«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты

ТАБУ (полинезиялық тайпалар тілінен аударғанда “тыйым салу”) — алғашқы қауымдық құрылыс мәдениетімен тығыз байланысты діни негіздегі үзілді–кесілді тыйым салуды талап ететін ұғым. Терминді алғаш рет ағылшын жиһанкезі Кук енгізген болатын. Т–да екі ұғым — киелілік пен тыйым салынғандық, қасиеттілік пен қорқыныш тоғысады. Т. белгілі бір тұлғаларға да, белгілі бір қоғамдық ұжымдарға да қатынасты қолданылады. Т. туралы терең теориялық ізденістер аз болғандықтан оның қолданыс аясы анықтала қойған жоқ. Дегенмен де Т–ды діни–моральдық тыйым салу түрлерінен ажырата білген дұрыс, өйткені аталған соңғылары адамзат мәдениетінде кейінірек пайда болған күрделі құрылымды ұғымдар. Фрейзер дін мен сиқырды (магияны) бір–біріне қарама қарсы қойып, Т–ды магияның теріс пішіні ретінде түсіндіреді. Т. туралы психоталдаудан көп мәлімет жинақтауға болады. З. Фрейд өзінің “Тотем және табу” атты еңбегінде Т–дан көсемге деген екіұшты (амбивалентті) қатынасты: бір жағынан, көсемді қастерлеп, табынуды, екінші жағынан, іштей қызғану, жек көруді, бейсаналы түрде ұнатпауды байқаймыз дейді. Әлеуметтік антропология тұрғысынан (Малиновский, Радклифф–Браун және т.б.) Т–ды әлеуметтік бақылау мен қадағалау рөлін атқаратын құрал деп қарастырады. Т. қасиеттілік туралы түсінік қалыптасқан барлық мәдениеттерде кездеседі. Әр мәдениеттің өзіне сай заттарға, іс–әрекеттерге немесе сөздерді айтуға салынатын тыйым түрлері бар. Т–ды бұзған адам қатты жазаланатын болғандықтан оны еш нәрсеге, еш жағдайға қарамай орындауға тырысатын болған. Қазақ мәдениетіндегі кездесетін ата–ене, қайынаға, қайын, қайын сіңлілердің атын атамау, отты, ошақты аттамау, белгілі киелі жануар түрлерін қорғау т.б. Т–лар қазақ халқының көне тотемистік, анимистік көзқарастарынан сыр тартады. Қазақ мәдениетіндегі тыйым салу жан–жоралғылары туралы Ш. Уәлихановтың шығармаларынан көп мағлұмат алынады.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

ТАЛИОН (лат. talіo – кек қайтару, өш алу) — қандас туыстар арасындағы қарым–қатынасты реттеуші алғашқы қауымдық қоғамда қалыптасқан салт–дәстүр. Ол салт–дәстүр бойынша туыстар жасалған қиянат үшін пара–пар кек қайтаруы керек. “Қанға – қан, жанға – жан” формуласы Т–ның мазмұнын білдіретін ең танымал формула. Кейінірек, алғашқы таптық қоғамдарда Т. жасалған қылмысқа сайма–сай жаза кесуді талап ететін қылмыстық жауапкершілік принципіне ауысты. Т. – адамзаттың ақыл ойының ақиқат, әділеттілік туралы алғашқы қарапайым түсінігінің пайда болғандығының көрінісі. Т. алғашқы қауымдық қоғамда қанды кек қайтаруды ғана көздемей, сонымен қатар адамдар қарым–қатынасына қатал шек бола білді. Өйткені, Т. пайда болмай тұрған кездерде жөн–жөнсіз кек қайтару орын алған болса, Т. арқылы алынатын кектің шамасы нақтыланды. Т–ның негізінде алғашқы қауымдық қоғамдағы адам санасына және дүниетанымына қатысты “біздер” және “басқалар”, “өзіміздікі” және “өзгелердікі”, “жақын, бауырлас” және “бөтен” түсінігі жатыр. Т. бір мезгілде адамдарды бөліп те, біріктіріп те отырған, себебі ол бір рудан тарағандарды басқа ата балаларынан өзгешелеп отырған, сонымен қатар бір атаның ұландарының басын ортақ жауға қарсылық тұрғысынан біріктірген. Т. орындау, жүзеге асырудың өзі қасиетті рәсім ретінде қарастырылғандықтан оған атаның еркек кіндіктері, әсіресе соның ішінде жапа шеккен жанның ең жақын туыстары қатысатын болған. Т. – алғашқы қауымдық қоғамда бой көрсеткен адамгершіліктің өзіндік ерекшелікті түрі. Т. көне салт–дәстүр қалдығы ретінде көптеген халықтарда әлі күнге шейін кездеседі. Мыс., тау халықтарының қанды кек қайтару принципінен қол үзбегендігін ешкім жоққа шығармайды. Жалпы Т. дүниежүзінің бүкіл халықтарының ертедегі даму сатысында кездескен. Қазақ халқының өмір салтында “барымта” сынды Т–ның түр көрінісі болған.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

ТАҢБА — өзге заттың орнын анықтаушы, әйгілеуші, белгілі бір хабарды сақтау, қайта өңдеу және жеткізу үшін қолданылатын белгі. Егер таңбаның өзі денотат қызметін атқарса, оны қоршайтын мағыналық кеңістігі коннотат деп аталады. Т. ұғымының пайымдалуы философия, логика, лингвистика, психологияда маңызды орын алады. Т. ұғымының танымдық қасиетін таразылауға антикалық философтар көп зейін бөлген (Платон, Аристотель, стоиктер), бұл мәселемен ХVІІ–ХVІІІ ғ. философтары да айналысқан. ХІХ–ХХ ғ. Т. туралы арнайы ғылым – семиотика пайда болды (Пирс, Моррис, Соссюр, қазіргі структуралистер). Таңба табиғатын зерделеу барысында Т. пайдаланатын ерекше әлеуметтік жағдайларды анықтау өте маңызды. Ондай жағдайлар тіл мен ойдың даму барысына тығыз байланысты. Стоиктердің ілімі бойынша, Т–лардың мағынасы олардың құрылымының екіжақтылығынан көрінеді, яғни, тура қабылданатын, мағынаға ие құбылыстардың біртұтастығынан байқалады. Осы байланыстың түрлі нұсқасынан түрлі анықтамалар туындайды. 1867 ж. Ч. Пирс Т–ны үш түрге бөлген – индекстік, иконикалық, символикалық. Бұл анықтама екі қарсы бөлінуге негізделеді – нұсқаулық пен ұқсастықтың және дәйектілік пен шарттылықтың қарама қарсылығына. Индекстік (нұсқаулық) қатынаста таңбалаушы мен таңбаланушының арасында нұсқалау байланысы болуға тиіс. Иконикалық қатынаста белгілі қажетке байланысты қарапайым ұқсастық басым. Символикалық Т–да таңбалаушы мен таңбаланушы ешбір нақты байланыссыз бір біріне теліне береді. Қоғамдағы байланыс құралы ретіндегі тілдер құрамына кіретін Т–ларды қатынас Т–лары деп атайды. Соңғылар жасанды және табиғи Т–лар жүйелеріне бөлінеді. Т–лар ілімінің жасалуы үшін математикалық логика мен метаматематика аясында жүргізілетін Т–лар жүйелерінің зерттелуі өте маңызды. Осының бәріне қарамастан Т–ның қордалы концепциясын жасау мәселесі әлі шешілген жоқ.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

ТАСМОЛА МӘДЕНИЕТІ – ерте темір дәуіріндегі Орт. Қазақстанды мекендеген тайпалардын мәдениеті. Тасмола қойнауының атына сәйкес аталды. Оны ерекше бөліп алуға тастар тізбегі бар – "мұртты обалар" деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Обалардағы материалдар бойынша Т. м. тайпаларының үш даму кезеңі шартты түрде бөлінген. Бірінші кезең б.з.б. VII–VI ғ–ларды қамтиды. Бұл кезең туралы Тасмола 1–5, Қарамұрын–1, Нұрманбет–4 қорымдары едәуір толық мәліметтер береді. Екібастұздан Солт.–Батысқа қарай, далалық Шідерті өзенінің оң жағасындағы әр түрлі кезде жерленген Тасмола–1 кұрылыстар тобы (19–оба) жатады. Зерттелген бір қабірде әйел жерленген. Оның қасынан жерге төселген қамыс үстінде қола айна, темір пышақ және қайрақ тас және малдардың әр түрлі сүйектері табылды. Қарамұрын қорымынан б.з.б. VII–VI ғ–ларға жататын жебелердін жиынтығы жиналды. Обаға жерленген жауынгерлер мәйіттері мен қанатты ұңғылы және үш қалақты келте қола ұшы бар 46 жебе салынған, жылқы терісінен жасалған қорамсақ көмілген. Нұрмамбет–4 қойнауындағы жауынгерлер жерленген бейіттер де тасмолалық ескерткіштерге тән. Бұл жерден бір бума жебе, мүсінді сабы бар қоладан жасалған ауыр ақинақ–қанжар мен сабы сақиналы пышак ілінген, металдан жасалған құрастырмалы шомбал белдік табылды. Тасмола мәдениетінің алғашқы кезеңінін обаларынан табылған заттар жиынтығы тұрақты болып келеді; ұңғылы, қос қанатты және үш қалақты жебе ұштары, сабының жоғ. ұшы кесек немесе саңырауқұлак тәріздес қаптамасы бар акинақ–қанжарлардың айрықша түрі тек осы кезеңге ғана тән. Сондай–ақ, жолбарыстың алтыннан соғылған мүсіндері, қос доңғалақты арбаны безендіріп тұрған таутекелердің қола мүсіндері, қола айнаға бедерлеп салынған қабан мен бұланның мүсіндері, бұратылып жаткан қабандар түріндегі сүйектен және мүйізден жасалған тоғалар да Т. м–не тән ескерткіштер. Жерлеу ғұрыптарындағы осынша алақұлалық пен карама–қарсылық көрініс б.з.б. 1–мыңжылдықтың соңғы ғасырларында аймақта орын алған күрделі саяси жағдайды бейнелейді.

Әдебиет: Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық / Бас сарапшы Әшірбек Сығай. – Алматы: Аруна Ltd, 2005. – 656 б.

Діни сенімдері – ислам, сунит ағымы. Т–дың аз бөлігі правословиелік бағыттағы христиан дінін ұстанады. Қазіргі татарларды антропологтар моңғол нәсілінің аз белгілері (14%–ға дейін) бар жерорта теңізі нәсіліне жатқызады. Т. этнонимі Байкал көлінен Оңтүстік–Шығысқа қарай қоныстанған тайпалар арасында VI–IX ғғ. пайда болды. Бұл атау – XIII–XIV ғғ. Алтын Орданың кейбір халықтарына таралды. XVI–XIX ғғ. Ресейдің шеткі аймақтарында өмір сүрген көптеген түркі тілді халықтарды Т. деп атаған. Олардың кейбіреулері үшін Т. атауы өзіндік атау (өзінше атауы) болып қалды.

Дәстүрлі кәсіптері — жер өңдеу және мал шаруашылығы. Ежелден қолөнердің алуан түрі: сүйектен ойып бұйымдар жасау, металлургиялық өндіріс, мыс өңдеу, құмыра жасау, зергерлік өнер дамыды. Асыл металдардан, оларға көгілдір ақық, сердолик, топаз және інжу–маржан сияқты қымбат тастарды т.б орнатып зергерлік әшекейлер жасаған. Бұлғар–татарлардың шеберлері чеканка мен оймалауды, құю және қарайту, сонымен қатар күрделілік жағынан түрлі таспаны пайдаланған. Көркемдік жағынан безендендірілген мерекелік теріден жасалған етіктер, сонымен қатар, күнделікті киетін өкшесі жоқ жұмсақ етіктер халық арасында үлкен сұранысқа ие болды.

Татардың дәстүрлі киімдері. Жағасында тігінен ойығы бар жейделер ерлердің күнделікті киімі болып табылады. Жейделердің етегі ұзын, қарттар мен балалардың жейдесінің ұзындығы тізеге дейін жететін болған. Жейделер ашық түсті: ақшыл–қызғылт, сұрғылт маталардан тіккен. Ерлердің шалбарлары кең адым жасауға арнап жасалған. Шалбарлар қарт ер адамдар үшін ерекше кең түрде жасалады. Шалбардың жоғарғы бөлігіне қысқа және тоқыма бау орнатылған. Жейденің сыртынан камзол киген, олардың астары бар және қара түсті материалдан тігіледі. Камзол белді толығымен қамтып, төмен жағы кең болып келеді. Түрлі бір түсті маталардан ерлердің ұзын сыртқы киімі жилэн (джилян) тігілген. Ол камзол немесе казакиннің сыртынан киіледі. Қара түсті майда матадан тігілген джилян чикмэн (чикмень) деп аталады. Чикменді қалың матадан қайырма жаға салып тігеді. Джилян мен чикмень түркілердің кең тараған киім түрі – шапанның татарлық нұсқасы болып табылады. Мақтадан жасалған ұзын казакин –бишметті қысқы тонға көшер алдында киетін болған. Бишметті тігуге сонымен қатар аң терісін қой түліктерілерін пайдаланған. Бұл киімдердің барлық түрлері белбеумен белденген. Белбеулер ұзындығы бес метрге дейін жететін түрлі түсті матадан тұрады, ұштары шашақпен безендендірілген.

Т. әйелдерінің кең тараған киімі – етек жағы ұзын көйлек. Көйлек шашақтармен, шілтермен, кестелермен өрнектеліп тігіледі. Көйлектің сыртынан камзол киген. Әйелдердің камзолы ерлердікінен түрлі кестелермен ерекшеленеді. Әйелдердің камзолының жағасына, өңірлеріне, етегіне әдетте ұзын түрлі түсті мата, позументпен, аң терісі тігіледі. Әйелдердің камзолы жеңсіз болады. Әйелдер сонымен қатар тондар, бишметтер, джилян киеді, олар ерлердікінен сәнділігімен ерекшеленеді.

Ерлердің бас киімі тақия болып табылады. Тақиялар барқыттан, ши барқыт, парша, жібек және т.б. маталардан тігіліп, әшекейленеді, әсіресе балалардың тақиясы. Тақияның сыртынан киізден жасалған жазғы шляпа, аң терісінен салынған жұрыны бар құлақшын, мұнара түрінде жасалған қысқа бас киім және т.б бас киімдер киіледі. Әйелдердің күнделікті бас киімі орамал болған. Қажеттілігіне қарай орамалдың сыртынан шәлі жамылған. Бұрын татар әйелдері тастар деп аталатын байлам тәрізді түрлі кестемен, нақыштар салынған жамылғы орамалды бас киім ретінде әйелдердің ерекше бас киімі калфак болып табылады. Ол конус тәрізді жабық басына шашақ бекітілген ұзын тік шұлық түрінде болуы мүмкін. Байламның сыртынан түрлі бөріктер киген. Бөріктің төбесі кестелермен, шілтерлі металл элменттерімен безендендіріледі, бөріктің сыртынан шәлі жамылады. Кең таралған аяқ киім түрі табаны жұмсақ шұлық ұқсайтын ичиги (читек) болып табылады. Ерлердің ичигиі қонышы тізеге жетеді, түрлі түсті қайырмасы болады, оларды юфти немесе сафьяннан тігеді. Т–дың дәстүрлі аяқ киім түріне туфли, етік, қысқа қоныш етік, сандал, пима және т.б атауға болады.

Татарлардың дәстүрлі тағамдары. Т–дың дәстүрлі ас үйінде ұн, жарма, картоп үлкен орын алады. Жылқы және қой етін басым пайдаланған. Жазғы уақытта қақталған және тұздалған ет, сонымен бірге құс етін әсіресе қаз етін дайындаған. Сүт өнімдері қосылған тағамдар ерекше орын алады. Қызанақ пен пияздан, саңырауқұлақтан, қымыздықтан, қалақайдан, бақбақ жапырағынан, жолжелкеннен, картоптан, сәбізден жасалған салаттар және т.б. қолданылады. Еттен, балықтан суық жеңіл тамақтар дайындаған. Жеңіл тамақ ретінде қуырылып, суытылған, қамыр қосылған ет, үйде жылқының немесе сиырдың етінен жасалатын шұжық түрі қазы, қарта дайындайды. Қақталған, тұздалған, сонымен қатар кептірілген қазы еті татарлардың сүйікті тағамы болып табылады. Кейбір жеңіл тағамдарды ыстық күйінде ұсынады. Мысалы, қалжа – бұл жеңіл қуырылып, кейін пісірілген ет орамасы. Сорпалар (ет, балық және т.б.) кеңінен мәлім. Кең таралған тағам кеспе көже (аш) болып табылады. Ет сорпасынан клецк қосылған көже (сал–ма), куллама–аш (клецк қосылып пісірілген ет).

Тағы да бір кеңінен таралған тағам – ол бәліш болып табылады. Қышқыл қамырдан бүктеменің бір түрі самса дайындалады. Тұзы жоқ қамырдан жасалған жұқа екі наннан кыстыбый, ет қосылған қабатталған бәліш – катлама, түшпара жасаған. Қамырдан түрлі қалаш, шелпек, тоқаш, бауырсақ, құймақ, жұқа құймақ және т.б. пісіреді. Қаймақты буландыру арқылы дайындалатын піскен қаймақ деп аталатын бірегей тағам жасаған.

Шайдан басқа түрлі компоттар, қою жидек және сүт киселдерін, сонымен қатар әр түрлі жеміс–жидектерден тәтті сусын – шербет дайындаған. Ашытылған жармадан боза деп аталатын тәтті сусын дайындаған. Кеңінен таралған әлсіз алкогольды сусын ачы бал деп аталған.

Ұлттық мейрамдар. Т–да ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан дәстүрлі мерекелер аз емес. Көптеген мерекелер халықтың өмірінен ұмытылып кетіп, кейбіреулері басқа халықтардан алынып, ұлттық ерекшеліктермен байытылған. Көптеген мерекелердің өзіндік белгіленген мерзімі бар. Ең алғашқы көктем мерекесі Наурыз. Шөп шабу, егін жинаудың басталуы мен аяқталуы көңілді мерекеге айналып отырған. Шамамен қыркүйек айының соңында Сембелэ («масақ», «дән») мерекесі тойланған. Бұрынғы уақытта татарларда дәстүрлі мереке жиын деген болған. Бұл мерекеде достар мен туыстардың кездесуі болған. Қазіргі уақытта бұл мереке сабантой деп аталатын басқа мерекемен ұштасып кеткен. Сабан тойда түрлі спорттық жарыстар: кір көтеру, бағанаға өрмелеу, су тасу, аяқты байлап қаппен секіру және т.б. өткізілген. Т–дың кейбір ғұрыптық мерекелері сақталып қалған. Оның ішіндегі «жаңбыр тілеу» жазда құрғақшылық болғанда өткізілген. Бұнда балалар жаңбыр тілеп ән айтып, бір–біріне су құйған.

Ғасырлар бойы Т. халқы ауызша халық шығармашылығы нұсқаларын ертегілерді, дастандарды, жаңылтпаштарды, мақалдар мен жұмбақтарды және т.б. жетілдіріп, оны қастерлеп, үнемі байытып отырған. Дастандардың көпшілігі ежелгі түркі эпостарының әр түрлі нұсқаларына ұқсас болып келеді. Халық батырлары туралы («Алпамша», «Кадыш Мэргэн» және т.б.), тарихи («Чура батыр», «Идегей»), махаббат сезіміне арналған дастандар бар. Осылардың ішінде «Юсуф пен Зулейха» дастаны ерекше орын алады. Дастандардың кейбір үзінділері жеке тарихи әндерге («Тұтқын Суюм–бикенің әні», «Қазан қайғысы» және т.б.) айналып келді.

Тарихтың деректері көрсеткеніндей, қазақ пен Т. халықтары бір–бірімен 400 жылдан бері араласып келеді. Қазақстанда XIX ғасырда тұратын Т–дың саны едәуір өсіп, 79758 адамға жеткен. 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 327982 т. тұрады.

Қазақстанда Т.–дың келуі патша үкіметінің қазақ өлкесін отарлауға кіріскен кезінен басталды. XVIII—XIX ғасырларда патша үкіметі қазақ даласына ислам дінін тарату саясатын жүргізді. Бұл ретте қазақтардың арасына молдалар Т–дың дін қызметкерлері қатарынан ғана жіберілді. Мұның өзі қазақтарды Орта Азиядағы діни орталықтардың ықпалынан оқшауландыру мақсатымен жасалды.

Қазақ хандары мен сұлтандарының басым көпшілігі өздерінің жеке хатшылары етіп Орынборға таяу жердегі Сейітов слободасынан шыққан сауатты т.–ды ұстады. Т. көпестер Ресей мен казақ даласы арасындағы сауда–саттықтың дамуына байланысты өздерінің белсенділігін күшейте түсті. Қазақтардың тілін, әдет–ғұрып және салт–санасын жақсы білгендіктен де Т. сауда–саттық саласында делдалдық рөл атқарды. Т. көпестерінің қазақ даласындағы ықпалы мен беделі бірте–бірте күшейе түсті. Т–дың ауқымды бір тобын Қазақстан аумағына Еділ бойы губернияларының помещиктері жер аудартып жіберді. Т. өлкенің ірі Петропавл, Семей, Орал, Көкшетау, Верный, Ақмола, Павлодар, Зайсан және Өскемен қалаларында тұрды. Олардың неғұрлым жиі орналасқан жерлерінде Т. слободкалары пайда болды.

Бұл халықтың өкілдері қазақ даласында жаңа әдіспен оқытатын жәдидтік мектептер ашудың бастамашылары болды. Қазақтар т. зиялылары шығарып тұрған газеттер мен журналдарды зор ықыласпен оқыды. Қазақтың алғашқы газеттері мен журналдарын көбінесе татар көпестері қаржыландырып тұрды. Кейінірек патша үкіметі исламның қазақ даласында күшейіп бара жатқанынан қауіптеніп, сауатты және іскер Т–дың қызметінен бас тарта бастады. 1897 жылы Қазақстанда тұратын Т–дың жалпы саны 56 мыңға дейін жетті. Мұның өзі Қазақстандағы бүкіл халықтың 1,3 пайызы еді. Т-дың 38 пайызы мещандар, 28 пайызы шаруалар, 10 пайызы қазақтар, 2 пайызы көпестер болды

Қазақстанда т. ұлттық–мәдени орталығы 1991 ж. 27 қаңтарында құрылды. Орталық Ассамблеяның басқаруымен «Наурыз», «Ұлттық мәдени орталықтар күні», «Тіл мейрамы» т.б. дәстүрлі мейрамдар өтіп тұрады. Тұрғындардың арасында ертеден келе жатқан көп ғасырлық тарихы бар «Сабантой» ерекше аталып өтіледі. Осы бұқаралық серуеннің бағдарламасына ән, би, татар халқының ойындары кеңінен енгізіледі.