Бүкіләлемді түйсікті сезініп, танудың ғаламдық ақиқат сарасы көркем сана. Көркем сарасы шетсіз шексіз басталуы мен соңы, төбесі мен түбі жоқ ғарыштың ғалам жаратылысы туралы әсіреәфсаналық (мифтік) көркем көзқарас

Уақыттың мезгілге бөлінуі

Мұндай әсіреәфсанарлық ырымдық емеуірін уақыттың бөлшегі – мезгілімен де байланыстырылады. Мысалы: алакеуім, бесін, бейуақ, қызарып атқан таң, қызырып батқан күн, түн ортасы – зауал шақ бол мекзеліп, «уақсыз уақ» ретінде («Ертөстікте» - «уақытсыз уақыт») ишараланады. Алакеуімде басталған оқиға тыныштықты бұлу, бесінде бейнеленген оқиға - өмірдің соңы бейуақ – қатер (жезтырнақ от басын жағалайды), түн ортасы қауіп (жезтырнақ, дәу келіп кеспекті шабады) боп есептеледі. Әсіреәфсаналар мен ертегідегі оқиғалардың жартысы тұстары, әдетте осы мезгілде орайласа баяндалады. Зауал шақтың осы уақытын Абай исламдық көркем жүйе тұрғысынан «ант мезгілі» деп атайды. «Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы» атты Я.Полонскийден аударған өлеңінде («Жүрек») ажал қаупі төнген сәттегі жан тәсілім күйді:

Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсең керек,

Мен де пенде амалсыз көнсем керек.

Қызығы зор қайран дос, қайран тату,

Сендер өлдіңдер мен дағы өлсем керек! –

деп суреттейді. Мұндағы «ант мезгілі» - иман үйіретін жан кешу сәті. Әсіреәфсаналардағы «бейуақта» сондай үрейлі зауал шақты білдіреді. Оқиға жеке адамның өлімі емес, әсіреәфсаналық сипат алғандықтан да, бейуақта «уақсыз уақ» деп кеңістіктің бір мезгілі - уақыт ретінде қарастырылады.
«Мықан бейнелер мен Мықан тастары»

Әсіреәфсаналық Мықан ағашы, яғни, өмір бәйтерегі ықылым заманнан бейнелі түрде тасқа сызылып, меңгірге қашалып, ағашқа мотандалып, сырмақ пен текеметке, түскиізге, құрақ көрпелерге, тұсшымылдыққа бейнесі түсірілген. Оның ең көне үлгісі – күнді қршай қойнына алған тастағы бедер. Біздің жыл қайыруымыздан бұрынғы ҮІІ – Х ғасырды қамтитын Пазырық қорғанынан табылған «мәңгілік ағашын» бейнеленген сырмақ пен түсшымылдық. Әрлитаждың «алтын қорындағы» «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының оқиғасы бастан аяқ баяндалатын, Шоқтеректің түбінде ат жетектеп кездескен ғашықтар бейнеленген алтын гәйзілер.

(Бұл Шоқтеректің бейнесі бізге әлкей Марғұлан марқұмның көзі тірісінде силаған фотосында барынша анық б.ж.)

Тіпті орта және кейінгі ғасырлардың «тастағы дастаны» болып саналатын Үстірт пен Маңғылтаудағы «Мықан тастар» Қарағаш пен Қамыспай қарым-қатынастағы (Қаракөз: Тастмағамбетов И.Қалпытас. Астана. Берел. 2002. 392 б.;»Бәйтерек»-10 б., «Ғарыш символынмен сомдсалған өмір бәйтерек»-34,35 бетер, кісі бейнесіндегі ғарыштық құлпытас – 68 б.; «Мәңгілік ағашы» – 72 б.; Гүл қауашақты сандықтас – 91 б.; «Мәңгілік жасыл өмір иесі» – 101 б.; Тас емендер – 110-113 беттер, «Үйеңкі тастар» (154-158,161) сол ғарыштың «мәңгілік өмір» нашандары.

Тасқа бедерленген мифтік бейнелерде шарттылық және ғарыштық емеуіріндер басым. Мысалы, күннің шарайнасы ретінде нүктемен қосылған шеңбер аспан мен жердің ортасындағы алып бәйтерекке ұқсайды. Ағаштың діңі адам бейнесіне қара тартады. Бұл – жер кіндігі Мықан ағашының бүкіл әлемдік ғарыштық көркем санадан туған. Бейнелік нышаны. Жерұйық, жиделібайсын, Шоқтерек, Бәйтерек, алып емен сияқты әулиелік аңыздық сипатқа ие боп, кеңістіктен уақыттық белгіге айналған нақты наным нұсқалары – «мәңгілік өмір бәтерегі» ретінде аруақтардың басына қойылған меңгір тастар. Тастың тұрқы еменжапырақтала ойылып, ақым мен аспанды жалғастырып тұрады. Кей ескерткіштерде үйеңкі жапырақтала әрленеді. Мұндағы емеуірін: тіршілік иесі құлады («Бәйтерегім құлады», бірақ оны рүхы мәңгілік кең көк аспанның құшағына енді). Мына жерде (өлім) тәні ғана жатыр – деген ишара. Сол меңгір тас арқылы өлген адамның әруағына тіл қата аласыз. Яғни, тас бедер – адамның жердегі уақытының біткенін енді оның орны ғарыш кеңістігінде екендігін меңзейді. Сондықтан да тірі ағашты түркі жұрты кие тұтып:

Жерде қара таулардың құламасын,

Көлеңкелі ағашың кесілмесін,-

деп («Қорқыт ата. А. ҚЭ: 1999. 187 б.) жырлайды. Мұндағы астарлы мағыналы ишараның бірі – тірі азаматың қатерге ұшырамасын деген тілеу. Халықтың қадірлі тұлғаларын «Бес бәйтерек» деп қастерлеуіміз де оларды қасиеттердіру ниетінен туған. Ажалдың суық сарынын естіртетін қобыздың үніндегі зар - өлім зары. Өйткені оның өзі қураған ағаш түбінен жасалғандықтан да, ажал озаны Қорқыттың:

Қарағайдың түбінен,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен,

Үйіріп алған қобызым,

Ақ қайыңның безінен,

Қағып алған қобызым.

Өзегінің қара емен,

Ойып алған қобызым. –

деген (Қорқыт ата. А. Қазақ энциклопедиясы,1999,125 б.) сарынның өзінен өлім азаны азынап тұрады. Мұндағы қарағайдың, үйеңкінің қайыңның еменнің өзектері нәр – сөлсіз, суалған ақ сөңке ағаштар. Ал қазақ ұғымында «қуарып қалған қу томар» - апокали шегің нышаны. Жоғарында келтірілген «Қорқыт ата» жырындағы:

Жерде Қаратаудың құламасын,

Көлеңкелі ағаштың кесілмесін, -

дегендегі емеуірін де осы. Өйткені, заман ақыр болғанда, Қорқыт туғанда қасиетті Қара таудың басын су алып, Қараспанды бұлт шалған. Бәйтеректер нұқ пайғамбардың кемесі үшін кесілген. Әсіреәфсаналардағы көркем түйсік, міне, осындай ғарыштық ұғымдар мен бейнелерді көркем жүйе арқылы тоғыстырып жібереді. Сондықтан да кеңістік пен уақыттың өлі мен тірінің, бақи мен фәнидің арасы кей мифтерде ажыратылмайды. Оны түйсікпен, емеуірінмен, ұзына сарынымен ғана түйсінесің. Қобыз тартылса – Қорқыт, Қорқыттың аты аталса – Қорқыттың көрі, яғни, ажал сарыны ойыңа оралатыны сияқты, қу қарағай, қу тамыр тілге тиек етілсе бітті, қалайда өлім туралы бір хабар естіледі. Бұл шартты мифтік заңдылықтың ишарадан ырымға айналып кеткен дәстүрлі көркем нышан.

Ол екі дүниеге де ортақ.

Бәйтерек – айдаһар самұрық үштігі туралы қазақ әсіреәфсаналарындағы көркем ой бір – бірін толықтырып, көркем түйсігі жүйеленіп, жалпы жаратылыс о дүние мен бұл дүние, өмір мен өлім, жаһан кіндігі, екі дүниенің арасындағығы байланыс, уақыт пен кеңістік туралы көркем көзқарасқа айналады. Жоғарыдағы үштік бейне әлемдік бестағанның (Аспан – Жер – Су – Уақыт – Кеңістік) кіндігіне орналасқан. Бұл көркем түйсік өзге аңыз ертегілерде бұталанып айтылса, «Ханшентай» атты әсіреәфсаналарлық ертегіде бір жүйеге түсіріліп баяндалған. Көп буынды, көпжелілі, көп оқиғалы ертегілердегі буынды тұстың бірі – Ханшентайдың жер астына өз еркімен түсіп, жер бетіне шығатын кезеңі. Өзге ертегілерден емес, Ханшетайдың әр кейіпкердің қимылы мақсатты. Жер бетіндегі барлық қиындықтың шытырманға толы қиял ғажайыптың бәрін басынан кешіп, оларды жеңген Ханшетай енді қасына ерген қырық қыз, қырық жігітті мал мүлкімен қоса жұтып қойған жер астындағы жауыздықтың жымы – Қаратүнді құрту үшін жердің тесігінен «о дүниеге» кіреді. Сөйтіп, жеті басты жалмауызға жолығады. Жеті күн жеті түн алысады. Ақырында Қыдыр әулие кеп «Е, жалмуыз. Бұл дүниені бұнда жалмап біттің. Сенің екінші дүниеде не ақың бар? Сенің жылатқан жандарыңның көзінің жасы, қаны көл – дария» - деп таяқпен салып қалып өлтіреді. Ханшетай жалмауыздың ішін жарып, ол жалмаған жан-жануар мен адамның бәрін шығарады. Бірақ оларды бұ дүниеге шығара алмайды. Әсіреәсаналық көркем түйсік (Қыдыр әулиені оқиғаға себепші етіп) ажал иесін өлтірсе де, екі дүниені жалғайтын, кеңістіктен кеңістікке ауысатын дәнекер таппайды. Сол арада әсіреәфсаналық көркем жүйеге желісінен екі дүниенің кіндігі - Мықан ағашына - Бәйтерекке жүгінеді. «Екі етегін беліне тартып» жүргенде бір бәйтеректің түбіне кеп жатады. Имара бойынша – Ханшентай тіршілік иесінің сиялатады деген сөз. Бәйтеректің басына үш балапан ұялаған. Бұл өмір ұясы. Өмір бар жерде өлім бар. Ол – айдаһар. (Ертегілер, А. 989, 224-225 беттер).

Осы айдаһар мен самұрық құстың және олардың арасындағы қандай әсіреәфсаналық ишара бар? Және олардың мәңгілік күресі нені емеуірін етеді? Бәйтерек та, самұрық та, айдаһарда мәңгілік. Өмір бәйтерекке ұялаған. Оның балапанын жыл сайын айдаһар жұтып отырады. Неге?

Өзге әсіреәфсаналарда мұның жауабы ашылмайды. Тек оқиғаға себепкер, «жақсылыққа жақсылық» ретінде түсіндіріледі. «Ханшентайда» бұл көркем түйсік көркем ой мен көркем жүйеге түсіп, көркем көзқарас деңгейіне жеткен. Ханшентайдың жер астына түсуі – екі дүниені жұтқан жалмауызды жою, тіршілік иелерін қаратүнектен жарыққа алып шығу. Ол үшін жер кіндігі бәйтерекке келді. Жердің тесігінен шығаратын дәрмен – самұрық қана. Сол үшін ғана айдаһарды өлтіруі тиіс пе? Жылына үш балапанмен ғана қоректенетін қандай қанағатшыл айдаһар? Неге дәл осы мезгілге Ханшентай тап келді? Балапандар айтқан әсіреәфсаналық түйсік бойынша: екі дүниеде бұлардың шешесінен жан иесі жоқ. Екі дүниеге бірдей ұшатын сол самұрық қана екен жаратылғаннан бері жылына үш балапан табады екен. Үшеуін де жылда бір айдаһар жұтып отырады екен. Оның ең соңғы тапқан балапаны – осы үшеуі. Олардан соң бала болмақ емес. Бұлардың жанып алып қалғандықтан, егер қартайып, күші таймаса, мұны бұ дүниеге апарып салмақ. (Сонда, 225т.), яғни, самұрық кеңістік пен уақыттың арасын жалғайтын жылдамдыққа (жарыққа пара-пар) ие. Әсіретүйсік бойынша екі дүниенің байланыстыратын жалғыз және мәңгілік бейне болуы тиіс. Ол – самұрық. Әлемдік жаратылыстың үйлесімі бұзылмас үшін самұрықтың соңғы балапанын адам келіп құтқарып отыр. Яғни, екі дүниедегі тіршілік аяқталмақ емес. Демек, адам – жаратылыстың ұлы себепкері. Самұрық құс мал мен жанды қанатына қондырып, жердің жарығы арқылы ықылымнан ықылымға өтіп, кеңістіктен кеңістікке өтіп, от, су, шөл, жел, мұз-жаңбыр дәуірін тіліп өткен зымыран құс оларды бұ дүниеге әкеп тастайды. Бұл – алғашқы жаратылыс пен бүгінгі жер үлгісіне дейінгі тарихи даму жолы. Оны қамтуға бір адамның санасы жетпейді. Кейіпкерге көзін үнемі жұмып отыруы туралы шарт қойылатыны да сондықтан. Сөйтіп, самұрық құс соңғы рет адамзатты Қаратүнектен жарық дүниеге әкеп тастайды. Қараңғылықты жарық, жамандықты жақсылық, өлімді өмір жеңді. Соның барлығына себепші – жердің кіндік ағашы – Мықан сол мықан ағашын өлім иесі айдаһарда саялайды. Неге? Мұнда, біріншіден өмір мен өлімнің бақталастығы ишара етіледі. Екіншіден ғаламның үйлесім мен теңгермелік сананың да түйсігі бар.

Егер де самұрық жыл сайын балапан түлете берсе, онда олар ұя салатын бәйтерек те еселеп көбейіп тұруы тиіс. Бұл тіршіліктің теңгермелі заңына қарсы. Онда самұрық та молайып, кеңістік пен уақыттың арасы сартиылданып кетер еді. Айдаһар әлемдік әсіремифтерде осындай өмір мен өлімнің екшемелі безбені міндетін де атқарады. Сондықтан да киелі бәйтерек оны шырынымен сусындатып, бойына қуат құяды.

Мұндай өмір суы тек ағаштың бойында ғана бар. Тек оның сиқырлы сырын білу шарт. «Ералы батыр» ертегісіндегі «арып-аршып келе жатып, жапан даладағы талға тіл қатып, қиып алса сол талдан өмір нәрі шығады. Оны ішкен адам күш алып қана қоймайды, уақыт пен кеңістіктің арасында «сағым болып» ұшып жүреді. Мәселен, айдалада адасып, жол таба алмай, шөлдеп өлермен болған қалың әскерге Ералы батыр: « – Менің әкем қыдыр дарыған қасиетті адам еді. Сол кісі: егер жол жүріп, көксеген жеріне жете алмай, осы біз құсап арып-ашып тұрса, сол тұрған жеріндегі талды: «Айханның қолы емес, Күнханның қолы» – деп шапса, сол талдан су шықпақшы. Сол судан ішсе көксеген жеріне жететіндей күш-қуат бермек» - дейді. Айтқанын істеп «ағашты шапқанда ағаштан су атқылай жөнеледі. Бұл судан ат та, адам да ішіп, қанып еді, барлығына күш – қуат кіріп, көздері жайнап кетті». Сөйтіп, құс ұшып өте алмайтын қияннан, өткел бермейтін дариядан, самұрықтың қанатын күйдіретін оттаудан өтеді. Ал сексен арқа сексеуілге күйіп (суарылып) сиқырлы қасиет біткен. Ералы батырдың өзі «сағым сияқты» сусиды» (Ертегілер, 3 т., А., 1998, 163б.). Демек, талдың нәрі - мәңгілік өмір нәрі, өмір суы.
Өмір нәрі – су

Мәңгілік өмір нәрі – діни әсіреәфсанада «Әбілхаят суы» деп аталады. Ол – жасынның тұнығы. Кемпірбайдың «жасынның іштім тұнығыннан» дәуірінде сондай рухани қуаттың таным тамыры бар. Ал қазақ әсіреәфсаналарындағы «мәңгілік су» мәңгілік бәйтеректің» түбіне бітеді. Мысалы, «Қарадөңнің» ұлы Қанышпен астындағы от, су дариясынан ұшып өткенде көзін ашып жіберіп, хайуанның екі аяғы күйіп қалады. Сонда қаситетті бәйтеректің түбіне қонып, бұтаққа шомылып қалпына кеіп, тыңайып алады. Сиқырмен Тазша бала мен қотыр тайға айналған кезде «өзінің үйреншікті бәйтерегінің» түбіндегі бұлаққа шомылып, баяғы қалпына келеді («Қарадөң батыр. Ертегілер. 4 том.269 бет). «Ақбілек қыз - туған бала» ертегісінде де «Тұрғын Електің ақ суын самұрық қонған бәйтеректің түбінен алып қайтады (Сонда, 207 бет). Қарындасы Ақбілек сол «ақ судан» бойына қуат-күш алады. Сондықтан да Бәйтерек – Айдаһар – Самұрық құс арасындағы тіршілік нәрі теректің өзегіндегі шырын, яғни, өмір бұлағы. Оның қасиеті кеңістік пен уақыттың арасындағы ғайып құсы самұрыққа ғана мәлім өмірдің себепшісі болып тұрғандықтан да самұрықтың бұл сырқы адамға (Мысалы Ералыға) айтылады. Қазақтың барлық ертегілеріндегі самұрық құстың негізгі міндеті осыған келіп сияды. Сөйтіп ол, әсіреәфсаналарында тіршіліктің уақыт пен кеңістік арасындағы елшісі ғайып құсы ретінде ишараланады. Өзін тәңіректі қаракөктің тұқымымын деп санағандардың елтаңбасында самұрықтың, ақ сұңқардың бейнеленуі сондықтан. Кей ертегілерде «өмір нәрне» өсімдіктер де, жемістер де ие болмақ. Оның да түркі дәнекерліктегі саясындағы «түйе жапырағының бір жапырағының өзі там сияқты... Мықан ағашында жатыр. әсіреәфсананың түйсікті санасы содан тамыр тартады. Өзге күш жаратылушы мен жаратқанның арасындағы ықылымды, кеңістік пен уақытты емін-еркін алмастыруға дәрменсіз.

Көшпелі дүние – арман дүние

«Көшпелі дүние» туралы әсіреәфсаналық түйсік «Еділ мен Жайықтың құдандаласуы» ертегісінде әсірепәлсафалық мазмұнға ұласады. Көшпелілердің тіршілігіне орай өмргіе ертегіде самұрықтың орнына пырақ, ұшқыр ат, тұлпар ауыстырады. Еділге «сүбелігінде артқа қарай біткен бір қанатын суға, бір қанатын сүтке малып» суитын ат бітеді. Оңаша атаудағы ат оқыстан өліп, құсаланған күйеу баласына Жайық өз атын силап, бір түнде ауылына барып қайтуын, жолда көргенін келген соң айтып беруін өтінеді. Атасының аманатын орындайды. Бара жатқанда ештеңе көрейді. Қайтарында: жапан түзде қосақтаған көп қойды қанша емсе де тоймай қақтап жүрген бір желмен қозы көреді. Одан шығып ми даладағы иен далаға кезігеді іші толған сасыған өлімтік екен. Одан өтіп бір топ қыз келіншекті көреді, қанша қуса да қыз керуенге жете алмайды. Мұны естіген Жайық: Балам, жапан түздегі көп саулық – халық. Оны тоймай еміп жатқан әкімдер. Халықты қанша сорса да тоймайды. Ақ отау – күнделікті тіршілік және біз – адамьыз. Сыртымыз – отаудай әдемі, ішіміз – арам. Ал, қыз-келіншек керуені - мақсатың. Бұл мақсатың саған жеткізбейді» - екен дейді. Айтқанындай Еділдің қызығана жеткізбей дүниеден қайтады (Сонда, 3 том, 49 бет).

Арман дүние Еділдің қолына қос қанатты пырағы өлген соң жеткізбейді. Өйткені, әсіреәфсаналық шарттар толық емес. Бәйтерек, «ақ су», самұрық – пырақ жоқ. Бұл үшеуінсіз арманының орындалмайтынын жолда көрген елес-түсі арқылы ишара етеді.

«Көшпелі дүние» туралы әсіреәфсананың өмірлік арман – дүниеге айналуы Қарамерген» мен «Мамай батырдың арманы» атты ертегілерде баяндалады. Мұндағы киелі нысана – жер ортасы Көктөбе. Көшпелі дүние сол жапан даладағы Көктөбе келіп қонады. Әсіреәфсаналар мен эпостарды кейіпкер Көктөбеге (Көкшоқы, Жалғыз тау, Құбажан т.б.) келіп көшпелі өмірді көреді, не сол араға жерленеді («Жалғыз жігіт ұрпақтары, сонда, 3 том, 187 бет). Көктөбенің бауырында бәйтерек, бұлақ болмасы кейіпкер жазымға ұшырайды. Өйткені ол арада тіршіліктің тамыры мен нәрі жоқ. Құба мерген де Мамай да «көшпелі дүниені көріп», қыз-келіншектің ортасында күліп ойнап, дайын үй, дайын төсек, сұлу қызбен оңаша қалады. Қыздар: «Біз көшпелі дүниеден боламыз. Адамзат аяғы баспайтын жерде жүреміз. Он сегіз мың ғаламда адамзаттан қасиетті нәрсе жоқ. Егер бізді қапыңа адамзат баласы көре қалса, соған қаз береді. Тек жігіт таң атқанша мызғымауы керек. Мызғып кетсе – біз сендерге мәңгі жоқпыз» – дейді. Құламерген де, Мамай да қалғып кетіп, жанбасындағы бөстегін сипап қалады. Бір жылдан кейін Жалғызтауға қайта барғанда «аспаннан қыздың дауысы естіліп», ішінде ұл құндақталған алтын бесік түседі. Ал бұған да қолы жетпеген Мамай Құбатонда, Шықырау құдықтың басында ұрпақ қалдыру үшін кездескен қыздың шартын орындай аомай, «көрпесін сипап қалады. Бұл – арман ба, жоқ па? Арман болса, міне, мені қартайтқан осы арман» – дүние деп өкінеді. (Сонда, 255 бет). Өйткені, ұрпақ ұйытатын – кіндік ағаш – құба тонда жоқ. Сондықтан да тіршіліктің тамыры да ұйымайды. Яғни, Жерұйықта, Жидебайсын да, Құбажан да, Көктөбе де – Мықан ағашының тіршілікті тоқтата алмайды. Тұрақсыз «көшпелі дүниенің» сағымы қонған сары бел ғана болып қалады. Арасы «арман дүниенің» тұғырығы ғана болмақ.

Міне, дүниенің кіндік ағашы Мықанның әсіреәфсаналық көркем жүйесі осындай.

22.01.06ж.

жүктеу/скачать 305.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: