiктердiң тиiмдiлiгi - қажеттi мәлiметтi тез iздеп табуға болады. Сонымен қатар тiл үйретуге бағытталған интерактивтi оқыту бағдарламалары диалогты байланыс жасауды жоғары деңгейде жүзеге асыра алады.

Әлемнiң атлас картасы, жекелеген қалалардың картасы сияқты әртүрлi электрондық-картографиялық жүйелер, қажеттi дағдыны қалыптастыруға, жетiлдiруге негiзделген тренажерлiк бағдарламалар, адамның ой-өрiсiн дамытуға бағытталған ойын түрiндегi оқытушы бағдарламалар оқыту процесiнде жиі қолданылуда.

Соңғы кездері ағылшын тілінде edutainment және infortainment деген сөздер компьютерлік термин ретінде жиі айтылады. Олар education (білім беру), information (ақпарат) и entertainment (көңіл көтеру) деген сөздерден құралған. Бұл терминдер мультимедиалық құралдарды пайдалану арқылы оқыту кезінде көңіл көтеру мен оқу қызметінің арасындағы алшақтықтың азаятынын білдіреді. Мектепке дейінгі немесе мектеп жасындағы балалар болсын, үлкендер болсын, компьютерде көңіл көтеретін ойындарды ойнау арқылы, алдына білсем деген арнайы мақсат қоймаса да, біршама білімге, әртүрлі ақпараттарға қол жеткізеді. Бұл да мультимедианың тиімді жағы болып табылады.

Мультимедиалық бағдарламалардың негiзгi атқаратын функцияларының бiрi – басқаруды қамтамасыз ету. Қажеттi ақпаратқа еш кедергiсiз ауысу мүмкiндiгi қамтылған. Мысалы, кинофильмдердi көру барысында мультимедиалық бағдарламалар пайдаланушыға қажетсiз кино үзiндiлерiн өткiзiп жiберудi, керектi киноүзiндiнi бiрнеше қайтара көрсетудi жүзеге асырады.

Оқытуды интерактивті түрде өткізу мультимедиалық технологиялардың келесі бір маңызды сипаттамасы болып саналады. Американдық ғалым А.Галбриц интерактивтiлiктiң үш түрiн атап көрсетедi:

• 
  реактивтi интерактивтiлiк: оқушылар мен студенттер компьютердегi бағдарламаның бағыт берiп, көмектесуi нәтижесiнде жауап бередi;
  
• 
  әрекеттiк интерактивтiлiк: бұл жағдайда оқушылар, студенттер бағдарламаны басқара алады;
  
• 
  екi жақты интерактивтiлiк: оқушылар, студенттер бағдарламамен өзара ықпал жасай алады.
  

Зерттеушiлердiң пiкiрi бойынша дәстүрлi оқыту әдiсiмен берiлген материалдың 25%-ы, көру арқылы 33%-ы, көру-есту арқылы 50%-ы, ал, мультимедиалық интерактивтi оқыту бағдарламалары көмегiмен берiлген материалдың 75%-ы есте сақталады.

Мультимедиалық технологияларды пайдалану мен дәстүрлi оқыту әдiстерi арасындағы айырмашылықты 2-суреттен көруге болады.

Диаграммадан көріп отырғанымыздай, мультимедиалық технологиядарды пайдаланып оқыту, атап айтқанда, мынадай нәтижелерге қол жеткiзедi:

• 
  оқуға кететiн уақыттың үнемделуiне;
  
• 
  оқу мотивациясының жоғарылауына;
  
• 
  зейiн аудару нәтижесiнде оқу материалын толық түсiнуге;
  
• 
  алынған бiлiмнiң ұзақ уақыт есте сақталуына.
  

Мультимедиалық технологияларды бiлiм сапасына әсерi, оқытудағы тиiмдiлiгi, қасиеттерi, субьект iс-әрекетiн дамыту мүмкiндiгi, т.б. сипаттамалары бойынша 3-суреттегiдей жiктеуге болады.