Белгісіздік артиклінің қолданылуы

1. 
   Егер зат есім бейнелеуші анықтауышпен қолданылса;
   

He has a very bad influence over all his friends, with the single exception of myself."

2. 
   Егер зат есім бір нәрсенің бір бөлігін білдірсе;
   

And how charming he had been at dinner the night before, as with startled eyes and lips parted in frightened pleasure he had sat opposite to him at the club, the red candleshades staining to a richer rose the wakening wonder of his face. [ ]

"My dear Harry, we either lunch or sup together every day, and I have been to the opera with you several times," said Dorian, opening his blue eyes in wonder.[ ]

Ауру атауларымен қолданылатын артикльдер: flu - тұмау, cholera - тырыспай, diphtheria – күл ауруы, cancer – рак.

Егер аурудың нақты жағдайына тура немесе жанама сілтеме болса, зат есіммен білгілілік артиклі қолданылады.

Белгісіздік артиклі әр түрлі аурулардың белгілерінің атауларымен қатар қолданылады:

Артикльдердің қолданылуы біріншіден зат есімдердің жалқы және жалпы есім болуына, сондай-ақ оның түріне, яғни ол жалпы есім болса, саналатын немесе саналмайтын зат есімдер тобына жаттатындығына байланысты қолданылады. Сондықтан артикльдердің қолданылуын, олар тіркесіп келетін зат есім категорияларымен қарастырған жөн.

Белгісіздік артиклінің екі түрі бар, олар a және an. Ол one-бір (один) сан есімінен шыққан. Сондықтан саналатын зат есімдермен жекеше түрде қолданылады. Осылайша белгісіздік артиклі зат есімнің сандық белгісі қызметін атқарады. Мысалы;

In one of the top-windows stood a lamp. [ ]

The door opened quietly, and he went in without saying a word to the squat misshapen figure that flattened itself into the shadow as he passed.

The белгілілік артиклі that – анау (тот) деген сілтеу есімдігінен шыққан және саналатын зат есімдермен жекеше түрде де, көпше түрде де, сонымен қатар саналмайтын зат есімдермен де қолданылады.

He knew in what strange heavens they were suffering, and what dull hells were teaching them the secret of some new joy. [ ]

From time to time he seemed to see the eyes of Basil Hallward looking at him. [ ]

Артикль ереже бойынша жалқы есімдермен қолданылмайды.

Adrian Singleton rose up wearily and followed Dorian to the bar.

Артикльдердің басқа бірқатар айқындауыштарда айырмашылығы, орыс және қазақ тілдеріне жиі аударылмайды.

Артикльдің орны - aртикль басқа айқындауыштар сияқты зат есімдердің алдында қолданылады. Зат есімдердің алдында анықтауыш тұрса, онда артикль олардың алдында қолданылады.

Кейбір жағдайларда ғана артикль анықтауыштық зат есімнен кейін қолданылады:

1. 
   a (an) артиклі мыналарға қойылады:
   

Oh! in what a wild hour of madness he had killed his friend!

б) Such, guide, rather-дан кейін:

And he had such a beautiful voice.[ ]

There was no doubt that curiosity had much to do with it, curiosity and the desire for new experiences, yet it was not a simple, but rather a very complex passion. [ ]

A (an) артиклдері rather сөзінің алдында қолданылады:

The screen was an old one, of gilt Spanish leather, stamped and wrought with a rather florid Louis-Quatorze pattern.

It was a rather curious one of Moorish workmanship, made of dull silver inlaid with arabesques of burnished steel, and studded with coarse turquoises.

в) So және too сын есімдерінен кейінгі сын есімдердің алдында келеді:

He was a marvellous type, too, this lad, whom by so curious a chance he had met in Basil's studio, or could be fashioned into a marvellous type, at any rate.

Life had suddenly become too hideous a burden for him to bear.

2) The артиклі all және both есімдіктерінен кейін қойылады:

It must be a delightful city, and possess all the attractions of the next world."

He was an excellent musician, however, as well, and played both the violin and the piano better than most amateurs.

Артикльдер саналатын жалпы есімдермен қолданылады. Белгісіздік артиклі саналатын зат есімдермен де қолданылады. Жоғарыда атап өтілгендей, a (an) белгісіздік артикльдері one – бір сан есімінен шыққан. Сондықтан тек саналатын зат есімдермен жекеше түрде қолданылады.

Белгісіздік артиклі зат есіммен белгіленген зат, қандай да бір заттар тобына тиісті болса, бірақ оларды біртекті заттардан бөліп қарастырмайды. Осылайша ол топтастыру мағынасына ие болады. Белгісіздік артиклімен келетін зат есімдер белгілі бір заттың атауын емес, заттың жалпы атауын білдіреді. A house – жалпы үй атаулыны білдіреді, белгілі бір үйді немесе тұрғын үй құрылысын, ғимаратын емес.

Белгісіздік артиклінің мағынасын қазақ тіліндегі бір, қандай да, қандай да бір, барлық, кез келген секілді сөздермен айтуға болады. Көп жағдайда, белгісіздік артиклінің мағынасын қазақ тілінде ерекше сөздермен берудің қажеті жоқ.

Белгісіздік артиклі мынадай жағдайларда қолданылады:

1. 
   Егер сөз қанда да бір жақ немесе зат, оның үстіне әңгімелесушіге не оқырманға беймәлім, яғни алғаш рет айтылған жағдайда қолданылады. A (an) артиклі бұл жағдайда one-бір сан есіміне жақын, реттік мағынаның реңкін білдіреді:
   

There is a soul in each one of us. I know it."

Көп жағдайда оқырмандар жақ немес затты білдіруде, one зат есімін a (an) артиклінің орнына қолданып қателеседі, оның үстіне әңгімелесушіге және оқырманға беймәлім жағдайда, қазақ тіліндегі бір сан есімі әлдеқандай, бір деген мағынада қолданылады.

Егер нақты жақтың немесе заттың кез келген таныстырушысы жайлы болса:

I am so glad that you have never done anything, never carved a statue, or painted a picture, or produced anything outside of yourself!

Мысалда келтірілгендей, бұл жағдайда да, қазақша сөйлемдегі сәйкес зат есімдердің алдына кез келген, барлық, әрбір сөздерін мағынасына қарай қоюға болады.

Көпше түрде артикль түсіп қалады және басқа айқындауыштармен ауыспайды:

2. 
   Егер сөйлемдегі зат есім, жақ немес зат кіммен немесе немен екенін білдірген жағдайда, мұндай зат есімдер сөйлемде мынадай қызмет атқарады:
   

б) айқындауышпен:

Көпше түрде артикль түсіп қалады және басқа айқындауыштармен ауыстырылмайды.

Ескерту:

Егер сөз нақты топтың барлық жақ немесе заттарынан белгіленген зат немесе жақ жайлы болса, баяндауыштың атаулы бөлігіне немес айқындауышқа қызмет ететін зат есімдердің алдында белгілілік артиклі қолданылуы мүмкін:

Белгілілік артиклі айқындауышқа қызмет ететін зат есімдердің алдында, егер айқындауыш шексіз даңқытылығын пайдаланушы жаққа қатысты болған жағдайда қолданылады:

4. 
   Егер сөз нақты бір топтағы зат пен жақтың басқа топтағы зат немес жақтан айырмашылығы жайлы болса:
   

Бұл жағдайда қазақ сөйлеміндегі сәйкес зат есімдердің алдына ешқандай артикльдің сөз эквиваленттерін қоюға болмайды.

Көпше түрінде артикль түсіп қалады және басқа айқындауыштармен алмастырылмайды.

Кейбір жағдайларда белгісіздік артиклі one – бір сан есімінің мағынасында толықтай сақталады:

Белгісіздік артиклінің қолданылысы:

1. Лепті сөйлемдердегі қандай, не деген мағынасындағы what есімдігінен кейін тұрған, жекеше түрдегі саналатын зат есімдердің алдында:

What a laugh she had!—just like a thrush singing.
Ескерту:

1. 
   Көпше түрдегі саналатын және саналмайтын зат есімдердің алдында артикль түсіп қалады.
   

2. 
   Сұраулы сөйлемдердегі қандай (қалай) мағынасындағы what есімдігінен кейін артикль түсіп қалады:
   

1. 
   such - осындай, guile – тіпті, мүлде, rather – едәуір, біраз-дан кейін тұрған жекеше түрдегі саналатын зат есімнің алдында:
   

Or rather we are both.

Көпше түрдегі саналатын зат есімнің және саналмайтын зат есімдердің алдында артикль түсіп қалады.

3. Жекеше түрдегі саналатын зат есімдердің алдында too – тым немес so – солай тәрізді сын есімнің айқындауыштарымен қолданылады:

Көпше түрдегі саналатын және саналмайтын зат есімдерде мұндай орамдар кездеспейді.

Белгілілік артикльдерінің саналатын зат есімдермен қолданылуы

Жоғарыда атап өтілгендей, the белгілілік артиклі that – сол, сонау (тот) сілтеу есімдігінен шыққан. Олар саналмайтын зат есіммен жекеше түрде де, көпше түрде де қолданыла береді. Белгілілік артиклі нақты топтың барлық жақ немесе заттарынан бөлінген зат есіммен белгіленген жақ немесе зат жеке анықтаушы болады. Олай болса, оның жекешелендіру мағынасы болады.

The house оны басқа үйлерден ерекшелендіретін, ерекше белгілері бар немесе әңгімелесушіге таныс не алдын ала айтылған нақты анық бір үй жайлы. Белгілілік артиклінің мағынасын қазақ тілінде көбінесе сол, сонау, солар, бұл сияқты сөздермен беріледі. Көп жағдайда, қазақ тілінде белгілілік артиклінің мағынасын ерекше сөздер алмастыра алмайды.

Белгілілік артиклі мынадай жағдайларда қолданылады:

Егер зат есімнің жекешелендіретін мағынасы болса, белгіленген зат есім басқа жақ немесе заттар тобынан ерекшелендіретін жеке белгісі бар болса.

Бұл анықтауыш: 1) анықтауыштық бағыныңқы сөйлем; 2) есімшелі оралымды сөйлем; 3) көмекші есімді оралым (зат есім көмекші сөзбен) болады:

2. 
   Контексте немесе оқиғада белгілі болғандай, жақ немесе зат нақты қандай екенін айтқан жағдайда жекешелендірілетін белгісі көрсетілмейді.
   

Once there lived an old doctor in a small town. The doctor was known to everybody in the town as a very kind man – Бір кездері бір кішкене қалашықта үлкен дәрігер тұрыпты. Ол дәрігер осы қаладағы аса қайырымды адам ретінде танылған.

Бұл ережені біржақты өзгертуге болмайды. Мәтінде немес әңгімеде қайта аталған зат есім белгісіздік артиклімен қатар қолданылады.

At the port we saw a ship which was being loaded with grain. It was a ship of 6,000 tons – Біз портта астық жүктелген кемені көрдік. Бұл суығыстырымы 6000 тонналық кеме.

Бұл мысалдағы ship зат есімі екінші рет нақты бір кемені емес, жалпы кеме түрін көрсетіп, белгісіздік артиклімен қолданылады.

2. 
   Егер жақ немес зат әлемдегі немесе нақты жағдайдағы жалғыз зат болса:
   

Нақты жағдайдағы немесе дүниедегі барлық заттар тобы жайлы айтсақ, белгілілік артиклі көпше түрдегі зат есіммен қолданылады:

Lake Baikal is the deepest of all the lakes in the world – Байкал көлі - әлемдегі барлық көлдердің ішіндегі ең тереңі.

Сонымен қатар белгілілік артиклі жалпылауыш мағынада да қолданылады.

1. 
   Толық заттар тобын білдіретін жекеше түрдегі зат есім алдында қолданылады:
   

2. 
   Көпше түрдегі зат есіммен қолданылатын сын есім және есімшенің алдында келеді:
   

Белгілілік артиклінің анықтауыштық мағынасы бар, саналатын зат есіммен қолданылуы. Артикльдің анықтауыштық мағынасы бар зат есіммен қолданылуы анықтауыштың сипатына байланысты.

1) Егер анықтауыш анықтауыштық бағыныңқы сөйлем, есімше, есімшелі оралым немесе көмекші есімді оралым болса, жекеше түрдегі зат есім белгісіздік немесе белгілілік артиклімен де қолданылады. Ал көпше түрдегі зат есімдер белгілілік артиклімен де, артикльсіз де немесе some, any есімдіктерімен, олардың жекешелендірілетін, топтастырылатын бейнелеуші анықтауыштарына байланысты қолданылады.

а) жекешелендіруші анықтауыштың нақты біржақты немесе затты, барлық топтың жақ немес заттарынан ерекшелендіретін, жеке белгісі бар. Жекешелендіруші анықтауышта жекеше немесе көпше түрдегі зат есімдер белгілілік артиклімен қолданылады:

І liked the film that I saw yesterday.

The apples on that tree are guite ripe.

б) Топтастырушы анықтауыштар белгілі бір затты қандай да бір жақ немесе заттар тобына жатқызады. Топтастырушы анықтауыштағы жекеше түрдегі зат есім белгісіздік артиклімен, ал көпше түрде артикльсіз қолданылады:

в) Бейнелеуші анықтауыш кез келген жақ немесе затты бейнелеу (сипаттау) үшін қызмет етеді. Бұл жағдайда анықтауыш артикль талғамайды және жекеше түрдегі зат есім белгісіздің артиклімен де, белгілілік артиклімен де қолданылады. Ал көпше түрдегі зат есім - белгілілік артиклімен немесе some, any есімдіктерімен анықтауыштан тәуелсіз жалпы ережені негіздегенде қолданылады.

I spoke to the sellers, who promised to ship the goods at once.

They sent us a segue for 2,000 dollars.

2. Егер анықтауыш сын есімнің жай шырайында немесе салыстырмалы шырайында айтылса, оның қатысы артикль талғамайды. Жекеше түрдегі зат есім белгісіздік немесе белгілілік артиклімен қолданылады. Ал көпше түрдегі зат есімдермен сын есімнен тәуесіз, жалпы ережені негіздеуде қолданылады:

Give me a red pencil.

I cannot find the red pencil which you gave me yesterday.

Buy me somе larger envelopes.

I have only small envelopes left; I have used up the larger envelopes you gave me.

3. Егер анықтауыш сын есімнің күшейтпелі шырайында айтылса, зат есім белгілілік артиклімен қолданылады. Мұндай анықтауыш жекешелендіру мағынасына ие:

This is the most interesting book I have ever read on this subject.

2. 
   Егер анықтауыш мына сөздердің бірімен айтылса: same - бірдей, next, following - келесі, last - соңғы, very – дәл өзі, only – бір ғана, тек қана тәрізді зат есімдер белгілілік артиклімен қатар қолданылады:
   

Then, after his valet had reminded him several times of the lateness of the hour, he got up, and going into the next room, placed the book on the little Florentine table that always stood at his bedside and began to dress for dinner.[ ]

Henry II wore jewelled gloves reaching to the elbow, and had a hawk-glove sewn with twelve rubies and fifty-two great orients. The ducal hat of Charles the Rash, the last Duke of Burgundy of his race, was hung with pear-shaped pearls and studded with sapphires.[ ]

. He knew what was waiting for him there; saw it, indeed, and, shuddering, crushed with dank hands his burning lids as though he would have robbed the very brain of sight and driven the eyeballs back into their cave. It was useless.[ ]

2. 
   Егер анықтауыш реттік сан есімдермен келсе, мұндай анықтауыштың дербес мағынасы болғандықтан зат есім белгілілік артиклімен қолданылады.
   

It was not till the third day that he ventured to go out.[ ]

Егер реттік сан есімнің мағынасы басқа, тағы бір дегендерді білдірсе, зат есім белгісіздік артиклімен қолданылады:

We must charter a second vessel .

6. Егер анықтауыш сандық зат есімде айтылса, зат есім артикльсіз де, белгілілік артиклімен де қатар қолданылады:

(The two – екеуі, бұл екеуі деп тәржімаланады).

Анықтауыш басқа да әдістермен айтылуы мүмкін: тұйық етістіктің жалпы немесе тәуелді септігіндегі зат есіммен. Бұл жағдайда, артикль таңдау үшін анықтауыштың сипатына – оның жекешелендіруші, топтастырушы, бейнелеуші болатындығына қарай қолданылады және жалпы жағдайға не контекске анализ жасау керек. Мұнан басқа зат есімнің тәуелдік септігіндегі тіркестерде, артикльдің сауатты қолданылуы үшін, оның сөз тіркестерінің қандай да бір компоненттеріне қатыстылығын анықтап алу керек. Көп жағдайда бұл өзі зат есімнің тәуелдік септігіндегі айтылған анықтауыш болады. Ол артикльмен бірге басты сөздің анықтауышы болады:

The man’s clothes (=the clothes of the man) are old – Мына кісінің киімі - ескірген.

Мұндағы the белгілік артиклі жекешелендіруші man анықтауышына қатысты. The man’s тіркесі clothes зат есімінің анықтауышы болады.

Артикль (немесе оның түсіп қалуы) жиі анықтауыштық сөзге қатысты болады. Мұнда тәуелдік септіктегі зат есім бейнелеуіші анықтауыш ретінде келеді және саналатын зат есімнің анықтауышы детерминативті болып есептелмейді.

She went to college the next year, to a woman’s college in the East – келесі жылы ол Шығыстағы қыздар колледжіне жіберілді.

Мұндағы а белгісіздік артиклі college анықтауыштық сөзіне қатысты болады. Бірақ көпше түрдегі зат есімде айтылған анықтауыш бола алмайды. А woman’s college сөз тіркесін of-тан көмекші есімді оралымға айналдыру мүмкін емес – а college of woman.

Артикльдердің зат есімнің саналмайтын жалпы есімдерімен қолданылуы. Артикльдердің заттық зат есімдермен қолданылуы.

Заттық зат есімдер артикльсіз де, сондай-ақ some, anу есімдіктерімен келсе, белгілілік артиклімен де қолданылады.

Заттық зат есімдер артикльсіз қолданылады.

1. 
   Төменде көрсетілген дей зат туралы айтқанда,
   
2. 
   Salt can be obtained from sea water.
   
3. 
   I like milk.
   

Which do you prefer: tea or coffee?

Заттық зат есімдер some және anу есімдіктерімен, заттың қандай да бөлігінің белгісіз мөлшері (саны) жайлы айтылса қолданылады. Some хабарлы сөйлемдерде бірнеше саны, біршама, ал anу сұраулы сөйлемдерде ешқандай деген мағынада қолданылады. Some және anу бұл жағдайда қазақ тіліне бөлек сөз болып аударылады.

I have bought some butter.

Do you have any sugar?

There isn’t any money in the wallet.

Заттық зат есімдер белгілі мөлшердегі нақты зат жөнінде айтылса, белгілілік артиклімен қолданылады:

1. 
   Егер айтылып отырған заттық мөлшер контекстен белгілі болса, онда нақты жағдайда барлық заттың мөлшері жайында айтылып отыр.
   

Салыстыр: Pass me some bread, please –маған нан алып бермес пе екенсіз.

We shall ship the ore next week – Біз кенді келесі аптада жүктейміз (мұнда жүктеуге дайындалған кеннің белгілі бір мөлшері жайлы айтып отыр).

Егер алдын ала айтылған, біраз мөлшердегі зат, әңгімелескенде немесе мәтінде қайта аталатын болса:

I bought some cheese and butter.

The cheese was not very good, but the butter was excellent – Мен ірімшік және май сатып алдым. Ірімшік онша жақсы емес, бірақ май тамаша болып шықты.

Егер анықтауыш нақты заттың түріне, ерекше күйін білдірсе және анықтауыш топтастырушы болса, зат есім артикльсіз қолданылады.

Silk which is used for the aviation industry must be of the highest quality – Авиациялық өнеркәсіпте пайдаланылатын жібек өте сапалы болуы қажет.

Butter which is made of boiled cream tastes good – Піскен қаймақтан жасалған майдың дәмі керемет.

Егер анықтауыш затты бейнелеу үшін қызмет етсе, яғни бейнелеуіш анықтауыш болса, онда заттық зат есім артикльсіз қолданылады. Анықтауыштан тәуелсіз, жалпы ережені негіздегенде белгілілік артиклі немесе some, anу есімдіктерімен келеді.

Bulgaria exports tobacco, which is one of the staple agricultural products of the country – Болгария елдің басты ауылшаруашылық өнімі болып есептелетін темекіні экспортқа шығарады.

Егер анықтауыш сын есімнгің таңдаулы шырайында айтылса, онда зат есім белгілілік артиклімен қолданылады:

This is the best wine I have ever drunk – Бұл мен бір кездері ішкен өте жақсы вино.

Егер анықтауыш сын есімнгің жай шырайында немесе салыстырмалы шырайында айтылса, онда зат есім артикльсіз немесе белгілілік артиклімен не some және anу есімдіктерімен, сын есімнен тәуелсіз, жалпы ережені негіздеуде қолданылады:

I usually drink sweeter tea – Мен үшемі тәтті шай ішемін.

Which is the sweeter wine? – Қайсы вино дәмділеу?

I want some warmer water – Маған жылылау су керек.

Артикльдердің дерексіз зат есімдермен қолданылуы.

Дерексіз зат есімдер – олар белгі, қимыл, күй, сезім, құбылыс, ғылым, өнердің басқа да атауы – артикльсіз де, белгісіздік артиклімен, some, anу есімдіктерімен, кейде белгісіздік артиклімен де қолданылады.

Дерексіз зат есімдер, жалпы мағынадағы дерексіз ұғымды білдірсе, артикльсіз қолданылады:

Honesty is the best policy – Әділеттілік – ең жақсы саясат.

I like music – Мен музыканы ұнатамын.

I shall do it with pleasure – Мен мұны зор ғанибетпен жасадым.

Дерексіз зат есімдер өзінің нақты белгіні, күйді, сезімді және басқа қандай да бір жақ немесе затқа жатқызатын, анықтауыш болса, онда ол белгілілік артиклімен қолданылады.

To the joy of his friends he recovered very quickly – Достарының қуангышына, ол жылдам жазылып кетті.

We study the geography of our country – Біз өз еліміздің географиясын оқимыз.

I like the music of this ballet – Маған бұл балеттің әуені ұнайды.

Дерексіз зат есімдер some және any есімдіктерімен, сапалық белгісіз шырайы жайлы айтылса ғана қолданылады. Some хабарлы сөйлемде біршама, any сұраулы сөйлемде қандай да бір, болымсыз сөйлемдерде ешқандай деген мағынада қолданылады.

There is some difference between these two samples – Бұл екі үлгінің үлкен айырмашылықтары бар.

He did not show any fear – Оның бойынан ешқандай қорқыныш белгісі сезілген жоқ.

Is there any hope that he will recover? – Оның сауығып кететініне қандай да бір үміт бар ма?

Дерексіз зат есімдер белгісіздік артиклімен, нақтылы жағдайда, қандай да бір сапа немесе сезімнің байқалуы (білінуі) жайлы айтылғанда қолданылады. Көбінесе зат есімдердің анықтауышы болады. Бұл жағдайда белгісіздік артиклі a kind of, such осындай деген мағына береді.

He showed a patience (a kind of patience, such patience) that I had never expected of him – Ол сабырлылық танытты (мұндай тектілік, мұндай сабыр), мен одан осындай байсалдылық күткен жоқ едім.

Салыстыр: You must learn patience – Сіздер де сабырлы болуға үйренулеріңіз керек.

There was an unusual warmth in his words (a warmth that was unusual to him) – Оның сөздерінен керемет жылылық сезіледі (ол үшін керемет жылылық).

Салыстыр: He spoke with warmth about his friend – Ол өзінің досы жайлы жылы-жылы сөйледі.