З. Ахметовтің «Абайтану» ғылымы саласындағы еңбектері

З.Ахметов-Абай мұрасының көрнекті зерттеушісі, ғалым, педагог. Ол өзінің «Абайдың ақындық әлемі» атты еңбегінде Абайдың ақындық тұлғасын, адамгершілік мұраттарын бүгінгі заман ұғым- түсініктері деңгейінде жан-жақты, толық сипаттап, оның шығармашылық мұрасының танымдық, эстетикалық, көркемдік, тағылымдық мәнін жүйелі түрде ашып көрсетуді мақсат етеді.

Абай- қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені, таңдаулы туындылары дүние жүзі поэзиясының озық үлгілерімен деңгейлес тұрғаны- білген адамға айқын шындық. Сан ғасырлық сан поэзиясы, ел қамын жоқтаған жүздеген ерен жырау, жыршы ақындары бар қазақ әдебиетінде Абай орнының ерекше болуы тегін емес.

Абай шығармаларында алдымен мейлінше мол, әр қырынан көрінетін, әрине ақынның өз бейнесі, өз тұлғасы. Ақын көптеген өлеңдерінде өз көңіл-күйін тікелей білдіріп, ойын тура айтады. Өлеңдері кейде сұхбат, сырласу, кейде насихат, кейде ойға шолу, ой толғау түрінде әр алуан болып келсе, ақын бейнесі анық, айқын қалпын танылады.

Ғалым З.Ахметов Абайтану белестері деп 40-50жылдарда Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеу ісін айтады. Абайды кемел ақын, кемеңгер ойшыл ретінде бағалайды. Ақын шығармаларындағы лирикалық қаһарманға, яғни ақынның өз бейнесін ерекше көңіл бөледі. З.Ахметов Абайдың адам мен қоғам жайындағы өлеңдеріне «әлеуметтік әуендер» деп анықтама береді. З.Ахметовше «Сыншылдық та -шыншылдық»- Абай әдебиетке әкелген аса зор жаңа сапалық өзгерістердің бірі ғана негізгісі. Абайдың өмірді, адамды суреттеуі барынша шыншыл да терең. Еңбекте ғалым Абайдың ғылым-білім, ақыл-парасат жайлы ойлары да кең түрде суреттелген. Абай өз заманындағы жас ұрпақтың өнімді еңбек етіп, , ғылым мен білімге ұмтылуы, міне осындай асыл қасиеттерді уағыздау Абайдың бүкіл творчествосының негізгі идеялық-тақырыптық үзілмес жемісінің біріне айналды. «Сыршыл көңіл мұңаймас», «Махаббат сарындары, сұлулық сымбаты», «Суреткерлік шеберлігі» (табиғат көріністері), «Ақындық өнер мен ән-күй туралы толғаныстар» деген бөлімдерде ғалым Абай өлеңдерін осы тақырыптарда талдайды. «Жолға жол жалғасады» деген бөлімде орыс классиктерімен үндестік сарындары жайлы ой қозғайды. Сонымен қатар ғалым Абай шығармаларының тіл бейнелілігін аса жоғары бағалайды. Абай поэзиясының аса бағалы қасиеті, артықшылығы- онда ешқандай жасандылықтың ізі жоқ. Қысылмай, қымтырылмай, шабыттың қуатымен тебіреніп еркін сөйлеу, жан-тәнімен сезінген, жүрек жарды ой-толғамын ортаға салу, боямалап, әшекелемей, ақтарыла адал айтатыны-міне, Абай поэзиясының адамды баурап алатын ерекше тартымдылығы алдымен осы қасиеттерінде. З.Ахметов поэмалар сыр-сипатын айта келе, бұл жанрдағы ақынның шығармашылық ізденістері аз болмаған деп жобалайды. Және де ғалым Абайдың қарасөздерінің тақырыптық, жанрлық өзгешеліктерінде тоқталып өтеді.

Ұстаз, білімпаз, қоғам қайраткері Зәки Ахметовтің өнегелі өмірі мен ғылыми шығармашылығы жарты ғасырдан астам уақытты қамтиды. Тегінде оқымысты-педагогтың өміртарихы- Отан тарихымен, орыс, қазақ зиялыларының тарихымен, республика жоғары мектеп өмірімен төркіндес.

С.Е.Маловтың жетекшілігімен 1951 жылдың 5 қаңтарында «Абай және Лермонтов» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды. Осынау кесек зерттеуде Абайдың аударма саласындағы үздік өнеріне, сөз саптау шеберлігіне, көркемдік ойлау жүйесінің тегеуірін-қуатына барынша терең талдау жасайды. Қыруар салыстыруларды жүйе-жүйесімен жіктеп тексереді. Абайдың Лермонтовты құштарлықпен аударғанының себебін ол «ерекше ызаның ақыны, махаббаты ашумен уланған ақын» деп өте-мөте бүйрегі бұрылып, ынтасы ауып, жүрегі қалап, жақын тұтқанын зерделілікпен таразылап түсіндіріледі. Демек, зерттеуші терең тамырластықты, төркіндестікті, сарындастықты аңғартады[21,22].

Зәки Ахметов Абайтану мен Лермонтовтануға жаңалықты құбылыстар енгізді. Жас ғалымның тұжырымды ой-пікірлерін академиктер Крачовский, Струве, Баранников, профессорлар Ефимов, Берков, көрнекті лермонтовтанушы В.А.Мануйлов қолдап қуаттады. Сөйтіп, оқу мен жазуды, тыңдау мен сөйлеу өнерін қысқасынан қайырғанда, бірнеше өнер түрлерін түбегейлі меңгерген рухани балғын қасиеттің иесі Зәкең зиялы ойшыл қауымның, озат та үлгілі ортаның барша жақсылықтарын бойына тұтастай сіңірді. Ұлттық әдебиеттану ғылымының ту ұстаушысы дәрежесіне көтерілген өзі күндей, сөзі гүлдей Зәки аға сөз жауһарын, ой асылын асқан сезімталдықпен, кемел білгірлікпен, салиқалы парасат-пайыммен саралап, студенттердің жүрегіне, ой-санасына жойқын шабыт пен шебер жеткізеді. өлеңдерін Зәки аға түгелге жуық жатқа айтады десекте жарасады.

Академик Зәки Ахметовтің «Поэзия шыңы- даналық» атты зерттеуінде ұлттық сөз өнерінің өзгеше өрнек кестесі, тарихи-әдеби процестің ерекшеліктері, халықтың көркемдік ойлау жүйесі, поэзияның бейнелік суреттілік табиғаты, архитектоникасы, сөз музыкалығы, ой тапқырлығы, өлең құрылысы, Ұлы Абайдың суреткерлік қолтаңбасы, ақындық даналығы турасында жан-жақты, терең ой-түйіндеулер, тұраулы тұжырымдар мәнімен, сәнімен келісті баяндалады.

Тегінде, шынайы көркем сөз туындату үшін әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды, өмірдің қыр-сырларын, әлемнің, табиғаттың, қоршаған ортаның мән-жайларын терең пайымдаған ғана діттеген мақсатыңа жатасің. Ғалымның пікіріне ден қойсақ, өлең сөздің сәулеттілігі мен сәулелігі- ақынның көркемдік дүниетанымына, үріп ауызға салғандай мөп-мөлдір буырқанған тапқыр ойына байланысты екен. Демек, өлең сөзге өрнектілік, суреттілік, сыршылдық, сұлулық дарытатын, ақын мәдениетін асқақтатын «ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, әсерлігі». Ал «тіл, сөз, ақындық көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана». Задында, шығармашылық өнерде ұшқыр қиялдың, дархан көңілдің, телегей сезімнің, қуатты түйсіктің орны бөлек. Өнерпаздың ішкі жан дүниесі- дүниетанымының негізі, даналық бастауы, сезімнің бұлағы, көркемдік ассоциацияның дүкені. Көркемдік сұлулықтың өзі құштарлыққа байланысты[23,24].

Академик Зәки Ахметовтің «ақынның жан дүниесінің жарқын сәулесіменн нұрланып шыққан, оның ақыл-парасатынан, шабытты асқақ арманынан қуат алып, құлпырған, әдемілік-сұлулыққа ынтық эстетикалық сезімінен нәр алған өмір шындығы» дегенінде айрықша мән-мағына бар. Поэзия мейлінше терең, нәзік сезімнен де, құштарлықтың отынан да жаралып-жаңғырып туады дегенді жарқырата жазады.

Ұлттық поэзиядағы, халықтың ой-санасындағы сұлулық пен ізгіліктен құйылып, нұрлана құбылған бейнелі сөздер табиғатын, көркем ұғым-түсініктерін әдеби-ғылыми тұрғыдан талғампаздықпен талдап түсіндіреді. Поэзиялық сөздердің болмысы, жаратылысы аса күрделі. Оған ишараттау, меңзеу, салыстыру, жұмбақтау, астарлау, бейнелеу, әсемдеу, теңеу, ұқсату тән. Осындай көркем құбылыстардың, эстетикалық шарттылықтардың құпия сырын академик Зәки Ахметов халық жырларынан, ақын-жыраулар поэзиясынан, Біржан-Сара айтысынан ең жарқын, ең үздік, ең көркем үлгілерінен мысалдар келтіре отырып, тамылжыта дәлелдейді.

Зәки Ахметов ұлттық әдебиетіміздің ғылымында қазақ өлеңі құрылысынан бірден-бір кесек зерттеу жазған ғалым.

Задында, өлең құрылысының ұлттық сипат-белгілері өзгеше. Бұл ұлт тілімен тамырлас, тектес. Сондықтан да қазақ өлеңі, алдымен, буынға негізделеді. Ырғақ пен тармақ та, ұйқас пен шумақ та буынға бағынады. Яғни, қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен, фонетикалық құрылысынан туындайды.академик Зәки Ахметовтің көрсетуінше, «жүйелі ой салаланып, сабақтасып жатқан жеке тізбектерден тұрады». Демек, әуезді ырғақтың ең негізгі бөлшегі буын екені әлімсақтан белгілі. Содан буын бунаққа, тармаққа көшіп, ырғақтың әуез-келісімін күшейтеді.

Ахметов Зәки (1928 ж.т.)- әдебиет зерттеуші ғалым, Қазақстан Республикасы ҰҒА-ның академигі. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Ахметовтың қазақ өлеңінің құрылымы, теориясы, стилі мен тілі, әдебиеттегі дәстүр мәселелеріне арналған: «Қазақ поэзиясының тілі», «Өлең сөздің теориясы», «Қазірігі қазақ әдебиетінің дамуы және дәстүрлері» т.б. көлемді ғылыми еңбектері жарық көрген. Ғалым Абай шығармаларын 40-жылдардың аяғынан бастап тыңғылықты зерттеп келеді. Әсіресе ақыннның орыс классиктерінен тәржімелеген шығырмаларына баса көңіл бөліп, Абайдың аудармашылық шеберлігі мен тәжірибесін теория жағынан негіздеп берді. Ғалым Абай өлеңдерінің көркемдік құрылымын, поэтикалық тілін, философ, ой-тұжырымдарын, тәрбиелік және әлеуметтік мәнін, текстологиясын, жаңашылдығы мен дәстүр жалғастығын сөз ететін: «Абай аудармалары орыс әдебиетімен байланысының бір түрі» (Абай өмірі мен творчествосы.- А.,1954), «Ойшыл, суреткер ақын» (Абай тағылымы. – А.,1986), «Абай-ұлы ақын», ағартушы, демократ» (ҚазССР ҒА-ның хабаршысы. Тіл -әдебиет сериясы. 1985, №4), «Абайдың «Сегіз аяғы» (Қазақ филологиясының мәселелері. Орыс тілінде. –А., 1964), «Абай және оның көркемдік дәстүрі» (Қазіргі қазақ әдебиетінің даму мен дәстүрлері. Орыс тілінде. –А., 1978) т.б. 30-дан астам ғылыми еңбек жазылды.

Ғылыми-әдеби еңбегі, азаматтық өмір жолы өзінен кейінгілерге өнегеге айнаоған академик Зәки Ахметов- әдебиеттану ғылымында нар жүгін көтерге белгілі әдебиет зерттеушісі. Әдебиет менің тағдырым деп таныған зерттеуші халқына бүкіл жаратылысымен аянбай қызмет етіп, қазақ әдебиеттану ғылымының мұрасын одан ары биіктетті.

Әдебиеттану ғылымында өз бағыт-бағдарын әбден анықтаған ғалым 1965 жылы әдебиеттің теориялық мәселелеріне терең бойлап, қазақ поэзиясындағы тіл кестесі мен өлең құрылысы жайлы «Қазақ өлеңінің құрылысы» деген докторлық диссертациясын қорғап, қазақ сөз өнерінің заңдылықтарын, оның ұлттық сипаты мен ерекшеліктерін терең ашып береді. Бұл еңбекте академик З.А.Ахметов тұңғыш рет қазақ өлеңінің дәлелді ғылыми теоирясын жасады. Теңіз тұңғиығынан інжу-маржан сүзгендей зерделі зерттеушінің терең ізденіске толы бұл еңбегі өз кезінде ғылыми құндылығымен әдебиет әлеміне үлкен жаңалық әкелді. Еңбекте қазақ өлеңінің ритмикалық құрылысы егжей-тегжейлі қарастырылып, ұлттық тіл құрылымымен тығыз байланысты маңызды ерекшеліктері анықталған. Зерттеушінің қазақ өлеңінің құрылысы жайындағы бұл құнды еңбегі қазіргі жоғары оқу орындарында қазақ өлеңінің құрылысын танып-білуде ең бір құнды еңбектердің бірі ретінде пайдаланылуда.

Академик З.А.Ахметов «Қазақ кеңес әдебиеті тарихының очерктері» (Мәскеу), «Ежелгі дәуірден біздің заманымызға дейінгі қазақ әдебиетінің тарихы» (Алматы), сондай-ақ «Көпұлтты әдебиеттің тарихы» (Мәскеу), «Лермонтов энциклопедиясы» (Мәскеу) және басқа көптеген көп томдық іргелі еңбектерді жазуға атсалысты.

З.А.Ахметовтің әдебиет теориясы қазақ өлең құрылысы, аударма проблемасы, т.б. теориялық еңбектеріне аса көрнекті әдебиет зерттеушілер В.М.Жирмунский, П.Н.Берков, В.А.Мануйлов, Г.И.Ломидзе, З.С.Кедрина, Б.П.Гончарев, В.В.Кожиновтар жоғары баға берді. З.А.Ахметовтің еңбектері Москва, Санк-Петербург, Ереван, Минск, Кишинев, Баку, Ташкент қалаларында Қытай, Түркия елдерінде жарық көрді. 1975 жылы З.А.Ахметов ҚРҒА-ның корреспондент-мүшесі, 1983 жылы академик болып сайланды.

Зерделі талант, білімпаз зерттеуші ұлы Абайды танытуда да өлшеусіз еңбек етіп келеді. Ол «Лермонтов және Абай», «Қазақ өлеңінің құрылысы» (1965), «Қазақ поэзиясының тілі» (1970), «Өлең сөздің теориясы» (1973) және ұлы ақынның мерейтойына жазылған «Абайдық ақындық әлемі» атты монографиялық еңбектері арқылы ұлы Абайдың рухына өлместей ескерткіш соқты. З.А.Ахметовке Абайдың әдеби мұрасын мұқият зерттеп насихаттауда сіңірген зор еңбегі үшін 1996 жылғы әдебиет, өнер және архитертура саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік сыйлығының лауреаты деген атақ берілді. Бұл атақ З.А.Ахметовтің бүкіл саналы ғұмырын абайтануға арнаған өлшеусіз еңбегіне берілген бірден-бір әділ баға еді. Абайтану ғылымының жалғасы іспеттес мұхтартану саласында да «Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы», «М.Әуезовтің роман-эпопеясы» деген ауқымды, маңыздылығы жағынан терең, сүбелі еңбектер жазды. З.А.Ахметовтің абайтану мен мұхтартану проблемалары жөніндегі зерттеулері ұлттық әдебиет тарихындағы шын мәніндегі жаңашыл еңбектер болды.

1996 жылы З.А.Ахметовтің тікелей жетекшілігімен «Әдебиеттану терминдерінің сөздігі» шықты. Бүкіл әдебиеттану ғылымын қамтитын негізгі ғылыми түсініктер мен терминдерге ана тілімізде терең де дәл анықтама берген бұл сөздік мектеп оқушысынан бастап, жоғары оқу орындарындағы мұғалім, студенттердің таптырмас құралына арналған.

З.А.Ахметов- отандық ғылымының әдебиет теориясы саласындағы ірі маман ретінде 11 монографиялық, 15-тен астам ұжымдық және 300-дей мақал-еңбектердің авторы. Бұл проблемалық зерттеулердің әдебиеттану ғылымы үшін мәні зор[25,26].

З.А.Ахметовтің ғалымдық бейнесін тарихта қалдыратын, әдебиеттану ғылымының тарихына алтын әріппен жазылатын белгілері бұлар емес, ондай айшықты белгі-беделдер алдымен ғалымның тамаша зерттеулері, зерделі ізденістері екені дау тудырмаса керек.

Тұтас әдебиет пен оны құрайтын бөлшекті бір-бірінсіз тануға болмайтынына анық көз жеткіздік. Сондықтан да ғалым қазақ өлеңінің бітімін тану үшін оны буын-бунаққа дейін, «Абай жолы» эпопеясының жанрлық белгілерін жинақтау үшін сатылап келіп көркемдік-бейнелеу құралдарына дейін, Абай шеберлігі мен даналығын зерделеу үшін шығарма текстологиясына дейін саралап жатады. Бұл түптеп келгенде нені қалай, қай тұрғыдан және қандай мақсатпен зерттеудің дәл өзі дерлік, яғни зерттеушінің ойдан-қырдан құрастырған шектеулі тұжырымы емес, ұлттық әдебиеттің хас бітімі болып шығады.

З.Ахметов зерттеулерінде шешімін тапқан мәселелер қазақ әдебиетінің шеңберімен ғана шектелмей. Оның жалпы түркологиялық мәні де аса зор. Себебі, олардың ішінде қазақтың өлең-жырлары, қырғыздың «Манас» эпосы, түркі халықтары өлеңдерінің типологиясы туралы зерттеулердің болғандығы ғана емес. Сөз жоқ, бұларда аса маңызды. Сонымен бірге қазақ әдебиеті мен фольклорына арналған ізденістерінде жалпы түркі халықтарының әдебиетіне қатысты маңызды тұжырымдамалық идеялардың ұсынылатындығы. Әсіресе, өлең өрнегінің байырғы белгілері, ауызша поэзияның көне поэтикалық дерекнамалық сипаты туралы топшылаулар түркология ғылымы үшін елеулі жаңалық.

Ұлы жазушы Сәбит Мұқанов былай деген:

- Өлең құрылысы туралы бұрын да аз болған жоқ. Зәки Ахметов соларды түгелдей біліп, ескеріп қазақ өлеңін жаңа қырынан терең зерттеген. Оның «Қазақ өлеңінің құрылысы» атты зерттеу еңбегі- бұған дейін айтылмаған толымды, көңілге қонымды пікірлер айтуымен құнды.

Профессор Темірғали Нұртазин: «Өлең құрылысының нәзік құбылыстарын тамыршыдай дөп басып, жатық тілмен ұғынықты жеткізетін сирек талант иесі»,- дейді.

Зерделі зерттеуші «Келдік талай жерге енді», «Жүрегім, нені сезесің», «Жүрегім ойбай, соқпа енді», «Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?», «Ем таба алмай», «Тайға міндік», «Жастықтың оты жалындап», «Жастықтың аты қайдасың», «Жүрегім менің қырық жамау» сияқты сыршыл-лирикасының нәзік реңк толқындарын, нақыш-кестелерін, сезім сәулелерін есілте, төгілте жеткізеді. Өз сөзімен айтқанда, «соққан желдей заманның» еркіне көнбейтін қайсар мінезді, өткір тілді текті тұлғаның поэзиясына тұнып тұрған қасиетті ой, мөлдір сезім, мінсіз таза ақыл тән. Ол ғайыпты болжаған, тұңғиықтан сыр тартқан, сұлулықтың сиқырын сезінген көреген абыз іспетті. Сондай-ақ қазақ өлеңінің ұйқастық, ырғақтық, буындық, бунақтық, тармақтық, шумақтық, интонациялық кестесін бұрын-соңғы болмаған өзгерістермен кемелдендіреді. Міне, осы жәйттар аталмыш монографияның «Тіл бейнелілігі», «Өлең өрнектері» бөлімдерінде жүйелі түрде сөз болады. Автор қара сөздердің жанрлық табиғатына ой жіберіп, кейде шешен сөзге, кейде әңгіме-сұхбатқа, бірде діни трактатқа, Мұхтар Әуезов пікіріне жүгініп, ойшылдық сыр-сипаты басым өсиет-толғауға жатқызады.

Асылы, Абайдың қара сөздері ұлттық прозаның, публицистикалық әдеби тілдің кемел дамуына жойқын ықпал жасағанын біліктілікпен баяндайды.

З.Ахметов зерттеулерінің мәні поэтика категорияларының көркем шығармадағы тұрақты сипатын саралауда ғана емес, олардың қалыптасып, көркемдік жүйеге түсу жолдарын да анықтап беруде.

Иә елу жылдай әдебиеттану әлемінде елімізде болған елеулі оқиғалармен қарайлас ғұмыр кешіп келе жатқан ізденісі мол майталман ғалым туралы ауызша баяндамада бәрін қамту мүмкіндігі болмады. Алайда, даңғаза ұғымдармен дабырайтып мақтанғаннан гөрі тағлымы мен тәлімі мол, бәрімізге етене жақын әдебиетіміздің биік мұраттары алдында бетке ұстар ғалымымыз Зәки Ахметов десек ешбір артық айтқандық емес.

Абай мұрасы-бір халықтың рухани-мәдени өмірінің шарайнасы, жазба әдебиетінің көшбасшысы- атасы. Ұлтымыздың ақындық даналығын, өнерпаздық болмыс-жаратылысын мәшһүр еткен озық ойлы кемеңгер тұлға. Ойы мұхиттай толқыған, көкірек көзі көреген, арғы-бергі ғасырлар сырын мінсіз толғаған, халқының ұлттық ой-санасын оятқан Абайдың асыл туындыларының ағыс-толқындарын, астар қабаттарын, түпсіз тереңдігін жарқырата ашу, шебер сөйлету, дәлелдеп көрсету-қиынның қиыны екені анық. Солай болса да қазақ өлеңінің құрылыс-жүйесін, құдірет-қуатын Абай поэзиясының орыс классиктерімен ұқсастығын қажырлықпен тексерген, М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының жазылу тарихын зерделеген, күрделі еңбектер жазған Зәки Ахметовтің «Абайдың ақындық әлемі» атты зерттеу жариялауы орынды да. Себебі, ұлы Абайдың сұңғыла суреткерлігін, асқан ойшылдығын, нәзік сыршылдығын білгірлікпен әңгімелеу ондаған жылдар бойы ізденістерді қажет етеді.

Зерттеуші Зәки Ахметов өз еңбегінде Абай шығармаларының азаматтық рухани-көркемдік тәжірибелерімен, әрі болашақ замана белестерімен дәнекерлікте байланыстырады. Және де әрбір туындының сұлулық табиғатын басқа шығармалармен сабақтастыра, жалғастыра, тұтастықта қарастырып отырады. Яғни тарихи принципті мықтап ұстанады.

Академик Зәки Ахметовтің зерттеуінде проза мен ұлттық поэзиның байланысы, прозаның ұлттық ерекшеліктері, тарихи уақыт пен көркемдік уақыттың арақатынасы, М.Әуезовтің шығармашылық лабораториясы, текстологиясы, суреткерлік-бейнелік жүйесі әңгімеленеді.

Ұлт санаткері Зәки Ахметовтің әдебиет тарихы мен теориясы, ұлттық поэтика мен өлең жүйесі, абайтану мен әуезовтану жайындағы монографиялары Қазақстан ғылымы тарихында жарқын белес болып есептеледі. Оның еңбектері Қытай, Түркия, Ресей мемлекеттерінде, Минск6 Кишинев, Ереван, Баку, Ташкент, Бішкек қалаларында жарық көрді.

Ол репрессияға ұшыраған Алаш қайраткерлерінің шығармашылық мұрасын бағалауда тарихи әділеттілікті қалпына келтіруге орасан зор еңбек сіңірді.

«Сөз жинаған мың кісілік», «Сөзінің әр ширегі мың ділдалық» дегендей, тумысы бөлек, тұлғасы биік, кеудесі қазына ардақты Зәкең қымбат сөз қалдырды.

Академик З.Ахметов ұлы Абайдың ақындық даналығын сонау 1949 жылдан бері қажырлықпен шұғылданып, зерттеп келеді. «Ғұлама ғибраты» Серік Негимов.

Академик В.М.Жирмунский Зәки Ахметовтің «Қазақ өлеңінің құрылысы» зерттеуін түркітануға және өлең теориясына қосылған бағалы еңбек деп есеп, Зәкең ашқан қазақ поэзиясындағы клаузула мен элизия құбылыстарына айрықша мән береді де, оның жалпы поэзияға тән заңдылық екенін айтады:

« Здесь достаточно отменить... докторскую диссертацию и ряд статей З.А.Ахметова о казахском стихе, заслуживающих особого внимания как по своему теоретическому уровню, так и по богатству и новизне конкретной информации и анализа... З.Ахметов своевременно напомнил о дополнительном фонетическом признаке силлабической системы, которы был выдвинут Валерием Брюсовым с учотом указанных особенностей итальянского языка и стиха... Согласно наблюдению Т.Ковальского, которое подвердил и обосновал З.Ахметов на материале казахского короткого (7-8 сложного) народно-эпического стиха (жыр), постояный характер в таком стихе имеет трехсложная клаузула... ...З.Ахметов систематизировал ряд случаев видимой неравсложности, объясняемых фонетически факультативной элизией слабых (сверкратких) слогов и явлением зияния...» (В.М.Жирмунский. О некоторых проблемах теории тюркских народного стиха // Тюркологический сборник. М., 1970. С. 29, 32, 33, 35 и сл.) [27,28].

Жалпы, Зәки Ахметовтің айтылмыш еңбегінде қазақ әдебиеті теориясының поэзияға қатысты ең іргелі проблемалары зерттелген. Атап айтқанда, қазақ өлеңінің құрылысы, халық поэзиясындағы ән мен өлең түрлері, құрылымын дамытудағы Абайдың рөлі, қазіргі өлең мен өлең құрылымындағы жаңашылдық...

Зәкең поэзия теориясын, өлеңтану (стиховедения) мәселелерін өмір бойы зерттеді, әр кезде оның әр түрлі аспектісін қарастырып отырды. Зәкеңнің ең соңғы еңбегі де поэзияға арналған. Ол «Поэзия шыңы- даналық» деген атаумен Зәки аға дүниеден көшкеннен кейін, жақында жарыққа шықты.

Аса көрнекті ғалым деген атаққа ие қылған сондай-ақ оның әдебиет тарихы, әдеби байланыс, текстология мен аударма жөніндегі зерттеулері екені сөзсіз. Әсіресе, оның Мәскеу мен Ленинградта жариялаған еңбектері, соның ішінде «Тургеневский сборник», «Лермонтовская энциклопедия», «История советской многонациональной литературы», «Краткая литературная энциклопедия», «Народы мира» деген өте беделді, маңызды әрі қомақты басылымдарда шыққан мақалалары мен очерктері, эсселері Зәки Ахметовті Совет Одағындағы ең көрнекті әдебиеттанушы-ғалымдардың алдыңғы қатарына шығарды. Зәки аға еңбектерінің ағылшын, армиян, белорус, молдаван, татар, түрік тілдерінде жарық көруі де, сондай-ақ оның қазақ пен орыс тілдерінде бірдей төгілте жазып, сөйлеп, ойын мүлтіксіз жеткізе білуі де- ол кісінің кең масштабы, жан-жақты білімі бар оқымысты екенін де жақсы айғақтады.

Зәки Ахметовтің тұла бойы тұнған әдемілік еді, тәні де, іші де, сырты да сұлу болатын. Нағыз эстет еді. Скрипкада тамаша ойнайтын.

Бір бойында ғылым, әдебиет, өнер тоғысқан Зәки Ахметов не нәрсенің болса да әдемі болуын қалайтын. Ол әдебиетті- өнер, өлеңді- эстетика деп түсінетін. Поэзияны өте жақсы білумен қатар аса бір зеректікпен танитын, қызғана қорғайтын.

Абай шығармаларына өте сақтықпен қарайтын. Ұлы Мұхтар Әуезовпен бірге 1957 жылы Абай шығармаларының екі томдық жинағын баспаға даярлап, шығарғаны белгілі.

Зәки Ахметов- ішкі мәдениеті өте жоғары, мейлінше кішіпейіл, жаны таза азамат еді. Көрініп қалуға, жақсы көрінуге ұмтылмайтын. (Содан болар бірде-бір орден алмапты). Кісінің қас-қабағына, көңіл-күйіне үлкен мән беріп, жағдайын түсінуге тырысатын. Жақсылық істеуге даяр тұратын, адамдарға өзі сиқты қарап, үлкен сенім артатын. Кейде сенгіштігі өзіне зиян әкеп жатса да, сабырлық танытып, ұстамдық көрсетуші еді. Алайда 23 жасында ғылым кандидаты, 37 жасында ғылым докторы болған. Совет Одағына атағы тараған талантты ғалым Зәки Ахметовтің өмір жолы ылғи да шуақты болған жоқ. 1986 жылғы Желтоқсанның ызғары оған да тиді. Қазақ КСР Ғылым академиясының вице-президенті әрі Қазақ КСР Жоғар Кеңесінің депутаты болып тұрған кезінде Г.Колбиннің қаһарына ілігіп, нақақтан-нақақ жапа шекті. Осы тұста Борис Ерзакович, Зейнолла Серікқалиев, Ләйла Әуезова Зәки Ахметовтің кінәсі жоған дәлелдеп, принциптілік көрсетті.

Әділетсіздікке тап болған Зәки Ахметов, әрине, іштей қынжылды, бірақ мойыған жоқ. Ол өзін нағыз ғалым, шынайы интеллигент, үлкен жүректі азамат ретінде көрсетті, ешкімді кінілаған жоқ, ғайбат сөзге бармады. Өзінің сүйікті ісі- әдебиетті зерттеуге түгелімен берілді, содан өзіне жұбаныш тапты. Талантына қоса орасан еңбексүйгіштігі арқасында тағы төрт монография жазып, ондаған мақала жариялады. Нәтижесінде 1995 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды.

Зәки Ахметов- шын мәнінде творчество адамы еді. Үнемі ізденіс, ойда жүретін.

Зәки Ахметовтің адами да, ғылыми да әуелеті мол еді. Атқарамын деп жүрген жоспарлаған жұмысы да көпті. Соңғы жылдары өте жемісті еңбек етіп, бірінен соң бір кітап шығарып, мақалалар жазып жүрді. Көптеген ғылыми конференцияларда баяндама жасады. Дулаттың, Шәкерімнің, Сұлтанмахмұттың ғылыми жинақтарын даярлауға басшылық етіп жүрді. Әсіресе, Махамбеттің 200 жылдығына орай ақынның 4 томдығына шұғыл кірісіп, үлкен іс атқарып жүрген. Осының бәрін аяқтай алмай кетті. Ал оның еңбектері еліне, халқына, Отанына әлі де ұзақ уақыт қызмет етіп, пайдалы болатыны күмәнсіз[29,30].

Жалпы алғанда, З. Ахметовтың қазақ әдебиетінің өсіп-өркендеуіне, жан-жақты дамуына, қанатын кеңге жайып әлемдік деңгейіне көтерілуіне зор үлесін қосты. Бізге мәлім болған ғалымның төмендегідей еңбектерін атап өтуімізге болады:

«Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы және дәстүрі». Ал. 1978

«Поэзия шыңы-даналық». Астана: 2002

«Қазақ поэзиясының тілі». Алматы, 1970 ж.

«Основы теории казахского стиха» (монография), Алматы- 2002

«Әдебиеттану». Алматы: «Ана тілі», 1998.

«Қазақ өлең құрылысы» «монография), Аламты: 1964 ж.

«Материалы и исследования». Алматы: «Ғылым» 1998 ж.

«К вопросу изучения теории тюркского стиха», Совет. тюркология, 1972 г

«Роман-эпопея». Алматы: «Санат», 1997 ж.

«Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылуы тарихы». Алматы, 1984

«М.Әуезовтың роман-эпопеясы». Ал. «Санат», 1997.

«Өлең сөздің теориясы». Алматы: «Мектеп», 1973.

«Абайдың ақындық әлемі». Алматы: «Ана тілі», 1995.

«О языке казахской поэзии». Алма-Ата, 1970

«Казахское стихосложение». Алматы, 1964 ж.

«Поэтика эпопеи» Путь Абая в свете истории ее создания». Алматы: «Наука», 1984 г.

«Лермонтов и Абай» Алма-Ата, 1954 г.

«Абай жолы»- тарихи шындық пен көркемдік шындық. // Заман Қазастан: -1997 ж- 1 тамыз.

Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті: [жазушы творчествосының дүниежүзілік мәнін ашып көрсету туралы] // Егемен Қазақстан- 1997 ж- 27 қыркүйек (№190).

Даналық тағылымы: [М.Әуезов- академик] // Абай- 1997. және т.б.

1. 
   «Қазақ әдебиеті энциклопедия». Алматы: «Білік», 1999 ж- 750 бет.
   
2. 
   Ахметов З.А. «Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы және дәстүрі». Алматы: 1978 ж.
   
3. 
   Ахметов З.А. «Поэзия шыңы-даналық». Астана: 2002 ж.
   
4. 
   Ахметов З.А. «Қазақ поэзиясының тілі». Алматы, 1970 ж.
   
5. 
   Ахметов З.А. «Основы теории казахского стиха» (монография), Алматы- 2002 г.
   
6. 
   Ахметов З.А., Шаңбаева Т. «Әдебиеттану». Алматы: «Ана тілі», 1998 ж- 384 бет
   
7. 
   Ахметов З.А. «Қазақ өлең құрылысы» «монография), Аламты: 1964 ж.
   
8. 
   Ахметов З.А. «Материалы и исследования». Алматы: «Ғылым» 1998 ж.
   
9. 
   Абай энциклопедия. Алматы: «Ата мұра», 1995 ж- 720 бет.
   
10. 
    Ахметов З.А. «К вопросу изучения теории тюркского стиха», Советская тюркология, 1972 г.
    
11. 
    Ахметов З.А. «Роман-эпопея». Алматы: «Санат», 1997 ж.
    
12. 
    Ахметов З.А. «Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылуы тарихы». Алматы, 1984
    
13. 
    «Қазіргі абайтанудың өзекті мәселелері» (Ұжымдық монография)- Алматы: «Ғылым», 2002 ж- 274 бет.
    
14. 
    Ахметов З.А. «М.Әуезовтың роман-эпопеясы». Алматы: «Санат», 1997ж.
    
15. 
    Ахметов З.А. «Өлең сөздің теориясы». Алматы: «Мектеп», 1973 жылы-
    
16. 
    Ахметов З.А. «Абайдың ақындық әлемі». Алматы: «Ана тілі», 1995 жылы- 272 бет.
    
17. 
    Ахметов З.А. «О языке казахской поэзии». Алма-Ата, 1970 г.
    
18. 
    Ахметов З.А. «Казахское стихосложение». Алматы, 1964 ж.
    
19. 
    Ахметов З.А. «Поэтика эпопеи» Путь Абая в свете истории ее создания». Алматы: «Наука», 1984 г.
    
20. 
    Ахметов З.А. «Лермонтов и Абай» Алма-Ата, 1954 г.
    
21. 
    Ахметов З.А. «Абай жолы»- тарихи шындық пен көркемдік шындық. // Заман Қазастан: -1997 ж- 1 тамыз- 12 бет.
    
22. 
    Ахметов З. Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті: [жазушы творчествосының дүниежүзілік мәнін ашып көрсету туралы] // Егемен Қазақстан- 1997 ж- 27 қыркүйек (№190)- 1-2 бет.
    
23. 
    Ахметов З.А. Даналық тағылымы: [М.Әуезов- академик] // Абай- 1997 ж- 2-3-63 бет
    
24. 
    Негимов С. «Негимов С. «Сөзде сиқыр бар, ал өлеңде даналық» [Академик З.А.Ахметовтың «Поэзия шыңы-даналық» атты зерттеуінде ұлттық сөз өнері туралы баяндайды] // Егемен Қазақстан-2004 ж- маусым (№145-148) - 6 бет.
    
25. 
    Ыбыраев Ж. Қазақ өлеңінің зергері: [әдебиетші, филология ғылымының докторы, профессор З.А.Ахметов туралы] // Егемен Қазақстан- 1998 ж- 14 қазан (№202)- 3 бет.
    
26. 
    Зәки Ахметұлы Ахметов [Өмірбаяны мен творчествосы] // Қазақ әдебиеті- 2002 ж- 20 желтоқсан- 15 бет.
    
27. 
    Қасқабаев С. Академик Ахметов: (Зәки Ахметов туралы) // Егемен Қазақстан- 2003 ж- 5 мамыр.
    
28. 
    Негимов С. Ғұлама ғибраты: [Академик З.Ахметовтың өнегелі өмірі мен ғылыми шығармашылығы туралы] // Егемен Қазақстан- 2003ж- 24 қаңтар- 4 бет.
    
29. 
    Сыздықова К., Әділова Ш. Теңіздің тұңғиығынан інжу терген: /Академик З.А.Ахметов 70 жаста/ // Оңтүстік Қазақстан- 1998 ж- 7 қазан
    
30. 
    Бекниязов Т. Талғамы терең ғалым: /Академик З.Ахметов 70 жаста/ Түркістан- 1998 ж- 6-12 мамыр.