Диплом жұмысының өзектілігі. Тіл адамзат қоғамында қатынас құралы, сөйлесім пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. «Тілсіз ұлт құрымақ»
III Сөз тіркестердің байланысу формалары
жүктеу/скачать 492 Kb.
|
III Сөз тіркестердің байланысу формалары Қазақ тілінде сөз тіркесінің басыңқы сыңары қызметінде есімдер мен етістік жұмсалатын қалыптасқан заңдылық. Ал, үстеулер негізінде бағыныңқы сынар қызметінде жұмсалатын сөздер тобына жатады. Алайда, қазіргі әдеби тілімізде үстеулер басыңқы сынар қызметінде сынар қызметінде жұмсалу процесі пайда бола бастағынын көруге болады. Мысалы: көзін уқалап ашқан халық бұған аң-таң. Әрине, одан қат-кабат нақтыл жауап күте қою әзір ертеректеу (М.Дүзенов) тәрізді сөйлем құрамындағы аң-таң, ертеректеу үстеулері басыңқы қызметте қолданылған. Бұл әдеби тіл құрамындағы тілдік әлементтердің фунциялық дамуының нәтижесі болса керек. Қазіргі тілімізде көмекші сөздердің қатынасы арқылы сөз тіркестерінің жасалуы кең құбылыс. Дегенмен бұл құбылыс соңғы кездің жемісі. Өйткені, есік ескерткіштер тілінде көмекші сөздер өте аз, тіпті XVIII ғасыр нүсқаларының тілінде қазіргі тіліміздегі шылаулардың көпшілігі кездеспейді. Бұдан мынадай жайды аңғаруға болады. Қазіргі тіліміздегі шылаулардың кейінгі қалыптасуы. Қазіргі тіліміздегі көмекші сөзді тіркестер сала-сала ретінде калыптасты.
Бір сөздің қайталануы арқылы қиыса байланысқан сөз тіркестері негізінде бастауыш пен баяндауыш арасында болады. Олар қолданылу ерекшелігіне қарай әр түрлі жақтарда жәие дара, көпше түрде бола береді. Әсіресе мұндай кезде олардың қай сөз таптарынан болу жағы ерекше қызмет атқарады. Біз олардың кай сөз таптарынан болуына қарай былай топ көрсетеміз. 1. Зат есім мен зат есім арқылы: Қиыса байланысқан зат есімді сөз тіркестерінің бастауышы көбіне нольдік, тәуелдік формадағы зат есімдер болады. а) Бастауышы нольдік формада келуі: Тегі Енесей Енесей ғана бола алса керек (Ғ.Мүсірепов). Малсыз күй күй болмайды. (М.Қамбаров). Бәйгесіз той той ма? (М.Қаназов). Жақсы жерге түскен келін келін, жаман жерге түскен келін келсап дейді ғой қазақ («Қазақ әдебиеті). ә) Бастауышы тәуелді формада келуі: қарғыс атқан басы да бас емес, қолы да қол емес (Ә.Нүрпейісов). Әйтпесе, жаңағы «Королева Маргоны» саудалап жүрген адамдардың ісі іс пе? (Жүлдыз). -Не айтайын, шырағым, не айтайын... - дегеннен басқа Күңше де еш нәрсе айта алмады. Уәдеміз -уәде (Ғ.Мүсірепов). б) Кейде бастауышы көмекші сөздердің қосарлануы арқылы келе береді. Мысалы: Күнә, екені күнә, бірақ қылмыс емес (Д.Досжанов). Бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз тіркестерінің баяндауыштары да тек сол сөздер болуы тиіс. Бірақ баяндауыш болатын ондай сөздер тек бастауыш сияқты тұлғада дакле береді, кейде бастауыш жеке-дара болғанымен сол сөздің қайталану арқылы жасалған баяндауыш таза күйінде немесе ондай сөздерге түрлі көмекші етістіктердің де тіркесі арқылыкеле береді. Оны жоғарыдағы мысалдардың баяндауыштары дәлелді түрде көрсетсе керек.
Менікі де менікі. Сенікі де менікі («Маржан сөз»). Сол сол-ақ екен. Темір әскерінің ұғын шеті қиқуласып, аш қасқырша ілгері ұмтылысты (М.Сқақаов). Әй, ол ол ма, сен Тайлақбайдың не істеп жүргенін естісеңші («Қазак әдебиеті»).
Бары бар, жоғы жоқ, қойын алар бөрі жоқ. (Маржан сөзі). Бары бар-ау, бірақ менікі елде, күнде жоқ неме...- деп қыбыжықтай берген суыр Құсайын шынын айтты (С.Жүнісов). 2. Матаса байланысқан сөз тіркестері 1. Зат есім мен зат есімнен құралған сөз тіркестері. а) Жалқы есім мен жалқы есімнің тіркесі. Ол тек - Еменалының Еменалы екенін, Мүсірептің түбі құл түрікпен екенін тал түсте танытса ғана айтпақ (Ғ.Мүсірепов). Бұл Сұлтанның Сұлтан болғалы, ең бірінші ең бірінші алған ақысы еді, ең бірінші жеген таяғы еді (І.Есенберлин). ә) Жалпы есім мен жалпы есімнің тіркесі. Әжейлердің әжесінен бері тартып келе жатқан әйел зарын естімеген, әйел зары азабын көрмеген, алмаған құдайды меңіреу деп, құрғыр деп қарғайды. (Ғ.Мүсірепов). Достармыздың достары - біздің достар («Маржан сөз»). 2. Сын есім мен сын есімнің тіркесі. Алақан соғуға қарап арқасы қозып үйренген қазақ өнерпаздарына бр қиынның қиыны, қияметтің қыл көі ірі («Қазақ әдебиеті»). - Ойбай, ол бір сөзбен бітпейтін қияметтің қияметі ғой (С.Жүнісов). Нанды күлге көміп пісіру, балғының балғысынан келе жатса да, көшпелі қазақтың ауызынан әлі дәмі кетпеген асы (Ғ.Мүсірепов). 3. Есімдік пен есімдіктің тіркесі. Сірә менің мен екенімді біліп кетті, ұмытпайын дегені (Ш.Жандарбекова). 4. Етістік пен етістіктің тіркесі. Бағудың да бағуы бар көрінеді. («Беласқан»). 3. Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері 1. Барыс септікті сөз тіркестері. а) Зат есім мен зат есімнің тіркесі. Сазға саз, сөзге сөз («Маржан сөз»). ә) Есімдік пен есімдіктің тіркесі. Өзіме өзім қожа, өзіме өзім би болсам, рет келсе, басқаларға да үстемдік жүргізсем деген мүраты іске асар ма деген үміті бар («Жұлдыз»). 2. Табыс септікті сөз тіркестері. а) Зат есім мен зат есімнің тіркесі. мырзаны «мырза» десең желденеді, малайды «малай» десең тірі өледі («Маржан сөз»). Терезесінде зырылдауығы жоқ үйді «үй» деп керегі жоқ, - дейтін болды (Ғ.Мүсірепов). б) Етістік пен етістіктің тіркесі. Аулауын ауларсың, аузыңмен не қармарсың ?. («Маржан сөз»). Бұлар үйге кіргенде Құрмысы би не айтарын айтып болып, қоштасар сөзге таяп қалған еді (Ғ.Мүсірепов). Абзал соңғы сөзін айтарын айтсада отыра кеткен Сәулеге ойлы көзімен қарап қалды (Ә.Әбішев). 3. Шығыс септікті сөз тіркестері. а) Зат есім мен зат есімнің тіркесі. - Ой, көсегің көгерсін, Ақан
б) Етістік пен етістіктің тіркесі. Өйтіп езу тартқанын көрсеткенінен көрсетпегені жақсы да (Ғ.Мүсірепов). ҚУМ-ның бір қабатын түгел ақтардық, алғанымыздан алмағанымыз көп сияқты (Ш.Жандарбекова) 4. Көмектес септікті сөз тіркестері. а) Зат есім мен зат есімнің тіркесі. «...Шіркін-ай досыңмен дос бол, қасыңмен қас бол. Досыңмен қастаспа, қасыңмен достаспа деп, Үлақшыға айта алмай қалдым-ау» (І.Есенберлин). - Әй, кемпір ішер шайыңды іштің ғой. Енді жаспен жас болмай, жаңа казандық жаққа барсаңшы (С.Жүнісов). ә) Есімдік пен есімдіктің тіркесі. Ағайынға зәбірің жоқ, өзімен өзі болып отыратын ырыс иесі бір момын адам едің, күндердің күнінде көре тү_ра айтпапсың деген өкпеңе қалармын деп әдейі бүрылдым...- деді (Ғ.Мүсірепов). 4. Қабыса байланысқан сөз тіркесі
Жалпы алғанда бір ғана сөздің сол сөз бен сөз тіркесін құрауы әдеттегі сөз тіркестеріне қарағанда біріншіден, сөз етілмей отыр, екіншіден, бір сөздің қайталануы арқылы құралған сөз тіркестерінің тұрақты тіркестері мен жігін айқындау да негізгі мәселе. Әрине бұл жерде сөздің қайталану арқылы құралған сөз тіркестерінің көптегензаңдылықтарының басы ашылмаған.. Ол туралы әді де көптеген жұмыс істеуді қажет ететін сөздердің тіркесінің үлкен тобын құрады. IV Бастауыш мектепте сөз тіркесін оқыту жолдары Синтаксисті, соның ішінде сөз тіркесінің ерекшеліктерін анықтап, оны дұрыс тани біліп, сөз тіркесінің өзіне үқсас тілдік құбылыстарын ажыратып, оның басты қасиеттерін нақтылай түсу қазақ тілі оқыту процесінде жүргізілетін практикалық жұмыстардың түрлеріне, мазмұнына, тиімділігіне байланысты. Аталған тілдік құбылысты игерту оқушының логикалық ойлау қабілетін, олардың ауызша және жазбаша тілін дамытуда маңызды роль атқарады. Қазак тілі сабағында орындалатын практикалық жұмыстар негізінде оқушылар грамматикаын, оның ішінде синтаксистік құбылыстарды игере отырып, оны сөйлеуде, әр түрлі сөйлеу жағдаяттарында колдана білуге дағдыланады. Оқушы алдымен тілдік жаттығулар орындау арқылы синтаксистік ұғымдар мен ережелерді, олардың тілде дұрыс қолдану ерекшеліктерін меңгереді. Содан соң коммуникативтік, яғни адамдардың қарым-қатынастық тілінде қолдануға машықтанады. Осы тұрғыда проф. Ф.Ш.Оразбаева «Сөйлеу ерекшеліктерін меңгерген оқушы өз ойын ауызша және жазбаша түрде іске асырады. Бұл - тілді қолданудың тәжірбиелік көрінісі. Сол себепті оқушы тілі адамдармен қарым-қатынас құралы ретінде үйренгені дұрыс,» - дейді. Сонымен, сөз тіркесін меңгерту үшін жүргізілетін жұмыстарды төмендегідей жүйелеуге болады:
Ауызша Жазбаша Бұлардың өзі іштей мынадай түрлерден тұрады. 
Ауызша Аналитикалық Синтетикалық Шығармашылық сипаттағы жаттығулар жаттығулар жаттығулар Жазбаша Аналитикалық жаттығулар Синтетикалық жаттығулар Шығармашылық сипаттағы жаттығулар II. Көрнекіліктер жүйесі. Көрнекіліктердің сабақ мақсатына сай тандалып, эстетикалық сапасының жоғары болуы, білімдік, танымдық мазмұнының мұғалім сөзімен ыңғайлас келуі ескеріледі. Көрнекіліктің мәні оқушының білімі мен біліктілігін жетілдіруге тигізетін үлесімен өлшенеді. тер  Грамматикалық
Үлестірмелі кесте қағазы доскоп
III. Сөз тіркесін оқытуда оқытудың интерактивті әдістерін пайдалану. Қазіргі кезеңде ғылым мен техниканың дамуы осыларды келешекте басқаратын жаңа ұрпақты даярлауды қажет етіп отыр. Қазіргі заман талап етіп отырғандай, әр жеке тұлғаның иниқиативасын дамыта, білімді бойына дарыта отырып оқыту - бірінші орындағы мәселе. Сөз тіркесін оқыту барысында колданылған оқытудың интерактивті әдістері осы жағдаятты шешуге көмектесті. Оқытудың интерактивті әдістері Пікірсайыс Рөлдік ойындар IV. Тест арқылы оқушы білімін тексеру. Оқушының білім дәрежесін бағалайтын педогогикалық өлшем, шама. Оқушының сөз тіркесі синтаксисінен алған білімін тексеру, бақылау процестері тәрбиелік, жүйелік, жан-жақтылық ұстанымдарына негізделді. Жалпы әдістеме ілімінде жаттығулар жүйесін жасау мәселесі -оқыту жүйесіндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Оқулықтар мен оқу құралдарына талдау жұмыстарын жүргізгенде 60-жылдарға дейінгі тілдік, яғни, грамматикалық жаттығуларға көп мән беріліп, оқыту үрдісінде оның үлес салмағының басым болғанын байқадық. Бұл сөйлеу әрекеті грамматиканы игеру негізінде ғана жүзеге асады деген сыңар жақты пікірдің басым болғанына байланысты. Қазақ тілін игерумен байланысты жүргізілетін жұмыс - оқушылардың алған білімін әртүрлі жағдайда қолдана білуі мақсат тұтатын оқу әрекетінің түрі. Жаттығуларды даярлау арқылы ғана оқушы ізденеді. Алдына қойған мақсатын шешуге тырысады. Жаттығулар әдісінің негізгі қызметі - оқушының алған білімі мен іскерлегінің тез дағдыға айналуы және практикалық жағдайда орындай алуға мүмкіндік жасау. Жаттығу жұмысын жүргізу әр пәннің міндетті бөлігі. Теориялық материалдарды берік меңгерту жаттығулар жұмысының тиімді де жүйелі құрылуына байланысты. Жаттығу жұмыстары жеңілден басталып, бірте-бірте күрделене түсіп, шығармашылық деңгейдегі жаттығуға дейін көтерілуі тиіс. Әдістемелік еңбектерде жаттығу жұмыстарын әртүрлі топтау жүйесі бар: Әдіскер ғалым А.Әбілқаев: «Жаттығу тілді оқыту процесінің қажетті құрамды бөлігі болып табылады. Жаттығуларсыз қазақ тілі сабағын өткізу мүмкін емес», - дей келе, қазақ тілін оқытумен байланысты жаттығуларды орындай түріне қарай ауызша, жазбаша, қиындық дәрежесіне қарай оңайдан қиынға қарай деп бөлінеді де, жаттығулардың түрін көрсетеді. Хасен Арғынов сөз тіркестерін меңгертуге байланысты төмендегідей жұмыстарды атап көрсетеді:
Проф. С.Рахметова грамматиканы оқыту барысында оқушылардың тілін дамытуда жаттығулардың грамматикалық жаттығулар деп, ішінара бөледі.: «Грамматикалық жаттығулар оқушылардың қандай тілдік материалдармен жұмыс жасауына қарай, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік және лексикалық болып бөлінеді,» - дейді. З.Бейсембаева: «Сабақтың дидактикалық мақсатына өарай жаттығулардың түрі де (дайындық жаттығу, байқау-сынау жаттығулары, машықтану жаттығулары т.б) өткізу формасы да (ауызша, жазбаша) әр түрлі,» - дейді. Н. Құрманова өз еңбектерінде жаттығуларды аналитикалық (теориялық материалдарды игеруде оны дағдыға айналдыру мақсатында), синтетикалық (грамматикалық ішкі заңдылықтарын тілде қолдана білуге), аналитика- синтетикалық (стильді ажырата білу, редакциялау, шығармашылығын арттыру мақсатында жаттығулар ) деп бөлінеді. Сонымен зерттеу тақырыбына сәйкес жүргізілетін грамматикалық жаттығу жұмыстарын орындау сипатына қарай екі топқа топтадық: ауызша, жазбаша. Жаттығулардың ішкі мақсаты мен мазмұнына қарай ішінара талдау сипаты басым (аналитикалық) және жинақтау, біріктіру сипаты басым (синтетикалық) жаттығу, шығармашылық сипаттағы жаттығу (сөз тіркестерінен сөйлем құрау, оны мәтінде пайдалана білу, мәтіндегі ойды білдіруге тірек болып тұрған сөз тіркестерін таба білу ) деп бөліп қарастырдық.
Аналитикалық жаттығулар сөйлем ішіндегі сөз тіркестерін таба білу , сөз тіркестерін салыстыру, сыңарларына сұрақ қою, басыңқы, бағыныңқы гыңарларды таба білу, олардың морфологиялық белгілерін анықтау мақсатында жүргізіледі. Бұл жаттығулар сөз тіркестерінің басты негізгі фекшеліктерін тани білуге дағдыландырады. Жаттығулар бірте - бірте күрделене түседі. Сөз тіркесін оқытумен байланысты машықтану жаттығулары т.б) өткізу формасы да (ауызша, үргізілетін аналитикалық жаттығулар жүйесі: 1-жаттығу. Мәтпіннен сөз тіркестерін табыңдар. Бағыныңқы басыңқы юмпоненттерінің қай сөз табында екенін ауызша айтыңдар. Есімді сөз піркестерін табыңдар. Төрт жерден албыраған аспалы шамдар жақын үйдің жайын айтқызбай- ақ баяндап тұр. Бәрі де қазақ даласына бұрын келмеген карығы мол, үлкен шамдар. Қара барқытпен оюланған туырлықтың иығын шығара керней тұрған алтын бояулы уықтай шам жарығында түрын бір көрмеген салтанат сияқтанады. Бірімен - бірі араласқан ояулар, қызыл - жасылды терме бояулар, түкті кілемдер, күміс «аптырған адалбақандар бұл үйдің жасалуына бірталай - ақ ой :еткендігін айтып тұр. Біріне - бірі сай, асыл нәрселерді жарасымын ауып жымыңдысып тұрғандай.(Ғ. Мүсірепов ). Бұл жаттығудың мақсаты - мәтіннен сөз тіркесін табу. Міндеті - сөз тіркесінің бағыныңқы компонентінің, басыңқы компонентінің кай сөз табында жасалғанын анықтау. Есімді сөз тіркестерін таба білу. Жұмысты орындау арқылы оқушы мынадай нәтижеге жетті:
2-жаттығу. Мына өлеңнен етістікті сөз тіркесін табыңдар. Етістікті сөз тіркестерінің багыныңқы сықарлары қызметіңде қай сөз табы қолданылып тұрганына жазбаша талдау жасаңдар. Мен қуансам, жас баладай қуанам, Көрген адам талай деген «Есалаң» Мен қарғырсам, орнатамын қиямет, Жас баламын: тағы да тез жұбанам. Күлсем егер, есім шығып күлемін, Жылағанда қап-қара қан төгемін. Қасым болса, қанын ішкім келеді, Досым болса, жолында оның өлемін. (М.Жұмабаев). Жаттығудың мақсаты — етістікті сөз теркестерін табу. Міндеті - поэзиялық шығармалардан сөз тіркесін табу, қай сөз табына жасалғанын анықтау. Нәтижесі:
3-жаттығу. Мәтінен сөз тіркестерін тауып, онық басыңқы сыңарларын ауызша атаңдар. Түн шайдай ашық еді. Аспанда бұлт жоқ. Хамит жалғыз, ескілеу жолмен келеді. Ағаштардың жапырақтары салғырт тартып, сарғая бастаған. Кей жерлерде қыстаулар көрінеді. Қыстау маңында жайылып жүрген мал. Құбақан ат басын шұлғып келеді. Аттың пысқырғаны Хамитке жақпай келеді (С.Сейфуллин). Мақсаты - сөз тіркесінің басыңқы компоненттерінің жасалуына назар аудару, пысықтау. Міндеті - басыңқы компоненттерінің қай сөз табына жататына байланысты етістік, есімді, ортақ басыңқылы болып бөлінетінін нақтылау, назар аударту. Нәтижесі:
- кез-келген тіркестік сөз тіркесі бола алмайтынына тағы да көздерін жеткізді. 4-жаттығу. Өлеңнен матаса байланысқан сөз тіркесін тауып жазыңдар. Бұл дүниенің қарты едің, Әулиенің арты едің, Батырлардың мәрті едің Айналайын, Қабанбай; Қайда болар тұрағың? (Бұхар жырау). Мақсаты - сөз тіркесінің байланысу формаларын табу. Міндеті - матаса байланысқан сөз тіркесін тауып, қалай жасалғанын көңіл аудару. Нәтижесі:
5-жаттығу. Сөз тіркестерін анықтап, тірекесу ерекшеліктерінауызша айтыңдар. Қырқада, айда, бөктерде Оттығып өріс, күн жылып. Мал төлдеп жатыр көктемде, Ауылдың маңы қым-қуат. Бұлақтың көзі ашылып, Бұлдырап келді жылғаға. Құнанның жалына асылып, Қуанып күліп Тұр бала. (М.Мақатаев). Мақсаты - сөз тіркестерін табу, оларды анықтау. Міндеті - сөз тіркестерінің тіркесу ерекшеліктерін меңгеру. Нәтижесі:
Бұл аналитикалық жаттығулардың көздейтін мақсаты - оқушының сөз тіркесі туралы жалпы түсінігін қалыптастыру, сөйлемде, мәтінде сөз тіркесін тани білу, оның түрлерін бір - бірінен грамматикалық ерекшеліктері арқылы ажырата білуге үйрету. 2. Синтетикалық жаттығулардың аналитикалық жаттығулардан мазмұны, орындау шамасы күрделірек. Мұнда орындалатын жаттығулар, негізінде, сөз тіркестерін құрау, бір-бірімен салыстыру, ұқсас тілдік тұлғалардан ажырату бағытын көздейді. 1-жаттығу. Төмендегі сөздерден сөз тіркесін қүрап, олардың бағыныңқы, басыңкы сыңараларын ауызша атақдар.
жүктеу/скачать 492 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|