Дипломдық ЖҰмыс 5В0071100 «Геодезия және картография»



жүктеу/скачать 3.78 Mb.
бет3/4
Дата28.03.2024
өлшемі3.78 Mb.
#496838
түріДиплом
1   2   3   4
аслан диплом

Мазмұны


2.2 Геодезиялық бөлу жұмыстары 21
2.5 Құрылысты геодезиялық түсірістермен қамтамасыз ету кезінде қолданылатын аспаптар 33
3 сурет. Leica RUNNER 24 оптика-механикалық нивелирі 35
2.6 Геодезиялық түсірістерді өңдеуге арналған бағдарламалар 37
4-сурет. Ғимараттың негізгі элементтерінің сызбасын Autocad бағдарламасында орындау 38
LEICA Geo Office Tools бағдарламасыLeica Geo Office – Tools және Combined – бағдарламалары Лейка компаниясы шығаратын аспаптардың мәліметтерін компьютерге енгізуге немесе өзге сызба бағдарламаларға форматтарына байланысты тасымалдауға арналған. Tools - 300-1200 дейінгі модельді аспаптар форматтарын оқуға арналған. Ал Combined – соңғы шығарылған тахеометрлер мен GPS-қабылдағыштарының мәліметтерін тануға, сызуға, өңдеуге арналған. Бұл бағдарламада тахеометрлер мен GPS-қабылдағыштарына керекті жаңа мәндерді жасауға, кестелік форматқа ауыстыруға болады. Көп қолданылатын бөлігі Data Exchange Manager командасы болып табылады. Мұнда суреттен өзіміз көріп отырғандай ол Tools командасының ішінде орналасқан. Егер командаға басатын болсақ, онда бізге екі терезе ашылады. Оң жақ терезе ол біздің тахеометр жадысында орналасқан жобалар топтамасы, ал сол жақ терезе ол біздің компьютеріміздің бағдарламалық кешені (12–сурет). 39
Қосымша 52
А қосымшасы 52
Б ҚОСЫМШАСЫ 53

Кіріспе


Жұмыстың мақсаты құрылыс алаңындағы геодезиялық түсірістердің маңыздылығына тоқталу. Соның ішінде топографиялық түсірістің атқарылу барысымен және топографиялық түсіріс жасауға арналған қазіргі заманғы аспаптармен танысу. Сонымен қатар құрылыс алаңында жасалған топографиялық түсірістерді өңдеуге арналған геодезиялық жұмыстарға баға беру.
Жұмысты қысқаша баяндау дипломдық жұмыстың бірінші тарауында геодезиялық түсірістер жайлы деректер мен оның әдістеріне, сонымен зерттеу ауданына қатысты деректерге қыскаша шолу.
Екінші тарауы құрылыс объектісіндегі топографиялық түсірістерді өңдеу әдістерін талдау мәселесіне, оның ішінде Autocad және Credo бағдарламаларында өңдеу әдістеріне арналған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, 11 суреттен, 3 кестеден тұрады.
Құрылыс объектісіндегі геодезиялық жұмыстарға жалпы өлшеулер, жергілікті жердегі құрылыс жұмыстарының дәлдігін қамтамасыз ету және олардың құрылысын толыққанды геометриялық параметрлерге сай жасау, сонымен қатар нормативтік құжаттарға сәйкес болуы жатады.
Құрылыс объектісінде жасалатын негізгі геодезиялық жұмыстардың бірі топографиялық түсіріс орындау.
Топография — жер бетін әуе және ғарыштық түсірім негізінде жоспарға және ірімасштабты картаға (1:100000 масштабқа дейін) түсіру, әрі бейнелеу әдістерін зерттейтін ғылым. Бұған көзбен өлшеу, бұрыш өлшеу, мензульдық, тахеометриялық немесе алыстан өлшеу сьемкалары жатады. Таулы жерлерде фотограмметрия қолданылады.
Топография жер бетін зерттеуде физика және экономика, географияға, ал жер бетін топографиялық түсіруде (топографиялық карта жасауда) геодезия мен картографияғылымдарына сүйенеді. Топографиялық картаның мазмұнының толықтығы ең алдымен планның немесе картаның масштабына байланысты болады.

1 ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТҮСІРІСТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ


1.1 Геодезиялық түсірілімдердің мақсаты мен түрлері

Геодезиялық жұмыстар жер бетіндегі учаскелерді өлшеу, одан кейін оларды қағазда бейнелеу үшін жасалғандықтан, оның пішіні мен өлшемдері туралы түсінік болуы тиіс. Геодезиялық түсірілім жердің жағдайын бағалау үшін қажет: жер бедері, учаскенің немесе объектінің шекаралары, оның орналасуы. Рельеф карталары, жоспарлар, сайт профильдері – мұның бәрін оны жүзеге асырмай жасау мүмкін емес.


Жердің бөліктерін сызықтар, бұрыштар және сол жердегі биіктік белгілерін өлшеу жұмыстары геодезиялық түсірілім деп аталады. Жіктеу төрт позиция бойынша жүзеге асырылады. Түсірілім мақсаты, жұмыстарды жүргізу әдістері, оны жүргізу құралдары, нәтижелердің дәлдігі. Дәлдік бойынша бөлу өлшеу қателігінің деңгейіне байланысты.
Геодезиялық түсірілімдердің түрлері мен мақсаты. Мақсаты бойынша ол үш түрге бөлінеді. Көлденең - рельеф жоспарын құру үшін сызықтар, бұрыштар және учаскенің басқа геометриясы өлшенеді. Тік- жергілікті жердің профилін алу мақсатында биіктік белгілері және рельефтің басқа да нүктелері тіркеледі. Топографиялық жалпы - онымен қатар топографиялық карта жасау үшін көлденең және тік өлшеулер жүргізіледі. Мақсатты бөлу-жіктеудің негізгі түрі. Бөлудің келесі кезеңі мыналарды қамтиды.
Жер үсті. Ол қарапайым құралдармен жасалады. Аэрофототүсірілім белгілі бір траектория бойынша ұшатын ұшақтардан орындалады. Аралас ол жер үсті және аэрофототүсірілім кезінде жасалады. Ғарыштық геодезия бұл әдіс спутниктерді қолдануға негізделген. Жер үсті түрі жұмыс орны мен мақсатына байланысты қосымша бірнеше түрге бөлінеді: топографиялық, қасбет, атқару, бөлу, арнайы.
Бұл түрлерге құрылыс жұмыстары, кадастрлар жасау, жер дауларын шешу және басқа да мәселелер кезінде тапсырыс беріледі. Қолданылатын аспаптарға байланысты түрлері. Қолданылатын геодезиялық аспаптың түрі геотүсірілімнің жіктелуін анықтайды. Теодолит. Жағдайлық жоспар жасайды, бұрыштар мен қашықтықты өлшейді. Тахеометр. Дисплей аспаптың көрсетеді сурет бедердің және контурлардың заттар. Мензула. Құрылғы топографиялық карта жасайды. Нивелир. Сайттың профилін жасау үшін рельефтің тік сызықтарын өлшейді. Фототеодолит. Оның көмегімен рельефтің картасын жасау рельефтің суреттерін алуға және оларды үш өлшемді құрылғыларда өңдеуге дейін азаяды. GPS қабылдағышы. Спутникпен бірге қолданылатын ең заманауи құрылғылар. Жұмыс нәтижелері арнайы компьютерлік бағдарламада өңделеді. Геотүсірілім жүргізуге арналған кез келген аспаппен жұмыс істеу арнайы білім мен тәжірибені талап етеді. Дәлдік түрлерінен геодезиялық түсірілім тең және тең емес болып бөлінеді. Жұмысты біліктілігі бірдей адамдар тәуліктің бір уақытында, сол ауа райы жағдайында, сол бір құралмен орындағаны тепе-теңдік шарттары болады. Құрылғыны пайдалану дәлдікті үш кезеңге бөледі.
Техникалық - барлық өлшемдер бір рет жасалады. Дәл өлшеу - әрбір өлшеу кем дегенде үш рет, қатені есептей отырып жүргізіледі. Жоғары дәлдіктегі нәтижелер. Бұл автоматты түрде көп мөлшерде өлшеу жүргізетін және дисплейде қатені есептеу нәтижесін беретін заманауи құрылғыларды қолдану арқылы алынады[1].
1.2 Топографиялық түсірістер
Топографиялық түсіріс - жер беті бөлікшесінің жергілікті заттары мен бедерін шартты белгілермен қағазда белгіленген масштабта бейнелеу мақсатымен жүргізілетін далалық және камералық жұмыстар кешені. Топографиялық түсіріс ортогональді проекцияда 1:100 000 және одан ірірек масштабтарда жасалады. Мемлекеттік геодезиялық пландық және биіктік тораптар пункттері Топографиялық түсірістің пландық және биіктік негізі болады. Топографиялық түсіріске қамтылатын шаралар: түсіру торабын құру; аэрофотосуреттерді далалық дайындау және оларды анықтау ісін жүргізу; геодезиялық пункттерден және түсіру желісі нүктелерінен жергілікті жердегі заттардың орындарын анықтау және оларды шартты белгілермен планшетке түсіру масштабына сәйкес дәлдікпен және толықтығымен салу; жергілікті жердің бедерін горизонтальдармен бейнелеу; елді мекендердің, өзендердің, көлдердің, шатқалдардың және т.б. өз атауларын анықтау; картада көрсетілетін жергілікті жердегі кейбір нысандардың сипаттамаларын: өзендердің ағыс жылдамдығын және терендігін, көпірлердің жүккөтергіштігін, ағаш түрін, батпақтан өтпелерді және т.б. тиісті ұйымдардан білу немесе тікелей анықтау. Топографиялық түсіріс аэрофототопографиялық, мензулалық және фототеодолиттік түрлерге бөлінеді. Аэрофототопографиялық түсіріс кезінде аталған жұмыстардың біршамасы фотограмметриялық аспаптарда камералық жағдайда орындалады. Топографиялық түсіріс нәтижелерінің планшеттері түсіріс масштабында шығарылатын топографиялық карталарды жасаудың түпнұсқасы немесе ұсақ масштабтағы картаны жасау үшін негізгі материал болады. Инженерлік құрылыстар үшін орындалатын тахеометриялық және теодолиттік түсірістер инженерлік геодезия саласына жатады.[2]
Топографиялық түсіру — жергілікті жердің жоспары мен топографиялық картасын жасау кезіндегі орындалатын жұмыс кешені. Түсіру желісінің дамуы тірек нуктелерінің жоспарлы және биіктік қалпын анықтау; егжей-тегжейлі түсіру (жергілікті жердің элементтері мен объектілерінің жоспарлы қалпы мен биіктігін анықтау, жергілікті жер объектілерінің өз атауларын, олардың сандық және сапалық. сипаттарын белгілеу, топографиялық шартты белгілермен түсіру немесе кұру түпнұскасын сызу. Топографиялық түсіру түрлері аэрофототопографиялық, мензулалық, тахеометриялық, жер үсті фотографиялық түсіру. Аэрофототопографиялық түсіру — аспаптар көмегімен жергілікті жерді аэрофотоға түсіру — топографиялық түсірудің негізгі түрі.
Аэрофототопографиялық түсіру стереотопографиялық немесе аралас әдіс бойынша анықталады. Стереотопографиялық өдісті жергілікті жердің барлық элементтері камералы фотограмметриялық аспаптарда құрылады; аралас әдісте картаның контурлы бөлімі аэрофототүсіру арқылы, ал жер бедері мензулалы түсіру төсіддері арқылы құрыладық. Аэрофототопографиялық түсіру 1:10 000 — 1: 100 000 масштабтағы топографиялық карталар жасау кезінде қолданылады.
Кез келген геодезиялық жұмысты бастамас бұрын ең алдымен жұмыстың жалпы мазмұны мен қауіпсіздік ережесімен танысу жүргізіледі. Топографиялық түсірілім деп жердің егжей-тегжейлі, геодезиялық кешенді жоспарын және топографиялық картасын жасауды айтамыз. Топотүсірілім үш негізгі кезеңнен тұрады:
Дайындық кезеңі. Бұл уақытта тапсырыс берушімен барлық шарттық қатынастар, соның ішінде техникалық тапсырманы бекіту ресімделеді. Мамандар барлық мұрағат
материалдарын зерттейді, онда сіз бұрынғы геодезиялық жұмыстар туралы ақпарат ала аласыз.
Далалық зерттеулер кезеңі.Осы кезең барысында барлық объектілерді зерттеу тікелей аумақта жүргізіліп, суретке яғни абриске түсіріледі. Далалық кезең жергілікті жерде орындалатын жұмыстардың тұтас кешенін қамтиды. Олардың ішінде:
- жер учаскесін мұқият зерделеу;
- сайттың бетінде оған қажетті нүктелерден шығатын координаттар
жүйесін құру;
- олар геодезиялық желілерді қалыптастыру процесінің негізі болып
табылады, олардың мақсаты әртүрлі-түсіру, биіктік, қоюлау және арнайы;
- алынған өлшемдерді өңдеуге байланысты қажетті есептеулерді
жүргізу;
- теңгерімінде қандай да бір коммуникациялар желілері бар ұйымдармен
орындалатын жұмыстарды келісу.
- далалық зерттеулердің деректерін камералдық өңдеу
Бұл соңғы кезең, оның барысында топографиялық карталар немесе мамандандырылған жоспарлар (тапсырыс берушіден алынған техникалық тапсырмаға байланысты) жасалады. Атқарылған жұмыстың нәтижелері туралы есеп жасалады. Топографиялық карталарға немесе жоспарларға геодезиялық зерттеулер жүргізу сәтіндегі барлық жер үсті және жер асты коммуникациялары түсіріледі.
Алынған ақпарат жұмыс мен мемлекеттік стандарттардың сақталуын ескере отырып, құрылыс, қайта құру немесе жобалау процесінің нақты кезеңін көрсетеді. Тапсырыс берушімен шарт жасасу кезінде құжатта жүргізілетін топографиялық жұмыстардың түрі жазылады. Олар келесі сипатта болуы мүмкін. Жоспарлы және жер бедерінің ерекшеліктерін ескермеу. Негізгі мақсаты рельефтің болуы мүмкін биіктік ерекшелігін зерттеу[3].
1.3 Геодезиялық әдістермен қасбеттерді түсіру

Қасбеттік геодезиялық түсірілімнің мақсаты негізінен салынып жатқан немесе қайта құрылып жатқан ғимараттың қасбеттерінің конструкциясымен анықталады. Егер біз салынып жатқан ғимараттың желдетілетін қасбеттерін орнату туралы айтатын болсақ, онда геодезиялық түсірудің мақсаты - қасбет элементтерінің (терезе мен есіктер, балкондар, карниздер, шатырлар, шығыңқы жертөлелер, әртүрлі сәндік элементтер) жоспарланған биіктік жағдайын бақылау, жобадан мүмкін болатын ауытқуларды анықтау және қажет болған жағдайда қасбетке өзгерістер енгізу.


Егер аспалы қасбеттерді орнату арқылы қолданыстағы ғимараттарды қайта құру туралы айтатын болсақ, онда қасбеттерді түсіру қажеттілігі жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеуге байланысты.
Қасбеттік түсірілімнің маңызды мақсаты-салынған қабырғалар мен қайта қалпына келтірілген ғимараттардың жобалық жазықтықтарынан ауытқуларды анықтау. Бұл міндет әсіресе көп қабатты құрылыс объектілері үшін өзекті.
Осындай мәселелерді шешу үшін қолданбалы геодезияның заманауи технологиялары жердегі лазерлік сканерлерді кеңінен қолдануды ұсынады. Алайда, салынып жатқан және қайта жаңғыртылатын ғимараттардың басым көпшілігі қасбеттердің атқарушы түсірілімдерін мұқият жүргізуді қажет етпейтінін атап өткен жөн. Осыған байланысты, экономикалық ойларды басшылыққа ала отырып, кейбір жағдайларда электронды жалпы станцияларды қолдана отырып, классикалық геодезия әдістерімен түсіру оңайырақ әрі тиімді.
Осы мақсаттар үшін ең қолайлы құрылғы-бұл NPL сериялы Nikon тахеометрі, мысалы, диапазонды өлшеу оптикасы визуалды түтіктің фокустық жүйесімен біріктірілген. Пайдаланылған жабдыққа қойылатын маңызды талап-бұл құрылғының айналу осінің көлбеу екі осьтік компенсаторының болуы.
Аталған аспаптың ерекшелігі көру аймағына түсетін объектілерге (жапырақтар, ағаш бұтақтары, құрылыс ағаштары және т.б.) өлшеу салдарынан қате нәтиже алудан қорықпай, көру құбыры шоғырланған объектіге қашықтықты өлшеу өндірісі болып табылады. Мұндай құрылғының кемшілігі-әр өлшеу алдында визуалды түтікті фокустау қажеттілігі, бұл құбырдың үлкен көлбеу бұрыштарында немесе ғимараттың жанында өлшеулерде біршама қиындық тудырады.
Қасбеттік түсірілімдерді жасаудың бірнеше белгіленген әдістері бар, олар алынған деректерді түпкілікті ұсыну форматымен ерекшеленеді. Ең қарапайым-ғимараттың жеке қасбеттерін тәуелсіз түсіру әдісі. Бұл әдіс іздестіру объектісінің айналасында бірыңғай жоспарлы негіздемені құруды талап етпейді.
Қасбеттерді тәуелсіз түсіру әдісін кішігірім ғимараттар мен құрылыстарды түсіру кезінде қолданған жөн, олардың конфигурациясы өте қарапайым және сәулеттік артықшылықтары жоқ.
Бұл әдістің мәні мынада: әр жеке қасбеттің сипаттамалық элементтерін түсіру белгіленген құрылыс жүйесіне міндетті түрде сілтеме жасай отырып, еркін координаттар жүйесінде жүзеге асырылады.
Құрылғыны қасбеттің ортасына орнатып, қасбеттің жазықтығына өткір бұрышпен өлшеуден аулақ болу ұсынылады. Бұл диапазонды өлшегіштің жауапсыз режимде дұрыс жұмыс істемеуіне байланысты дәлдікті едәуір төмендетуі мүмкін. Түсірілген нысанға дейінгі қашықтық қасбеттің жоғары элементтерін түсірудің ыңғайлылығын ескере отырып таңдалады.
Координаттар жүйесінің бағытын анықтау өте маңызды, өйткені деректерді өңдеудегі еңбек шығындарының көлемі көбіне осыған байланысты.
Координаталар жүйесі Х осі қатаң түрде құрылыстың қасбеті бойымен көлденең орналасатындай, Н осі қасбеттің бойымен тігінен жоғары орналасатындай, ал Y осі координаталар жүйесін сол жаққа дейін толықтыратындай етіп бағдарлануы тиіс. Мұндай бағдарға, егер түсірер алдында түсірілетін қасбеттік бөліктің бұрыштары бойынша бұрыштардың біріне (0,0) координатасын, ал қарама – қарсы – (b,0), мұндағы b-қасбетке салынған базисті бере отырып, кері серификацияны орындау арқылы қол жеткізуге болады.
Қасбетке, оның бұрыштарына негіз салу үшін бір көкжиекте екі нүкте белгіленіп, қол жетпейтін қашықтықты өлшеу режиміне еніп, осы нүктелер арасындағы қашықтықты анықталынады. Бұл қашықтық қажетті негіз болады.
Қасбетті түсіру құрылғының еркін тұру нүктесінен жүзеге асырылады. Тұру нүктесінің координаталарын анықтау үшін кері сериф режиміне кіріп, бастапқы нүктелердің координаттарын дәйекті түрде енгізу керек (0, 0 және b, 0).
Электронды тахеометрінен Credo-dat, Sokkia Link бойынша немесе осыған ұқсас қасбеттің сипаттамалық нүктелерінің алынған координаттарын импорттау кезінде абсциссаларға шығыс мәнін, белгілерге – солтүстік мәнін, ал ординаттарға – биіктік мәнін беру керек. Осылайша, алынған деректерді векторлық деректер редакторына импорттаған кезде біз ғимараттың бүйіріне түсірілген қасбетін аламыз. Декарттық координаттар жүйесінде деректерді графикалық өңдеу жағдайында абсцисса өз мәнін өзгертпейді, аппликат осі ординат осімен ауыстырылады. Сондықтан, теориялық тұрғыдан алғанда, Y осі бойынша координаттар түрлендіруге дейін қасбеттің вертикальдан ауытқуын және оның жазықтығын көрсетеді және қажет болған жағдайда көрінбеуі мүмкін. Өлшеу нәтижелерін өңдеу нәтижесі ғимараттың қасбеттерін сканерлеу болып табылады.
Егер қасбеттің тік немесе жобалық жазықтықтан ауытқуын анықтау қажет болса, аспапты бағдарлауды орындамас бұрын базисті тікелей қасбетке бөліп, жоғарыда сипатталғандай оған қатысты кері серификацияны орындау ұсынылады. Өлшеу нәтижелерін өңдеу кезінде қасбеттің тігінен барлық ауытқулары дәл осы негізге қатысты көрсетіледі. Бұл жөндеу жұмыстарының одан әрі өндірісін едәуір жеңілдетеді және өңдеу кезінде қосымша есептеулер жүргізу қажеттілігін жояды тігінен көрсетілген ауытқулары бар салынып жатқан монолитті рамалық ғимараттың қасбетін сыпыру мысалы суретте көрсетілген.
Қасбеттік түсірілімдерді жасаудың екінші әдісі геодезиялық жұмыстарды жүргізу тұрғысынан әлдеқайда ыңғайлы, ақпараттылық тұрғысынан көрнекі, бірақ өлшеу нәтижелерін өңдеуде қиынырақ.

1 сурет. Қасбеттік түсірілімдер

Екінші әдістің түбегейлі айырмашылығы зерттеу объектісінің айналасында жоспарланған биіктік негіздемесін құру қажеттілігі, ал қасбеттердің барлық жазықтықтарын түсіру бірыңғай координаттар мен биіктіктер жүйесінде жүзеге асырылады, деректерді өңдеу үш өлшемді режимде жүзеге асырылады, нәтижесінде координаталарды түрлендірудің қажеті жоқ. Негіздеме еркін координаттар жүйесінде жасалады. Бастапқы биіктік белгісі ретінде, әдетте, ғимараттың таза еден белгісінің мәні (жаңа құрылыс жағдайында) немесе егер қолданыстағы ғимаратты қайта құру туралы сөз болса, ғимаратқа іргелес рельефтің төменгі нүктесінің белгісі қолданылады. Жоспарлы - биіктік негіздемесін дамытқаннан кейін Жоспарлы-биіктік негіздемесінің пункттерінен қасбеттің қызығушылық элементтерін түсіру жүргізіледі. Сонымен қатар, қасбеттің барлық көрінетін элементтері, олардың бір немесе әр түрлі қасбет жазықтықтарына жататындығына қарамастан, әр нүктеден түсірілуге жатады[4].
1.4 Атқарушы түсірістердің жүргізіліуі мен әдістері

Атқарушы түсірістердің тағайындалуы мен әдістері. Атқарушы түсірістердің негізгі тағайындалуы – құрылыс кезінде жіберілген барлық жобадан ауытқуды анықтау және құрылым жобасының дәлдігін дәл бейнесін орнату. Ол салынған құрылымның нақты координат нүктелерін, олардың жеке элементтері мен бөліктерінің мөлшерін, олардың арасындағы ара қашықтықпен басқа мәліметтерді анықтау арқылы жүзеге асады. Атқарушы түсірістер құрылыс кезінде оның жеке кезең кезеңімен жүргізіледі және дайын құрылыстың соңғы түсірілімімен аяқталады. Бірінші жағдайда ағымдағы атқарушы түсірістер жүргізіледі, ал екінші жағдайда түсірістер бас жобаны құрастыру үшін жүргізіледі. Ағымдағы атқарушы түсірістер жеке ғимараттар мен құрылымдардың тұрғызылуы кезіндегі нәтижелерін көрсетеді, қазаншұңқырдан бастап азаматтық және өнеркәсіптік ғимараттарды технологиялық жабдықтаумен аяқталады. Бұл түсірістердің нәтижелері әрбір кезеңдегі жасалған жұмыстарды түзетуге қажет мәліметтерді қамтиды және құрастырмалы құрылымдардың сапалы монтажын қамтамасыз етеді. Онымен қоса құрылыс біткеннен кейін өлшеуге келмейтін бетон жабылған, топрақ төгілген құрылым элементтеріне еркше көңңіл аударылады. Ақырғы атқарушы тұсірістер толық барлық объект үшін орындалады және оның эксплуатациясы мен, реконструкциясы мен кеңейтуімен байланысты тапсырмаларды шешу үшін қолданылады. Ақырғы түсірістер кезінде ағымдағы түсірістердің материалдары, сонымен қоса жер үсті және жер асты коммуникациясының түсірістері, транспорт желілері материалдары қолданылады.


Ағымдағы атқарушы түсірістер үшін бастапқы геодезиялық негіз болып бөлшектеу тораптарының пункттері, бекіті осьтерінің белгілері мен створлары немесе олардың параллельдері болып табылады, сонымен қатар құрылымдардағы қолданылатын тәуекелдер атқарады. Биіктік негізі қызметін құрылыс алаңының реперлері және құрылыс құрылымындағы бекітілген белгілер атқарады. Атқарушы бас жобаны құрастыру кезінде геодезилық түсірістердің дәлілі қызметін мемлекеттік және бекітілген желілердің пункттерімен реперлері атқарады.
Атқарушы түсірістер кезіндегі өлшеу әдістері бөлетін және түсіріс жұмыстары кезіндегідей орындалады. Құрылыс құрылымының жоспарынының түсірісінде тіктөртбұрышты координаттар әдісін, сызықтық және створлы кертпе, створдағы сызықтық өлшемдер және т.б. геометриялық нивелирлеу биіктігімен қолданылады. Құрылымның вертикальдан ауытқуын тіктеуіштің, теодолиттің, вертикаль жобаланатын құралдармен тексеріледі. Сонымен қатар фототеодолиттік түсірістерді қолданады атқарушы бас жобаның түсіріс әдісі оның құрылу масштабы мен түсірілетін объекттің түріне байланысты болады. Көп жағдайда аналитикалық және тахеометриялық түсіру әдістері қолданылады, кейде мензулалық әдіс қолданылады. Ағымдағы түсірістер құрылыс құрылымы мен технологиялық жабдықтардың сенімділігін қамтамасыз ететін дәлдікпен жүргізіледі. Бұл үшін бақылау өлшемдерінің орташа квадраттық қателігі m ауытқу шамасы δ артық емес 0,2 болуы қажет, нормативтік құжаттармен проектілерде жіберілетін ауытқулар яғни m ≤ 0,28. Атқарушы бас жобаның түсіру әдісі масштабына сәйкес графикалық дәлдікті қамтамасыз ету қажет.
Ғимараттар мен құрылымдардың құрылысы үшін атқарушы түсірістер ерекше маңызға ие, себебі жобадан ауытқуды табудан басқа олар құрылыстың технологиялық процесін реттеуге, оның құрылыс монтаждық жұмыстарының орындалуы кезінде түзетуге рұқсат береді.
Атқарушы түсірістер құрылыстың технологиялық процесінің құрамына кіреді, сондықтан олардың орындалу тәсілі мен кезегі, техникалық құрылғылар мен талап етілетін өлшеу дәлдігі құрылыс монтаж өндірісінің кезеңінен байланысты болады. Атқарушы түсіріске ғимараттардың бөліктері мен конструктивті элементтері жатады. Келесі кезеңдердің жұмыстарының орындалу дәлдігі олардың дәлдігіне байланысты, сонынмен қатар оның беріктігі мен тұрақтылығы.бұл талаптар атқарушы түсірістердің кезеңдік параметрерін таңдауды қамтамасыз етеді.
Нольдік цикл кезеңінде атқарушы түсірістер қазаншұңқыр, қадалы даланың, құрылым фундаменті, қабырға мен жасырын қабырғаның техникалық жабуы тұрғысылғаннан кейін жүргізіледі. Қазаншұңқыр тұрғызылуы кезінде түсірісті түбі мен еңістерін тазалағаннан кейін жүргізеді. Сонымен қатар ішкі контур осьін анықтайды, ал квадрат бойынша нивелирлеу арқылы түбінің белгілерін анықтайды. Қадалы дала үшін осьті көшіру арқылы қаданың жобада және биіктіктік нивелирлеу арқылы орнын анықтайды.
Монолитті фундаменттің монтажы кезінде атқарушы түсірісті бетонды жауып және ол қатқаннан кейін орындайды. Жобада түсіру үшін фундаментке бекітілген осьті ауыстырады. Осы ось арқылы фундаметтің орналасуын анықтайды. Биіктік бойынша осьтердің қиылысу нүктелерін нивелирлеу арқылы фундаметтің бетін анықтайды. Ол арақашықтық шамамен 5 метр. Фундамет жиынының түсірісін аналогты түрде осьтерді оның барлық элементіне орналастыру арқылы жүргізеді. Стаканды типтегі фундамент жиынының биіктігі бойынша түсірісі кезінде стакан түбінің белгілерін анықтайды.
Ғимараттың жер үсті бөлігін құру кезінде құрылымның кезеңдік атқарушы түсірісін жүргізеді.
Үлкен панельді ғимараттарда пландағы қабырғалық панельдің орналасуын жақтық шекарамен параллель белгіленген ось арасындағы арақашықтықты өлшеу арқылы анықтайды. Биіктік бойынша қалыңдықты өлшейді, панельдің вертикальдан ауытқуын анықтайды.
Қаңқалы ғимараттара белгіленген оське қатысты төменгі коллонналардың жылжуын анықтайды, коллоннаның вертикальдан жылжуын және алдыңғы қабаттың коллона белгісінен айырмашылығын анықтайды.
Блокты, кірпішті және бүтін ғимараттарды тұрғызуда негізінен қабырғалардың оське параллель болуын, олардың қалыңдығы мен көлбеулігін және олардың биіктікке байланысты горизонталь болуын тексереді.
Лифттік шахталардың құрылысы кезінде ең бастысы олардың ішкі өлшемдері мен қабырғалардың көлбеулігін тексереді.
Өндірістік ғимараттар мен құрылымдардың құрылысы кезінде тірек және анкер құрылғыларының орналасуының әртүрлілігін түсірісін орындайды. Бұл элементтердің орналасуы жоспар бойынша монтаждық оське байланысты, ал биіктігі бойынша ол цехтың немесе репердің құрылысына байланысты болады. Ерекше орынды атқарушы түсірістің кран асты жолдар мен жүк көтеретін механизмдер алады. Бұл түсірісті құрылыс кезінде де, эксплуатация кезінде де қолданады. Кран асты жолдардың түсірісі рельстердің арақашықтығы мен рельстердің тіктілігін, сонымен қатар рельстің екі басының белгісін немесе бір рельстің белгісін өзіне қоса есептейді.
Технологиялық жабдықтамаларды орналастырғаннанғ кейін орындау съемкасы жүргізіледі. Оны негізгі және жылжымалы технологиялық осьтерді бекітіетін геодезиялық әдістермен орындайды. Технологиялық осьтерге қатысты жабдықтың жағдайын анықтайтын әдістер құрылғыдағы геометриялық осьтерді анықтайтын арнайы маркировкалар немесе белгілер бойынша жасалады.
Бақылау өлшемінің нәтижелері арнайы геодезиялық документтердің схемаларында беріледі.
Атқарушы геодезиялық құжаттама. Атқарушы геодезиялық құжаттаманың тізімі құрылыс объектілерінде бекітілген стандартқа сай талаптармен және басқа да техникалық нормалар құжатитамасы негізінде жасалады. Кейбір жағдайларда, мемлекеттік сәулет – құрылыс, техникалық, авторлық бақылаулардың талаптары бойынша көбінесе оның талдануы немесе үлкеюіне байланысты АГҚ тізімі дәлдену мүмкін.
Атқарушы геодезиялық құжаттама негізінен орындау схемаларында (сызбаларда) бағыттардың және шамалардың бекітілген жобалық құрылыс конструкцияларынан геометриялық параметрлерінің ауытқушылығын түсіру арқылы орындалады. Түсіндірме жазбахаттар немесе басқа ақпараттар (труба арматурасының диаметрлері, электродтар маркалары, сварщиктердің таңбалары неме фамилиялары, келісім жазбалары және т.б.) қосымша талаптарда ғана көрсетіледі.
Атқарушы геодезиялық құжаттамалардың негізі жобалық құжаттаманың жұмыс сызбалары болып табылады. Жобалық өлшемдер аумақты немесе габаритті П әріпімен белгіленеді,ал шынайылар натурада өзгертілгендер – Д әріпімен. Әріптер тікбұрышты рамкаларға жазылады. Егер екі өлшемдерді де көрсету керек болса, онда алымында жобалық, ал бөлімінде – шынайы өлшемдер жазылады.
Жобалық белгілерден шынайы ауытқушылықтар грунтты беттер үшін сантиметрге дейінгі және басқа элементтер үшін милиметрге дейінгі дәлдікпен сандық мәнде жазылады . Ауытқушылық мәнінің алдында + белгісі қойылады, жобалық белгілерден беттің төмендеуі кезінде.
Беттердің еңістігі стрелкалармен белгіленеді, стрелканың жоғарғы жағында промильмен еңістік мөлшері жазылады, ал астында – ара қашықтық беріледі. Құрылыс элементтері үшін (колонна, свай және т.б.) нақты осьтер немесе өлшеуге мүмкін қырлардың жобадағы орналасу нақтылығы осьтер немесе шекара элементтерінің бөлу жұмыстарынан шынайы ауытқушылықтармен сипатталады. Шекаралар мен осьтердің разбивка осьтерінен шынайы ауытқушылықтары, ауытқушылық бағытына қарай бағытталған, және қасында жазылған сандармен ауыттқушылық мәнінің милиметрмен көрсетілгендегі мәндерімен бірге, стрелкалармен көрсетіледі,
Сонымен қатар шынайы ауытқушылықтың сандық мәндерінің алдында тікбұрышты рамканың ішінде жоғарғы қималар үшін В әріпі, ал төменгі қималар үшін Н әріпі жазылады. Шекара элементтерінен разбивка осьтеріне дейінгі шынайы ара қашықтықтарды белгілейді. Элементтер беттерінің шын қателігі бағыт сызықтарымен көрсетіліп, қате мөлшері санмен көрсетілген шартты белгілер жақта салынады. Орындалатын сұлбаларда әртүрлі ескертпелер, толықтамалар, анықтамалар, және де автормен келісе отырып түсініктемелер жазылады.
Орындалатын сұлбалар өндіріс жұмыстарына жауапты геодезистпен және құрылыс жұмыстарының қолбасшысымен тексеріледі. Бұл сұлбалар ғимараттарды қолдануға берген кездегі, керек құжаттардың қатарына жатады. Ұзақ мерзімді құрылыстарда этап бойынша тапсырылған кезде бұл схемалар орындалған жұмыс мөлшеріне қаражат алуға керекті құжатқа да жатады. Орындалатын сұлбалар геодезиялық негіз бойынша бекітпелер мен пункттердің дұрыс орналасуын қадағалайды. Құжат келесі мәліметті құрайды бекітпелер мен нүктелердің орналасу сұлбасы.
Белгілер мен бекітпелер туралы мәлімет. Коммуникациялық орындалатын сызбалар тапсырыс бойынша ғана жасалады. Бұл сызбалардың толықтығы тапсырыс берушінің ғана айтуымен емес, белгіленген стандарт бойынша да жасалады. Ереже бойынша геодезисттер негізгі сызбадан бөліп алып, қателік болдырмау үшіреже бойынша геодезисттер негізгі сызбадан бөліп алып, қателік болдырмау үшін натурал размерін көрсетеді.
Орындалатын сызбалар өзіне схемалар, пландар, тілімдерді құрайды. Басқа да жүйелермен біріктіріп жасауға болады. Үлкен сызба болса, бөлшектеп штрихтап көрсетуге болады. Орындалатын сызбалардың масштабы дәл размерін көрсетуге мүмкіндік бермесе, әріппен белгілену қолданылады: В-водопровод, К-канализация және т.б. Жер асты инженерлік жүйе құжаттарының құрамына орындалатын сұлбалар, профильдер осі, сваркіленген тігіс сызбалары, шығыс координаталары, бұрылыс бұрыштары, далалық түсіріс материалдары.
Қолданбалы сызбаларды топографиялық пландарда құрайды, және жобаларды әзірлеуде қолданылады. Торларды ауыстыру кезінде қолданбалы сызбаларда ескі торлардың болімдері байқалады, жерден алынған немесе жерде қалып қойған сызбада орны және өшіру әдістері көрсетіледі. Жер асты торлардың мінездемелері мен нақты жағдайлары келесі геометриялық параметрлермен көрсетіледі. Торлардағы нүктелерді анықтайтын нақты координаталық мінездемелер, нақты тереңдікте салуды, нақты мәнді белгілер, арақашықтық, бастапқы мен анықталатын нүктенің арасындағы бұрыштармен биіктіктер. Жобалық мәннің геометриялық параметрлерінің элементі, Конструкциялары және ғимараттардың бөліктері, жер асты торлары ережеге сәйкес қолданбалы сызбаларда жер асты торлары көрсетілмейді. Қолданбалы құжаттардың қатарына жобалардың коммуникациясы жатады. Көлденең немесе тік масштабты профилде жобада қолданылатын бірдей масштабтағы профильдер қолданылады. Жобалық және нақты мәні геометриялық параметрлерде жер асты торлары профильде ұзына бойына болшек санмен көрсетіледі, алымы жобалық мәнді көрсетеді,бөлімі нақты. Жүйеде тоғысқан жерлердің дәнекерленгені құбырлардың газқұбырларын құрайды,торлардың ыстық су жүйесі, азық-түлік құбырлары, қауіпті және қатерлі азық-түліктер, және қажет жағдайларда, өзгеде құбырлар бақылаушы органдардың талабына сай, аумақтық инженерлік қызмет жәнеде пайдаланатын ұйымдар. Жүйеде тоғысқан жерлердің дәнекерленгені газ құбырларымен жылу құбырлардың орналасуын тоғысқан жерлердің дәнекерленгеніне қатысты бұрылыстардың бұрыштары және де өзгеде торлардың мінездемелік элементтері нақты арақашықтықпен дербес мәліметтер арасындағы дәнекерлеуші жұмыс орындаушы. Тордағы тізбе координат нүктелері құрастырылады, координаттар жүйесі, жобаны әзірлеу кезінде қабылданған.
Сәйкестікке нақты өлшемдер,белгілер,бұрыштарды,қималарды байлануларды және де өзге геометриялық параметрлер жобалық мәнмен құжаттарда жазба көрсетіледі. Жобада геометриялық параметрлерде ауытқулар жоқ. Ауытқулар бар жағдайда келісетін жазу немесе мәлімет жайғастырылып жатыр,олардың жобалық ұйыммен келісімі бойынша. Қолданбалы сызбалар, ұзартылған профилдер, тоғысқан жерлердің дәнекерленген жүйесі, координат бойынша жасалған каталогтар, олардың ұзақ сақталуын қамтамасыз етеді. Қолданбалы сызбалар, ұзартылған профилдерде және координат каталогтарында шартты белгілер қолданылады. Далалық және камералдық жұмыстар біткеннен киін құжаттардың дұрыстығы тексеріледі. Құжаттарды бақылауға мыналар жатады: құрамын тексеру, мазмұнының толықтығын, рәсімделуі[5].

2 ҚҰРЫЛЫСТЫ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТҮСІРІСТЕРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ


2.1 Құрылыстағы геодезиялық жұмыстар және олардың құрамы

Геодезиялық жұмыстарды жүргізудің техникалық құжаттары. Геодезиялық қызметтің негізгі істері. Қазіргі құрылыс индустриялық əдіске айналып, құрылыс алаңдары үлкен монтаждау майданына айналған шағында, геодезиялық істер осы алып құрылыстардың технологиялық үрдістерінің бөлінбейтін бір тармағына айналған. Сондықтан геодезиялық жұмыстардың дəлдігіне жоғарғы талаптар қойыла бастады. Геодезист маман құрылыс алаңдарында келісіліп, қабылданған жалпы күнтізбелік жоспарға сай жалпы құрылыс, монтаждау жəне арнаулы жұмыстарды күнделікті, уақтылы атқарып отыруы керек. Осындай геодезиялық жұмыспен қамтамасыз ету, біріктірілген жұмыс графигінде қарастырылып, құрылыстың барлық сатысында іске асады: құрылыстың жоспарын құруды ұйымдастыру жəне жобаны жүргізу кезеңдерінде.


Кейінгі кезде құрылыс-монтаждау жұмыстарын геодезиялық іспен қамтамасыз ету көлемі одан əрі өсе түсті, себебі құрылыстағы құрама-темірбетонды құрастыру жұмыстары көбейіп, оларды іске асырудағы геодезиялық жұмыстар арта түсті. Сондықтан құрылыстың жоспарын құруда аталған жұмыстарды да қоса қарастырып, оған кететін шығындарды есепке алып отырады. Құрылыстағы геодезиялық жұмыстарды жобалауда, геодезиялық жұмыстарды қандай əдіспен атқарады, дəлдігі қандай, сонымен бірге белгілердің орналасу тəсімдерін, конструкцияны құрылыс құрылымдарын орнатуды тексеріп, бақылап отыру қоса қарастырылады.
Құрылыс алаңында кешенді геодезиялық жұмыстар атқарылады, солардың ішіндегі геодезиялық қызметтің атқаратын істері ретінде, бастыларын атап өтейік:
- құрылыс салу үшін геодезиялық қадалау негіздерін құру жəне қабылдау;
- құрылыс кезінде геодезиялық қадалау жұмыстарын атқару;
- құрылыс-монтаждау жұмыстарының дəлдігін қамтамасыз ету, бақылау жəне орындалған жұмыстарды уақтылы түсіріп отыру;
- салынып жатқан құрылыс ғимараттары жəне құрылымдарының шөгуін, ығысуын геодезиялық бақылау. Ескере кететін жағдай, құрылыс 14 қабаттан биік болса, оған арнаулы геодезиялық жұмыстардың жобасы қарастырылады да, ол келесі негізгі бөлімдерден тұрады.
Құрылыс алаңында геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру. Бұл бөлімде геодезиялық жұмыстарды жүргізудің күнтізбелік жоспары жəне смета оған кететін шығын, аспаптар мен жабдықтарды қолдану реті жəне осы жұмыстардың техника-экономикалық негізі беріледі.
Негізгі геодезиялық жұмыстар. Геодезиялық пландық, биіктік жəне қадалау негіздерін құрудың тəсімдері, сонымен бірге дəлдік есептеулері, өлшеу əдістері, теңдеу амалдары жəне тірек нүктелерін қосындарын, реперлерді бекіту əдістері жəне олардың түрлері келтіріледі.
Құрылыстардың жер асты бөліктерін, қабаттарын геодезиялық іспен қамтамасыз ету. Бөл бөлімде жер асты қабаттарындағы пландық, биіктік негіздерін құру жəне геодезиялық өлшемдердің дəлдік есептеулері беріледі. Жер асты монтаждау қабатының осьтерін қадалау жəне биіктік беру əдістері көрсетіледі. Ғимаратты құрама элементтерден құрастырып-монтаждауды геодезиялық іспен қамтамасыз ету, орындау құжаттарын құрастыру жəне құрастырылған конструкцияларды геодезиялық бақылау нұсқаулары беріледі.
Бұл бөлімде, бастапқы деңгейде пландық жəне биіктік геодезиялық негіздерін құру əдістері жəне геодезиялық өлшеу жұмыстарының дəлдік есептеулері келтіріледі. Қадалау осьтерін жəне биіктік шамаларын бастапқы деңгейден, монтаждау деңгейіне жеткізу əдістері келтіріледі. Ғимаратты құрама эле менттерден монтаждауды геодезиялық іспен қамтамасыз ету, орындау құжаттарын құрастыру жəне құрастырылған конструкцияларды бақылау нұсқаулары беріледі. Геодезиялық жұмыстарды жүргізудің техникалық құжаттары. Құрылыста қолданылатын жобалық құжаттардың ішінен төмендегілерін атап өтейік[6].
Құрылыстың бас планы. Алдында айтқандай, ол – ірі масштабты топографиялық план, онда жер үсті, жер асты ғимараттары, құрылымдары кешенді түрде көрсетіледі. Егер бас план өндіріс орындары үшін жасалған болса, онда келесі құрылымдар көрсетілуі керек: негізгі жəне қосалқы өндіріс цехтары; энергетикалық құрылымдар; қойма шаруашылығы; басқару-шаруашылық жəне тұрмыстық ғимараттар; көлік құрылымдары; инженерлік тораптар; жерұйық (благоустройство) элементтері. Ғимараттар мен құрылыстардың бас планда дəл орналасулары, олардың бас осьтерінің пландық координаталарымен жəне негізгі қабаттарының биіктіктерімен анықталады. Бөлек, ірі нысандар үшін, оларға жеке бас план жасайды, мысалы, ірі құю жəне жөндеу-механикалық цехтары, энергетикалық құрылымдар, көлік құрылымдары.
Құрылыс бас планының жеке бөлек түрі, құрылыстық бас планында қосалқы жəне уақытша өндірістік ғимараттар, көлік жолдары, инженерлік тораптар, қоймалар, уақытша басқару ғимараттары жəне басқа құрылымдар көрсетіледі.
Кейде, құрылыс-монтаждау жұмыстары біткеннен кейін, құрылыстың геодезиялық қызметі орындаушылық бас планды құрастырады. Мұнда салынған ғимараттар мен құрылымдардың қазіргі пландық жəне биіктік шамаларын анықтайды. Мұндай пландарды құрылысты пайдалану кездерінде, оны өзгертіп салуда пайдаланады. Орындаушылық планды құрастырудың бастапқы берілімдері болып жедел уақтылы орындаушылық бас план саналады. Бұл план құрылыс салуды бастаған күннен жүргізіледі де, онда құрылыстың барысында істелген, өзгертілген жұмыстардың барлығы көрсетіледі.
Бас планнан басқа геодезиялық қызмет ғимараттар мен құрылымдардың жұмыс сызбаларын қолданады, төменде солардың тізімін береміз.
Жобаның бас парағы. Бұл құжат ғимараттар мен құрылымдардың негізгі сипаттамасын құрайды: жер бетіне салынатын құрылыстың тығыздығы, нысанның геодезиялық пландық жəне биіктік байланыстары, мұнда шартты нөлдік биіктікпен абсолюттік биіктіктің байланысы көрсетіледі.
Құрылыстың негізгі осьтерін қадалау планы. Бұл планның бастапқы берілімі болып бас план есептеледі. Планда нысанның көлемдік сипаттамасын беретін негізгі ұзына бойлық жəне көлденең осьтері көрсетіледі. Планның өзінде немесе оның қосымшасында ұзынабойлық жəне көлденең осьтердің қиылысу нүктелерінің, айтулы тұстарының, авто жолдардың бұрылу нүктелерінің, темір жол үшкілдерінің, инженерлік тор құдықтарының, электр желілерінің координаталары беріледі.
Фундаменттердің планы. Бұл планның бетінде арлық қадалау осьтері көрсетіледі жəне фундаменттің осьтермен байланысқан бөлек элемменттері, фундаменттің ені, қанша тереңдікке салынатыны, осьтердің арақашықтықтары жəне басқалары.
Жабдықтар фундаментінің планы. Мұнда өндірістік жабдық фундаментінің осі (резервуарлар, престер, центрифугалар жəне басқалар), сонымен бірге өлшемдері, ғимараттың негізгі осьтерімен байланысқан тереңдігі.
Тік қималар. Мұндай сызбалар ғимараттың архитектурасын, фундаменттің қандай тереңдікте орналасқанын, терезе жəне есік ойықтарының биіктіктерін, əртүрлі құрылыс элементтерінің сипаттамасын береді. Нысанның күрделілігіне байланысты, бұл қималар бөлек парақтарға немесе ғимарат планының жанына бір бетке орналасуы мүмкін. Өндірістік жəне технологиялық жабдықтардың монтаждық сызбасы. Бұл сызбаларды ғимараттың негізгі, қосалқы осьтерін жобалық геодезиялық қадалау жəне биіктік шамаларын тиісті жерге жеткізу кездерінде пайдаланады. Монтаждық сызбада, орнатылмақшы жабдық элементтерінің өлшемдері жəне тиянақты тəсілі бөлек беріледі, сонымен бірге құрылыс конструкциялары жəне орнатылмақшы технологиялық жабдықтың контуры көрсетіледі. Құрылыс конструкцияларының орнын негізгі жəне қосалқы осьтерден бастап, өлшеп анықтайды. Құрылыс-монтаждау өндірісін геодезиялық іспен қамтамасыз етудегі құрылыс сызба құрамына, тік жазықтықта құрылыс алаңын тегістеу жобасының биіктік жəне пландық шамаларын жер бетіне беру тəсімі, сызбасы кіреді[7].

2.2 Геодезиялық бөлу жұмыстары


Жалпы бөлу жұмыстары инженерлік-геодезиялық жұмыстардың негізгі түрі болып табылады. Бөлу жұмыстарын орындай отырып пландық және биіктіктік негіздегі нүктелердің сипаттамаларын және сызбалық жобамен жұмыс істеу барысындағы қатарларды анықтай аламыз.


Ғимаратты жобалаудағы бөлу жұмыстарын үлкен масштабтағы топографиялық пландардың негізінде салады. Жобаланатын ғимараттың орынын обьектінің орналасуына және жарықтың негізіне мөлшерлеп табады. Сонымен қатар топографиялық план жобаланған ғимараттың нүктелеріне сипаттама бере отырып тұтас геодезиялық жүйені құрайды.
Жобаны жер бетіне шығару немесе ғимаратты бөлу деп жобаның жұмыс сызбаларына сәйкес жер бетінде салынып жатқан ғимараттың нүктелері мен жазықтықтарының пландық және биіктіктік орнын анықтау үшін жасалатын геодезиялық жұмыстарды айтады.
Бөлу жұмыстары негізгі, басты, аралық бөлшектік осьтергі бөлінеді. Бірінші негізгі бөлу жұмыстарында геодезиялық негіз пункттерін байланыстырудың берілгендеріне сәйкес жер бетінде басты бөлу өрістерінің орнын табады, оларды белгілермен бекітеді. Басты өрістерге сүйене отырып, инженерлік құрылыстың негізгі өрістерін бекітіп бөледі, ал ірі құрылыстарда бұл мақсат үшін локальді бөлу торларын құру қажеттілігі тууы мүмкін. Басты инженерлік құрылыста дәл құрылыстық бөлу жүргізеді. Ғимараттағы негізгі осьтер жолдар, каналдар ғимаратқа қосымша ось болып табылады. Өнеркәсіптік және азаматтық құрылыстарда негізгі ось болып ғимаратқа қиғаш осьтер саналады.
Басты осьтердің бекітілген нүктелерінен жоба белгісінің деңгейі бір мезгілде құрылатын нүктелермен жазықтықты инженерлік құрылыстың жеке құрылыстық блоктар мен бөлшектерін бойлық және көлденең өстер бөледі. Инженерлік құрылыс элементтерінің өзара орналасуын анықтайтын дәл бөлу жалпы жағдай туғызатын басты өсті бөлуден анағұрлым дәлірек орындалады. Егер жалпы жағдайда жер бетінде басты өстер 3-5 см, кейде одан да көбірек қателікпен анықталса, ал негізгі және дәл өстер 2-30мм, кейде одан да дәлірек дәлдікпен бөлінеді. Мұнда белгілі осьтер ғимараттар мен үймереттердің габариттік өлшемін және пішінін анықтайды.
Аралық немесе бөлшектік осьтер дегеніміз ғимараттар мен үймереттердің жеке элементтер. Фундамент құрылысын аяқтағаннан кейін конструкциялар мен технологиялық құрылғыларды жобалық жағдайда келтіру үшін монтаждық осьтерді бекітеді және бөледі.
Бұл этап геодезиялық өлшеулердің анағұрлым жоғары дәлдігін қажет етеді (1,0-0,1мм және дәлірек).Сонымен, инженерлік құрылыстарды бөлу кезінде геодезиялық жұмыстарды жүргізудің жалпы принципі қадағаланады: жалпыдан жекеге. Алайда, бұл жұмыстардың орындалу дәлдігі бірден үшінші этапқа қарай жоғарылайды. Мұнда үймереттің жобасында координаттар, бұрыштар, ара қашықтық және қателіктер көрсетіледі.
Бөлу жұмыстары бұл құрылыс-монтаждық өндірістегі бір-бірімен байланысқан бірнеше кешенді құрайтын жүйе. Сондықтан бөлу жұмыстарының технологиясы және ұйымдастырылуы құрылыстың кезеңдеріне тығыз байланысты.
Жобаны жер бетіне шығару немесе ғимаратты бөлу деп жобаның жұмыс сызбаларына сәйкес жер бетінде салынып жатқан ғимараттың нүктелері мен жазықтықтарының пландық және биіктіктік орнын анықтау үшін жасалатын геодезиялық жұмыстарды айтады.
Геодезиялық іс-тәжірибе жер бетінде бекітілген пункттер арасындағы бұрыштық және сызықтық өлшеулер дәлдігін жоғарылату үшін бірқатар әдістерді жасап шығарды. Сонымен, әдетте бұрыштарды өлшеуді әртүрлі комбинацияларда бірнеше әдістермен жасайды; сызықтарды бірнеше әдістермен немесе өлшеу аспаптары көмегімен тура және кері бағытта өлшейді, одан алған нәтижелерге өлшеу талабына және өлшеу аспаптарының компарирленуіне байланысты бірқатар түзетулер енгізіледі.
Жобадағы құрылыстарды бөлу кезінде, әдетте жер бетінде бір бағыт немесе бір нүкте ғана беріледі, ал екінші бағыт немесе екінші нүктені жобалық бұрыш немесе жобалық қашықтықты салу арқылы табу керек. Сондықтан, бөлу жұмыстары кезінде жобада берілген өлшемдердің көп қайталана өлшеу тәсілін қолдану қиынға соғады [8].
Басты бөлу осьтерінен басқа, құрылыстың анағұрлым жауапты бөліктерінің негізгі осьтерін ажыратады агрегаттардың, құрылғылардың, сызықтардың. Олар бір-бірімен технологиялық түрде байланысты және жоғарғы дәлдікпен анықталады. Басты және негізгі өстерге инженерлік құрылыстар мен негізгі конструкциялардың барлық дәл бөлшектерін бөлу үшін қолданылатын қосымша өстер орнын байланыстырады (котловандарды, блоктарды, фундаменттерді, конструкцияларды және т.б.). Жазықтардың, деңгейлердің және жобаның жеке нүктелері шартты бетте беріледі және жоғары қарай оң, төмен қарай теріс таңбамен белгіленеді.
Әрбір инженерлік құрылыс үшін шартты бет жобада көрсетілетін нақты абсолюттік белгіге сәйкес келеді. Инженерлік құрылыстың жобасын жер бетіне шығару үшін дәлдіктері сәйкес келетін пландық және биіктіктік геодезиялық негіз құрады және қабылданған жүйеде осы негіздер пункттердің координаттарымен биіктіктерін анықтайды. Осы координаттар мен биіктіктер жүйесінде жобаны геодезиялық дайындау үшін байланыстырудың басты өстер мен берілген деңгейлердің байланыстыруларының аналитикалық мәліметтерін анықтайды[9].

2.3 Инженерлік-геодезиялық ізденістер кезіндегі орындалатын геодезиялық түсірістер


Жаңа ғимараттар мен үймереттердің құрылысы кезіндегі инженерлік геодезиялық ізденістер күрделі құрылыс объектілерін орналастыру және салудың жобалық құжаттамасы, қазіргі ережелер жинағының талаптары, құрылыс аумағындағы басқа да нормативті-техникалық құжаттары кезінде геометриялық параметрлердің сәйкестігін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл кезеңде тапсырыс берушінің техникалық тапсырмасының инженерлік-геодезиялық ізденістермен сәйкес келуі қолға алынған объектілер орналасуға рұқсат берілетін аймақты анықтау үшін құрылыс аумағындағы ерекше қауіпті және техникалық күрделі объектілердің табиғи-шаруашылық шарттарын кешенді зерттеу барысында картографиялық мағлұматтардың және геодезиялық мәліметтердің қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Арнайы құрылыс түрлерінде гидротехникалық, энергетикалық, транспорттық нормативті-техникалық құжаттарға сәйкес келтірілген өндіріс геодезиялық жұмыстардың нормативті техникалық қағидаларын сақтау керек.


Құрылыс үшін алаң таңдау кезеңіндегі инженерлік-геодезиялық ізденістер құрамына кіретін жұмыстар мен зерттеулер құрамына мыналар кіреді: топографиялық-геодезиялық, картографиялық, аэротүсірімдік компьютерлік өңдеулер мен жинақтар, талдаулар және басқа да қорлық мағлұматтар, сондай-ақ қажет жағдайда жерді қашықтық зондтау деректері (ЖҚЗД); қажетті жағдайда талап етілген масштабтағы бәсекелес құрылыс аймағы мен құрылыс ауданының топографиялық картасы мен инженерлік-топографиялық жоспарын жаңарту; ерекше қауіпті және техникалық күрделі нысандар құрылысы үшін арнайы геодезиялық желілерді жобалау бойынша барлау жұмыстары.
Күрделі құрылыс нысандарын салу үшін алаңдар таңдау кезеңіндегі инженерлікгеодезиялық ізденістер міндеттері болып табылады: түсірімдік геодезиялық желілік тіректік желілер құру; жергілікті жердің инженерлік цифрлік моделін қалыптастыру, топографиялық түсірім (жердегі түсірілім, әуедегі немесе жердегі лазерлік сканирлеу, цифрлік аэрофототүсірілім) және 1:5000-1:500 масштабынан бастап инженерлік-топографиялық жоспар құру; ерекше қауіпті және техникалық күрделі нысандар (атом энергиясы, гидротехникалық үймерет) құрылысы үшін тапсырыс берушінің техникалық тапсырмасына сәйкес қосымша орындалады. Барлық жинақталған мағлұматтар бойынша ЖҚҚЖ деформациялық сипаттамаларын нақтылау және таңдалған алаңда ғимараттар мен үймереттерді тұрғызу бойынша негізделген техникалық шешімдерді қабылдау үшін оларды пайдалану. Қолда бар геодезиялық, құрылыс алаңының нақты құрылымдық-геологиялық және сейсмикалық шарттары есебімен бірге жүйелер пунктінде қайталанған бақылау мақсатымен өлшенген геодезиялық өлшеу.
Бөлу негіздерін және үймереттің өзгерісі мен шөгуді бақылау бөлімдері желілерін құру бойынша геодезиялық жұмыстар есебімен бақылаушы геодезиялық желілер жүйесін нақтылау. Геодинамикалық полигонның соңғы жобасын құрастыру және оның жобаға сәйкес тұрғызылуы. Құрылыс үшін геодезиялық бөлу негізін тұрғызу бойынша жұмыстар өзіне келесілерді қосады. Құрылыс алаңында бөлу желілерін тұрғызу және ғимараттар мен үймереттердің, магистральдік және алаңнан тыс сызықтық үймереттердің негізгі немесе басты бөлу осьтерін табиғатқа шығару. Ғимараттың, үймереттің ішкі бөлу желісін тұрғызу.
Биіктік геодезиялық бөлу негіздерін және мемлекеттік геодезиялық немесе жергілікті нивелирлік желіден екі реперден кем емес тіреуші полигондарын нивелирлік жүрістер түрінде тұрғызу қажет.
Күрделі құрылыс нысандарын салу үшін алаң таңдау кезіндегі инженерлік геодезиялық ізденістер нәтижесінде картографиялық құжаттар сызықтық немесе сандық түрде алынуы керек және бәсекелес алаңдардың табиғи-техногенді жағдайын геодезиялық зерттеу, сондай-ақ құрылыс алаңы мен алаңнан тыс коммуникацияның бас жоспары сызбасын құру бойынша жоспарланған жоба шешімін жөндеу, бәсекелес алаң мағлұматтары мен инженерлік қорғау сызбасы, ҚР ЕЖ1.02-102 сәйкес күрделі құрылыс нысанын орналастыру алаңының тиімді нұсқасын таңдауды негіздеу керек.
Күрделі құрылыс нысандарын салу үшін алаң таңдау кезіндегі инженерлік геодезиялық ізденістерді орындау туралы техникалық есеп жобаланған нысан қиындығы мен техникалық тапсырманың талаптары есебі бойынша қазіргі жинаққа сәйкес құрастырылуы қажет.
Инженерлік-геодезиялық ізденістер – нысандар мен ландшафтты жобалаудың, аймақтарды абаттандырып көгалдандырудың бастапқы кезеңі. Инженерлік-геодезиялық жұмыстардың мақсаты - бір арнайы аймақтың бедері мен ахуалы жайлы мәлімет алып, кейін осы мәліметті қағазға немесе электрондық тасушыға түсіру. Инженерлік-геодезиялық жұмыстардың нысаны –жоспарлы-биіктік түсірім геодезиялық торабын құру, топографиялық түсірім жасау, жер асты коммуникацияларын түсіру және жер тәлімінің шекараларын анықтау; құрылыстар мен ғимараттарды орнықтыру, туралау жұмыстарының нәтижелеріне және нысанда бұрыннан бері бар темір жолдар мен автожолдардың сипаттамаларына қарай қажетті профильдерді құру және жаңа жолдарды жобалау. Төңіректе жүргізілетін өлшеу жұмыстарының барлығы жоспарға 1:200 – 1:1000 масштабында түсіріледі.
Инженерлік-геодезиялық ізденістер (ҚР ҚН 1.02-02-2008) құрамына келесі жұмыстар кіреді:
- өткен жылдарда жасалған инженерлік ізденістердің материалдарын, топографиялық-геодезиялық, картографиялық, аэрофототүсірімдік және басқа да материалдар мен деректерді жинау және сараптап өңдеу;
- аймақтыалдын ала тексеріпбілу;
- тірек геодезиялық желілерін, сонымен бірге құрылысқа арналған геодезиялық желілерін құру (дамыту);
- жоспарлы –биіктік түсірім геодезиялық тораптарын құру;
-1:10000-1:200 масштабтарында топографиялық жер бетіндегі, аэрофото-топографиялық, стереофотограмметриялық және тағы басқа түсірім, сонымен бірге жер асты және жер үсті құрылыстардың түсірімін жүргізу;
- топографиялық , инженерлік-топографиялық және кадастр жоспарларын 1:10000-1:200 масштабтарында,графикалық,сандық, фотографиялық және басқа пішіндерде жаңарту;
- инженерлік-гидрографиялық жұмыстар жүргізу;
- таудағы қуыстар мәселесін, геофизикалық нүктелерді және инженерлік ізденістер жүргізу барысында анықталған басқа нүктелерді даладағы нақты жағдаймен байланыстыру;
- қауіпті табиғи және техно-табиғи үрдістер дамитын аймақтардағы ғимараттар мен құрылыстардың табандарында, сондай-ақ жер беті мен топырақ қабаттарында пайда болатын деформацияларды геодезиялық стационарлық құралдармен бақылау;
- қоныс-мекендер мен мемлекеттік қала құрылысы кадастрлардың геомәліметтік жүйелерінің инженерлік-геодезиялық қажеттіліктерін қамтамасыз ету;
- инженерлік-топографиялық жоспарларды, кадастрлық және тематикалық карталар мен жоспарларды, арнайы атластарды графикалық, сандық және басқа пішіндерде жасау және басып шығару тарату;
- далада жиналған мәлеметтерді кеңседе талдап өңдеу камералық өңдеуден өткізу;
- техникалық есеп түсіндірме хат жасау.
Құрылыс үшiн инженерлiк iзденiс - аудан, алаң, бөлiмше, жобаланатын құрылысты трассаның табиғат жағдайларының кешендi зерттеуi, жергiлiктi құрылыс материалдары үшiн өткiзiлетiн жұмыс және көз сумен қамтамасыз етуi және алу қажеттi және әзiрлеу үшiн жеткiлiктi материалдар экономикалық орынды және шешiм техникалық дәлелдi жобалауда және тиiмдi пайдаланудың есептеуiмен объектiлердi құрылыс және құрылыстың әсерiмен табиғи ортаның өзгерiстерiн болжамның құрастыруы үшiн табиғи ортаның қорғауы, сонымен бiрге мәлiметтерлердi алу және кәсiпорындар, ғимараттар мен құрылымдарды пайдалану.
Инженерлік ізденістер құрылыс саласындағы ең маңызды түрлерінің біріне жатады, осы ізденістерден құрылыста және объектілердің пайдалануы басталады. Инженерлік ізденістің түрлерін біріктіретін кешенді тәсіл жан жақты және заманауи ғимарат пен имараттардың, құрылыс алаңдарын зерттеуге мүмкіндік береді.
Құрылыстағы ізденістердің түрлері. Құрылыс үшін инженерлік-геодезиялық ізденістер – бұл жергілікті жердегі рельеф пен ситуацияның топографиялық – геодезиялық мәліметтерді алу үшін жүргізілетін жұмыстар ағын сулар, сутаған соның iшiнде түп және су қоймалары, бар ғимараттар мен имараттар жер үсті, жер асты және жер беті және орналастырудың басқа элементтері сызықтық, графикалық, фотографиялық және басқа да түрдегі, кешендi бағалау үшiн табиғи қажеттi және құрылысты су қоймасы аумақтың техногендi шарттары және жобалаудың дәйектемесi, құрылыс, пайдалану және объектiлердi жою, сонымен қатар мемлекеттік кадастрды жасау және жүргізу, шекараларды басқаруды қамтамасыз ету, жылжымайтын мүлікпен операцияларды жүргізу сияқты жұмыстар орындалады.
Инженерлік-экологиялық ізденістер құрылыста экологиялық жағдайды және өмір сүруге және шаруашылық саланы жақсартуға мүмкіндік береді, сонымен бiрге экологиялық жағдайға мұндай қызметтiң әсерi.
Инженерлік-геотехникалық ізденістер құрылыс үшін топырақтың және топырақ массивінің құрамын анықтауға бағытталған, ғимараттың негізіне қолданылатын, жер асты ғимараттың орналасу ортасы, сонымен қатар табиғи және антропогендік топырақ массиві, жар қабағы және еңiстерді анықтайтын жұмыстар[10].
Инженерлік зерттеу жұмыстарының көлемі мен мағынасы құрылыс жұмыстарының аумағына, мақсатына сәйкес болады. Кішігірім аумақтарда негізінде инженерлік зерттеу жұмыстарының мына түрлері орындалады инженерлік геодезия, инженерлік геология, гидрометеорология. Аумағы мен көлемі үлкен құрылыстар салынатын аймақт аинженерлік зерттеу жұмыстарының барлық түрлері және толық көлемде орындалады инженерлік геодезия, инженерлік геология, гидрометеорология, топырақ геоботаникасы, тазалық санитариясы, шаруашылықтар, жерді гүлдендіру, жерді тегістеу, инженерлік ораптар, көлік, құрылыс заттарының қоры жұмыстар орындалады.
Құрылыс салынатын алаң техникалық талапқа сәйкес болуы керек, алаңды игеруге көп қаражат жұмсалмағаны жөн. Сондықтан инженерлік зерттеу жұмыстарының мақсаты, құрылысқа бөлінген аймақтың ішінен, техникалық талапқа сәйкес аумақты таңдап алу қажет.
Жер тегіс, еңістігі бірыңғай немесе екі жақты болғаны жөн. Еңістік жаңбырдың, қардың суларының тез ағып кетуіне мүмкіндік береді. Құрылысты еңістіктің бойына орналастырған жөн, тегістеу, қоп ару жұмыстарының көлемі аз болады. Еңістіктің азы 0,003 – 0,005метр ал көбі 0,06 – 0,08 метр аралығында болғанытиімді. Яғни еңістікi = h : d формуласымен шығарылады.
Керекті аумақты таңдау кеңседе шешіледі. Берілген аймақты бөлшектеп, бөлшектерді салыстырып инженерлік зерттеу жұмыстары жүргізілетін аумақты белгілейді. Құрылысты салуға арналған инженерлік зерттеу жұмыстарын орындау үшін, негізгі ғимараттар салынатын аумақтың, тұрғын аумақтың, масштабы: 1:1000; 1:500; топографиялық планын сызады.
Құрылыс салынып болған, жердің астына орналасқан құрылыстар көп аумақтардың да масштабы: 1:1000; 1:500 топографиялық пландарын сызады. Пландарды фотограмметриялық әдіспен немесе геодезиялық әдіспен салуға болады.
Жердің бетінің еңістігі жоқ аумақтарын 20×20м немесе 30×30м квадраттарға бөліп, квадраттардың төбелерін геометриялық әдіспен нивелирлеп, аумақтың топографиялық планын сызады және планға ғимараттардың бұрыштарының координаттарын, коммуникациялардың түйіскен жерлерінің координаттарын, үйлердің еденінің, қоймалардың ауласының, жолдардың жиегінің, құрылыстардың биіктік мәндерін жазады [11].
2.4 Құрылыстағы геодезиялық түсірістердің ұйымдастыру жұмыстары

Құрылыста атқарылатын геодезиялық жұмыстар белгілі көлемде және көрсетілген дәлдікпен орындалады. Олар жобалық құжаттарда көрсетілген талаптар мен ережелерге сәйкес құрылыс объектілерінің геометриялық өлшемдерін көтеру ментұрғызуда қолданылады. Құрылыстағы геодезиялық жұмыстар келесідей негізгі түрлерге бөлінеді: түсіріс жұмыстары, бөлу жұмыстары, орындаушылық түсірістер, құрылыс объектілерінің деформацияларын бақылау.


Түсіріс жұмыстары объектіні жобалау кезінде қолданылып, инженерлік ізденістер кезінде жүргіледі. Бөлу жұмыстары құрылыс жұмыстары кезінде жүргізіліп, жобадағы ғимараттар мен жасақтардың негізгі осьтері мен нүктелерін жерге көшіруде қолданылады. Орындаушылық түсірістер құрылыс кезінде және оның аяқталуында орындалған құрылыстық монтаж жұмыстарының сапаларын анықтау және бақылау үшін жасалады. Сонымен қоса тұрғызылған құрылыстың жаңа жоспарын тұрғызу үшін қолданылады. Құрылыс объектілерінің деформацияларын бақылау жұмыстары құрылыс кезінде және оның аяқталуына дейін жүргізіледі.
Құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстардың орындалу мақсатына келесідегілер жатады:
- құрылыс алаңындағы сызықтық жасақтар мен олардың бөліктерін, құрылыс торын құру мен оларды жергілікті жерге көшіру, ғимараттар мен жасақтардың негізгі осьтерін жерге көшіру. Сонымен қоса құрылыстық технологияларды монтаждау;
- магистральдыдан басқа алаң аралық сызықтар жасақтар мен олардың бөліктерін және уақытша ғимараттарды бөлу;
- бастапқы және монтаждық горизонттардағы ғиматтардың аралық бөлу торларын құру, сонымен қатар технологиялық құралдарды монтаждау үшін арнайы тор құру. Егер бұл жұмыстар геодезиялық жұмыс немесе құрылыстық жұмыс жобаларында қарастырылған болса ғана жүргізіледі, сонымен қатар өндірістік бөлшектік бөлу үшінде;
- ғиматтардың геометриялық өлшемдерінің дәлдігін геодезиялық бақы- лау және аяқталған объектілердің немесе олардың бөлшектерінің геометриялық өлшемдерін бақылау және орындаушылық түсірістер түсіру, оған арнап орындаушылық геодезиялық түсірістер құжаттарын құру;
- құрылымдар мен олардың бөліктер негізінің деформациясын геодезия- лық өлшеу. Бұл егер жоспарлық құжаттарда қарастырылған болса, авторлық бақылаумен бекітілген болса ғана жүргізіледі.
Жоғарыда көрсетілген геодезиялық жұмыстар, құрылысты-монтаждық жұмыстардың технологиясының маңызды бөлігі болып табылады және бірыңғай кесте бойынша іске асырылады. Ол құрылыстық өндірісте анықталған уақыт бойынша және арнайы жұмыстармен іске асырылады.
Құрылыстағы геодезиялық бөлу негізін және ғимараттардың деформациясын өлшеуді жұмыс беруші құрады. Орындаушының міндетіне құрылыс кезіндегі геодезиялық жұмыстар өндірісі, ғимараттың геометриялық өлшемдер дәлдігін және орындаушылық түсірістердің орындалуын бақылау жатады.
Жалпы объектідегі геодезиялық жұмысты жоспар құжаттарының дайындығынан кейін және алаңды толық тазалап ондағы бұзуға тиісті құрылыстарды бұзған соң орындау тиіс [12].
Құрылыс жұмыстарында геодезиялық істер тобының қатары күрделі өлшемдер кешенін, өңдеулер мен сызба және табиғи жағдайдағы жайттарға негізделген дәл әрі дұрыс орналасқан ғимараттар, жобалар, геометриялық сипаттамалары бар жоспарлармен толықтырылған міндетті құжаттардан құралады. Геодезиялық жұмыстар құрылыстағы жобалау этапындағы және олардың мазмұны мен технологиялық жалғастығына негіз болатын жұмыс.
Құрылыс алаңында жасалатын геодезиялық жұмыстар қатарын келесідей топтастыруға болады:
- Құрылыс алаңын таңдау. Мәліметтер жинау, сараптау және ескеру.
- Құрылыстық жобалану. Топографиялық-геодезиялық жұмыстар инженерлік геодезиялық ізденістер құрылысқа геонегіз жасау. Инженерлік ізденіс түрлерін геодезиялық қамтамасыздандыру. Құрылыс жобаларын қосымша мәліметтермен қамсыздандыру.
- Құрылыс кұрамының конструкция жасалынуы мен әзірленуі. Құрылыс (конструкция) құрамын бекіту кезіндегі геометриялық элементтер сипаттамаларының бақылануы. Құрылыс құрамының геометриялық элементтер сипаттамаларының статистикалық қадағалануы.
Құрылысқа дайындық кезеңі:
− жерді тегістеу немесе жобалық биіктікке келтіру;
− геодезиялық бөлу жұмыстарының негізін жасау;
− аумақты инженерлік дайындау, яғни жобалау жұмыстары, жерасты және жер бетіндегі жұмыстарға әзерлену;
− негізгі және қосымша осьтерді жер бетіне шығару.
Құрылыстың негізгі кезеңі:
− құрылым элементтерніңосьтерін жер бетіне шығару;
− жерасты және жерүсті ғимараттарының бөліктерін салу кезіндегі құрылыс−монтаждық жұмыстардың геометриялық қамтамасыздануы;
− аяқталған құрылыс элементтерінің тексеру−орындалу жұмыстары, ор- ындалу құжаттарын толтыру;
− геодезиялық орындалу жұмыстарының жиынын тапсыруға дайындық.
Құрылыстың аяқталуы:
− құрылыс барысында болатын толықтай геодезиялық жұмыстардың нәтижелері туралы техникалық есеп беру;
− тік профиль, қималар, инженерлік пландарға негізделген орындалған жұмыстардың бас жобасының жасалуы.
Бұл жұмыстар автоматтандырылған комьютерлік бағдарламалар арқылы атқарылған. Жерді тегістеу топографиялық планын, алаңды құрылыс салуға инженерлік дайындау; көлік, жаялау жолдарын салуды жеңілдету; алаңды пайдалануға ыңғайлау; ғимараттардың биіктік мәндерін бір жүйеге келтіру;суды ағызып жіберу және тағы да басқа мәселелерді шешу үшін сызылады. Жерді тегістеуге арналған жобаны масштабы 1:5000 немесе 1:2000 топографиялық планда сызылады. Топографиялық планға еңістік өзгеретін орындарын, бағытын, ұзындығын, мөлшерін жазады. Планға қоса масштабы 1:100 немесе 1:200 көлденең профильдер сызылады, оны төменде көрсетілген құрылыс обьектісінің жұмыс сызбаларынан байқауға болады. Жергілікті жердің жер биіктіктерін жобалық биіктікке келтіру үшін тегістеу жұмыстарының картограммалық сызбасы тұрғызылып, сол арқылы AutoCad бағдарламасына координаттары мен биіктік мәліметерін Transform F тасымалдау порты арқылы көрінісін шығарып, сызбасын аламыз. Содан соң Leica 407 аспаптарына Leica Survey Office каталогындағы Tools немесе Combain утилиті арқылы GSI форматында керекті координаттар мен биіктіктерді электронды тахеометр жадына көшіріп құрылыс алаңына барып казықтармен бекітіп, казу машиналары мен бригадасына қаншалықты қазу немесе көму керектігін көрсетіп береді. Ауыр машиналар арқылы қазып, керекті биіктікке 20-10 см қалғанда қолмен қазатындығын ескертеді [13].
Жалпы құрылыс алаңының геодезиялық негізі болып бұрын сол жерде түсірілген топографиялық түсірістері немесе сол аумақта бұрын жүргізілген инженерлік ізденістер мен алаң маңайында бекітілген реперлер табылады.
Біздің қарастырып отырған объектімізде геодезиялық негіз ретінде сол аумақтың бұрын түсірілген 1:500-дік масштабтағы топотүсірісі және Алматы қалалық Геологиялық Ізденіс Орталығына жергілікті жерге бекіткен реперлері алынған. Жалпы жоба осы негіздерге негізделіп жасалған. 1:500 масштабтағы топотүсіріс арқасында жоба ғимараттары мен жасақтары жергілікті жерге бекітілген. Құрылыс алаңындағы басқа жергілікті жерге орнатылған реперлер бастапқы реперлерге байланыстырылып Leica компаниясының ТС407 тахеометрінің көмегімен құрылған. Құрылыс алаңының вертикалдық түсірісі топотүсіріске негізделген.
Бас жоба негізінде жоспарланған объектілерінің бөлу сызбаларының жергілікті жердегі қиылысулары құрылады, вертикальдық жоспарлау және ғимараттар алаңдарының геодезиялық мәліметтері дайындалады.
Жобалық бөлімдерді жер бетіне көшіру үшін келесі негізгі жобалық құжаттар болулары керек:
1. Бас план және топографиялық пландар, масштабтары 1:5000- 1:500, бұл пландарға салынбақшы құрылыстың пландық-биіктік шамалары, өлшемдері, пішіндері, бір-бірімен байланыс тәсілдері егжей-тегжейлі көрсетіледі;
2. Құрылымның негізгі қажетті тұстарының ұзынабойлық және көлденең профильдері, мұнда құрылым элементтерінің биіктік бойымен бір-бірімен байланысы, кейбір нүктелердің, заттардың орналасуы көрсетіледі;
3. Құрылыс салынбақшы территорияны тік жазықтықта тегістеу планы;
4. Геодезиялық тірек торлары қосындыларының тәсілі, координаталар жу рналы;
5. Жұмыс істеу сызбалары және сызбалары, мұнда құрылыс бөліктерінің өлшемдері, пішіндері және орналасулары сипатталады.
Бас жоспардың сызбалары тапсырыс берушінің масштабы 1:500 топогеодезиялық түсіріс негізінде орындалады. Биіктік жүйесі Балтық теңізі бойынша, координат жүйесі – қалалық.
Құрылысқа арналып бөлінген барлық жер участкелерінде ірі масштабты – 1:500, 1:1000, 1:2000 түсірістері түсірілуі тиіс. Алынған топографиялық түсіріс негізінде, құрылыстың негізгі жобасы (бас жоспар) дайындалады.
Бас жоспар - деп сол ірі масштабты картаға барлық жасақтарды, инженерлік торларды және жалпы құрылыс комплексінің жобасын түсіру аталады. Жұмыс құжаттарын өңдеу кезеңінде, геодезиялық жұмыс негіздеріне келесілер кіреді:
- құрылыс алаңында жобаланған, сондай-ақ сақталған ғимараттар мен жасақтардың негізгі жобасын өңдеу;
- 1:500 немесе 1:1000 бөлу жұмыстарының сызбаларын өңдеу. Оларға жасақтардың сандық және графикалық осьтерін негізгі геодезиялық торларға байланыстыру жұмыстары кіреді;
- құрылыс алаңының 1:500, 1:1000 масштабтағы вертикальдық жобасын әзірлеу. Оған жоба биіктіктері және көлбеуліктері, сондай-ақ учаскенің карто- граммалық жұмыстары кіреді.
Жоғарыда келтірілген барлық құжаттардың негізгісі болып бас жоба болып табылады. Онда жалпы құрылыстың барлық инженерлік коммуникациялары, қалалық транспорттары және құрылыс кезектері басқада жұмыстар жоспарланады.
Бас жоба негізінде жоспарланған объектілерінің бөлу сызбаларының жергілікті жердегі қиылысулары құрылады, вертикальдық жоспарлау және ғимараттар алаңдарының геодезиялық мәліметтері дайындалады.
Бас жоспарды дайындау кезінде геодезиялық негіз ретінде инженерлік- геодезиялық ізденістерді қамтамасыз етуге қолданылатын геодезиялық тірек торлары қолданылады. Дегенмен бас жобада құрылысты жоспарлау үшін сосын жобаны жерге көшіруде, орындаушылық геодезиялық түсірістерді орындауда, сондай-ақ басқа да геодезиялық жұмыстарды орындауда геодезиялық негізді дамыту қажеттілігі туындайды. Ол бас жоспармен қатар жергілікті жерде де жүргізілуі тиіс[14].
Геодезиялық негіз түрін таңдау ондағы құрылыс аумағының өлшемдерімен және оның ерекшеліктерінен, сонымен қоса құрылыс түрімен оған қажетті дәлдіктеріне байланысты болады.
Тұрғын-үй объектілерінің бас жоспарын жобалауда геодезиялық бөлу жұмыстарының негізі ретінде құрылыстың қызыл сызығын жобалайды. Олар құрылыс кварталдарының аумақтық шекарасын көшелерден бөлетін сызықтар, көптеген өткелдер және тағы сол сияқтылар. Қызыл сызықты ғимараттар көше бойының сызығында жататындай етіп жобалайды, ал қызыл сызықтан өтіп кететіндерді аумақ бойына тереңдей орналастырады. Олар магистральды көшелерде 6-метрден кем емес, ал тұрғын-үйлер арасында 3 метр.
Қызыл сызықты жерге көшірудегі мәліметтерге бас жоспардан сызықтың бұрылу нүктелерін графикалық Х,У координаттарын анықтап, олардан аналитикалық жолмен аралық Х,У координаттарын есептеулер кіреді. Кейін бас жоспардағы биіктіктер бойынша және сызықтың бөлу элементтері есептелініп, сызықты жерге көшірудің бөлу сызбасы салынады.
Өндірістік құрылыс бас жоспарын жобалау кезіндегі геодезиялық негіз ретінде ең көп қолданылатын түрлердің бірі ол – құрылыс торы. Ол жеке нүктелерден, сондай-ақ тікбұрыш немесе квадрат тәріздес нүктелер жүйесінен құралады. Олардың қабырға ұзындықтары 50, 100, немесе 200 метр болуы мүмкін .
Құрылыстың бас жоспарының геодезиялық негізін жобалау кезінде бар және жобаланатын ғимараттар мен жасақтардың орналасу жағдайлары ескеріледі, сонымен қатар жолдар және жерасты мен жерүсті коммуникациялары ескеріліп, олар мемлекеттік геодезиялық тор негізіне байланыстырылады. Құрылыс алаңындағы барлық нивелирлік белгілерді тұрғызу, оның барлық жұмыс кезеңінде сақталуы ескеріліп орындалады .
Құрылысты бөлу пункттері мен тірек торлары. Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құру бөлетін инженерлік құрылыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының әдісі мен дәлдігіне және негізгі пункттерді ыңғайлы орналастыруына байланысты болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлар мен толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған геодезиялық торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған геодезиялық торлардың нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш түрінде триангуляция мен трилатерация торларымен, геодезиялық төртбұрышпен, квадратты және тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және ашық теодолиттік жүріспен, параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тірек торлары мемлекеттік геодезиялық торлардың реперлері, маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналасқан реперлердің қатарынан тұрады. Пландық-биіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу осьтері нүктелерінің орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты бөлудің негізгі кезеңіне жатады. Бұл кезең торларды қабылдау актысын жасаумен анықталады. Құрылысты толық бөлу құрылыстың жеке бөліктері мен элементтерінің қосымша және көлденең осьтерін бөлуден басталады.
Ал біздің жағдайдағы бөлу жұмыстары жоғарыда айтылған Leica 407 аспаптары арқылы жасалады. Сонымен қоса автоматтандырылған геодезиялық бағдарламалар арқылы тез өңделген күйде жасалып, суреттегідей кезеңдерден өтіп болған соң, дала жұмыстарында ықшамдалған аз уақыт аралығында жүргізіледі [15].


2.5 Құрылысты геодезиялық түсірістермен қамтамасыз ету кезінде қолданылатын аспаптар



Топографиялық карталарды және арнайы мамандық карталарын жасау процесін автоматтандырудың техникалық жабдықтарды пайда болуына байланысты топографиялық түсірістерді жүргізудің жетілдірілген тәсілдері қолданыс табуда. Онда топографиялық бастапқы мәліметтерді жинау және өңдеу, сонымен қатар топографиялық план мен қатарларды әртүрлі автоматтандырылған режимде жасау қолданылады. Соңғы 10 жылда электронды тахеометрлер құрылысты геодезиялық қамтамасыздандыру, жерге орнату жұмыстарын және топогеодезиялық жұмысты жүргізуде алдыңғы қатарлы құрал болып табылады. Қазіргі кезде тахеометрлердің кеңінен қолданылуына байланысты оптикалық теодолиттердің қолданылуы да қысқаруда. Электронды тахеометрлер тек қана жаңа геодезиялық аспап емес, бұл - далалық өлшеу технологиясымен алынған нәтижені камералдық өлшеуге көп ықпал жасап отырған құрал. Электронды тахеометр – жер бетінде горизонталь бұрышты, горизонталь арақашықтықты және өзара биіктікті өлшеуге арналған топографиялық электрондық – оптикалық аспап. Электронды тахеометр құрылымында кодтық теодолит пен шағын жарық қашықтық өлшеуіш біріктірілген. Көздеу нысанасы ретінде шағын габаритті призмалық шағылыстырғышы бар арнайы қада қолданылады. Өлшеу процесі автоматтандырылған. Ара қашықтықты, горизонталь және вертикаль бағыттарды өлшеу нәтижелері электрондық цифрлы таблода көрініп, бір мезгілде ақпаратты жинағышта тіркелуі мүмкін. Электронды тахеометр арқылы өзара биіктікті анықтаудың, көлбеу қашықтықты горизонталь жазықтыққа келтірудің автоматты түрде атқарылуы, сондай-ақ жарықтың ауада таралуын жылдамдығы үшін түзетудің, автоматты түрде алынуы мүмкін. Тахеометр жинағына шағылдырғыштар, штативтер, батарея, зарядтау құрылғысы, аспапты жөндеу және күту жабдықтары кіреді. Leica TS06 электронды тахеометрі. Әрбір геодезистке белгілі Leica Geosystems брендімен шығарылатын өнім тұтынушылардың кең ауқымына бағытталған: құрылыс мамандықтарының жұмысшылары;тахеометриялық түсірілімдердің топографтары мен инженерлері; геодезиялық мониторингті жүзеге асыратын мамандар. Leica TS06 электронды тахеометрінің түсірілген деректерді беру немесе қажетті кодтық ақпаратты жүктеу үшін пайдалану мүмкіндігі бар: сымсыз Bluetooth байланыс модулі; USB/mini ақпараттық деректерді флэш-дискілерге немесе сыртқы медиаға беруге арналған USB порттары. Негізгі конфигурацияға мыналар кіреді:
- шағын қада кіреді бастап минипризма;
- өнеркәсіптік стандарттың flash картасы;
- қосымша-аспаптың биіктігін өлшегіш;
- иық белдіктері және тасымалдау жағдайы;
- зауыттық тексеру куәлігі
- Leica TS06 тахеометрін пайдалану жөніндегі нұсқаулық.


2 сурет. Тахеометр Leica TS 06 аспабы
Трассаны белгілеу түсірілетін жерді алдын-ала байқап, келешекте салына тын құрылыстың осін белгілеп, пикеттерді және құрылыс нүктелерін бекіту. Трассаның осі бойынша әр 100 м сайын пикеттер мен плюстік ерекше нүктелер бекітіледі. Пикеттік нүктелердің нөлден бастап неше жүз метр жүргізілгенін көрсетеді. Плюстік нүктелер жердің ойлы-қырлы жерлерін белгілеуге керек, олардың тұрған жерін анықтау үшін алдыңғы пикеттің плюстік нүктеге дейінгі қашықтығы өлшенеді
Трассаны белгілеумен қатар, трасса осіне перпендикуляр бағытта түсірілетін нүктелерде бекітіледі. Мұндай түсірулерді кесе-көлденең нивелирлеу деп атайды. Көлденең профильдердің ұзындығы 20-25 м-ге дейін жетеді.
Қысқаша сипаттамасы: Ортақ квадраттық қателік қос жүрістегі яғни 1км- 2,0 мм. үлкейту – 24х , салмағы – 1,83кг[16].
Leica RUNNER 24 нивелирінің артықшылықтары. Барлық модельдер өл шеу дәлдіктерін жоғарылату үшін магниттік демпферлер жүйесін қолданылатын компенсаторлармен жабдықталған; В 20 және 21 жоғары дәлдікті нивелирлеуде сына тәрізді жіп торлары бар микрометрлік ОМ5 саптамалар қолданылады; жоғарғы сапалы корпуста жасалған.

3 сурет. Leica RUNNER 24 оптика-механикалық нивелирі


Leica RUNNER 24 оптикалық нивелир тартымды бағамен және өте жақсы мүмкіндіктермен құрылыстағы күнделікті тапсырмаларды шешуге арналған ыңғайлы нивелир. Leica RUNNER 24 – бұл құрылысқа арналған дәлділігі жоғары категориялы және ыңғайлы оптикалық нивелир. Алаңдағы төзімді жұмысқа арналып өңделген, олар тез жабдықталған, қолдануға қолайлы және өте сенімді. Автоматты компенсатор және тамаша оптика өлшеуді тездетеді және дәлдікті жоғарылатады. Жаңа нивелирлі рейканың кез-келген сегіментінде орналаса алатын бекітілетін кнопкалармен және домалақ деңгейімен жабдықталған.
Нивелирлеу бір бағытта орындалады. Рейкалар бойынша есептеулер тек қана ортаңғы жіптен алынады, Әдеттегі екі жақты рейкаларды қолданғанда станциядағы жұмыс атқару реті төмендегідей болады:

  1. артқы рейканың қара және қызыл жақтарынан есептеулер алу;

  2. алдыңғы рейканың қара және қызыл жақтарынан есептеулер алу;

  3. аралық нүктелердегі рейканың тек қара жағынан есеп алу. Станциядағы салыстырмалы биіктіктің айырмашылығы екі немесе біржақты рейкаларды қолданғанда 4 мм-ден аспауы тиіс[17].

2.6 Геодезиялық түсірістерді өңдеуге арналған бағдарламалар

Қазіргі таңдағы түрлі бағдарламалық кешендердің дамуы олардың арасындағы бәсекелестікті арттырып қана қоймай, сонымен қатар геодезиялық атрибутивті және кеңістіктік мәліметтерді де өңдеу саласында көптеген жетістіктерге жетіп отыр. Солардың арасында елімізде кең тараған әмбебап әрі экономикалық тұрғыдан тиімді бағдарлама AutoCad болып табылады. Оның ерекшелігі әркімнің қолы жете алатын бағасының болуы және жеңіл интерфейсті жұмыс орны. Жұмыс үстелі орталық сызба орнынан, меню жолынан, қасиеттерді көрсету терезесінен, сызу құралдары немесе приметивтер, командалар жолы және т.б бірнеше қызметке керекті жабдықтарды орналастыруға болатын бос орындардан тұрады.


Негізгі сызба жұмыстары приметивтердін көмегімен іске асырылады. Ал импорттау немесе басқа бағдарламалардан тасымалдау шараларына келетін болсақ, олар тікелей импорт не арнайы қосымшалар арқылы жасалынады. Бірақ Credo Dat сияқты арнайы бағдарламалардан эспортталған мәліметтерді әдейі жасалынған қабаттар бойынша өңдеу үшін осы әмбебап AutoCad арқылы түзету жұмыстарын атқарады да баспаға береді. Ең алдымен бағдарламаны жүктеп, содан кейін нақты форматтағы материалды көрсетіп бағдарламада ашу керек. Одан әрі тек құрал саймандармен сызу керек. Ыңғайлы болу үшін арнайы қабаттарда сызып, керек емес кезінде алып тастауға болады. Төменде келтірілген суретте бұл бағдарламаның толық көрінісін көруге болады. Бағдарламаның басты ерекшелігі оның әмбебаптылығы болып есептеледі және кез келген адамға түсінікті жұмыс атқару мүмкіндігінің болуы.
Енді осы бағдарламадағы негізгі түсіріс жұмыстарын өңдеуге арналған, горизонталь сызуға және шикі өңделмеген нүктелік форматтағы материалдарды өңдеуге арналған қосымша EZYsuf-ке қысқаша тоқталып өтсек.
EZYsurf – қосымшасы Excell форматындағы нүктелік координаталы мәліметтерді тасымалдап, оны қабаттар бойынша орналастырады. Сонымен қатар горизонтальдарды автоматты түрде сызады, олардың иректігін түзетеді. Бұл айтылғандар төмендегі көріністен көруге болады.Одан әрі керекті масштабтағы планды немесе картаны кез келген ыңғайлы түрде сызуға болады. Осы қосымша негізгі геодезиялық мәліметтерді тасымалдаушы болғандықтан оның мүмкіндіктері мен атқарушы командаларына да тоқталып өтсек. Ең алдымен бағдарламаны жаңадан жүктеп, одан соң EZYsurf меню жолындағы атауға кіріп DataInput → XYZ-in (Points) командаларын орындаған кезде Excell есептік бағдарламасындағы prn форматындағы керекті көрсетілген файлды EZYsurf – Load Data File as Points терезесінде Select File командасы арқылы енгіземіз. Содан соң керекті қабаттардың номерленуін жасаймыз және көрінуге
тиісті қабаттар жанына белгі соғамыз. Жүктелген мәліметтің мәтінінің биіктігін енгіземіз де үтірден кейінгі сандар санын көрсетуіміз керек.
Барлық енгізілген мәндерді тексеріп болған соң, Load Data File командасына барып жұмыс үстеліне нүктелер жиынын жүктелуін қадағалаймыз. Ары қарай тышқанның панорамдау батырмасын екі рет шерту арқылы координаталар бойынша орналасқан орнын қараймыз. Егер аталған мәлімет дұрыс бейнеленсе жұмысты жалғастыра беруге рұқсат. Кей жағдайларда бұл мәліметтер дұрыс жүктелмеуі мүмкін, ондай кезде мәтіндік редакторда немесе кестелік редакторда ақпараттың дұрыс енгізілгенін және форматының дұрыстығын тексеру керек.
Тоқталайын деп отырған бұл бөлім EZYsurf қосымшасының ерекше күрделі геодезиялық өңдеуде керекті жұмыс интерполяция жасау немесе обьект аумағындағы горизонтальдарды сызу жайлы болмақ. Яғни, автоматты горизонталь жүргізу циклі қалай жүргізілетіндігін командалар бойынша көрсетеміз. Алдымен EZYsurf→Create TIN/TRN командасын орындаған кезде терезе ашылады. Ол жерде жер бетінің көрінісін көрсетеді және керекті түсті көрсетеді, соны растап ОК батырмасын басамыз. Горизонталь сызу аумағын белгілеп пробел батырмасын шертеміз де растаймыз. Сол уақытта бағдарлама автоматты түрде белгіленген аумақтың үшбұрыштар торын сызып береді.


4-сурет. Ғимараттың негізгі элементтерінің сызбасын Autocad бағдарламасында орындау


Ары қарай қайтадан EZYsurf→Contours→CreateContours командаларын орындағанда терзе ашылады. EZY TIN-Ground белгілеп ОК батырмасы арқылы растаймыз. Горизонталь аралығын беретін көрсеткішті беріп оны да растау керек. Бұл көрсеткіш тапсырма бойынша немесе масштабқа сәйкес болады. Горизонтальдар қисық сызықтар арқылы бейнеленіп тұрады, осыны түзету үшін, яғни ауыстыру командаларын орындаймыз. Ол келесідей командалардан тұрады: EZYsurf→Contours→Enhance Contours → OK батырмасын басып растау керек. Сол кезде қосымша горизонтальдар туралы мәліметтер енгізу терезесі
шығады. Сол жерге қалыңдатылған горизонтальдардың аралығын және горизонтальдар түсін, мәтін биіктігін, үтірден кейінгі сандарды көрсету керек. Жұмыс терезесінің аумағында айқын әрі түсі боялған қалың және жай горизонтальдар көрініп тұрады. Ал үшбұрыштар тізбегін қабаттар басқармасы арқылы ағытып қоюға немесе көрінбейтіндей етіп жасауға боолады.
Құрылыста бұл бағдарлама ұстындар, жабулар, бағандар және қабырғалар сияқты әртүрлі темірбетон құрылыс бөліктерін координаталары бойынша дәл, нақты дұрыс орналастыру үшін қолданылады. Ол алдын ала сызылған жобадағы отметкалар мен координаталар бойынша жүзеге асырылады. Құрылыс кезеңінің алдында болатын инженерлік-геодезиялық ізденістерден соң жасалған бас жоба бойынша құрылыстың негізгі геодезиялық қамтамасыздандыруы да автоматты бағдарламалық қамтамасыздандырумен сүйемелденеді. Кез келген ұстынның координатасын жобадан алып, оны қосымшалар арқылы немесе қолмен енгізу арқылы жасауға болады. Кейінгі тахеометрмен атқарылатын жұмыс өздігінен іздеу және табу функциясы бойынша жалғасады. Яғни бөлу жұмыстары автоматтандырылған деуге толық негіз бар. Өйткені құрылыс барысында мұндай бөлу мен шығару жұмыстары өте көп. Сондықтан осындай ыңғайлы бағдарламалар ойластырылған[18].

LEICA Geo Office Tools бағдарламасыLeica Geo Office – Tools және Combined – бағдарламалары Лейка компаниясы шығаратын аспаптардың мәліметтерін компьютерге енгізуге немесе өзге сызба бағдарламаларға форматтарына байланысты тасымалдауға арналған. Tools - 300-1200 дейінгі модельді аспаптар форматтарын оқуға арналған. Ал Combined – соңғы шығарылған тахеометрлер мен GPS-қабылдағыштарының мәліметтерін тануға, сызуға, өңдеуге арналған. Бұл бағдарламада тахеометрлер мен GPS-қабылдағыштарына керекті жаңа мәндерді жасауға, кестелік форматқа ауыстыруға болады. Көп қолданылатын бөлігі Data Exchange Manager командасы болып табылады. Мұнда суреттен өзіміз көріп отырғандай ол Tools командасының ішінде орналасқан. Егер командаға басатын болсақ, онда бізге екі терезе ашылады. Оң жақ терезе ол біздің тахеометр жадысында орналасқан жобалар топтамасы, ал сол жақ терезе ол біздің компьютеріміздің бағдарламалық кешені (12–сурет).


Ең алдымен бағдарламаны жүктеп, аспапты компьютерге жалғаймыз. Одан әрі Data Exchange Manager → екіге бөлінген терезе ашылады, сол жерде SerialPorts жазуына барып екі рет шертеміз. Компьютердің белгілі портына қондырылған портты таңдап шертеміз. Аспап автоматты түрде қосылады, егер сөндірулі болса. Files → Jobs командалары таңдалады, ары қарай керекті жо- баны таңдап ДК-дің кез келген таңдалған бөлігіне керекті форматты таңдап тасымалдаймыз. Ол GSI, IDX, DWG форматында болуы мүмкін.
Өзімізге керегін алып таңдаймыз. Аспап терезесінде нүктелер жүктеліп жатр деген жазу шығып тұру керек. Ал егер керісінше, координаталары белгілі нүктелерді аспап жадына енгізу керек болса, онда LeicaGeo Office – Tools
Coordinate Editor → New командаларын орындау арқылы кестелік түрде координаталарды енгізуге болады. Толықтай енгізіп болған соң, керекті форматта аспапқа сай сақтау керек те, оны аспап жадына жоғарыда айтылған командалар бойынша тасымалдаймыз. Осындай кезең арқылы көбіне бөлу жұмыстары орындалады[19].

5-сурет.LeicaGeoOffice-Tools бағдарламасының ішкі көрінісі


3 АСЕМ ПЛАЗА ТҰРҒЫН ҮЙ КЕШЕНІНІНДЕГІ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТҮСІРІСТЕР


3.1 Асем плаза тұрғын үй кешенінің топографиялық түсірісі

Құрылыс аумағында жұмыс басталмай тұрып аумақтың топографиялық планы жасалынады. Бұл топографиялық түсірілімде нысан орналасқан аумақта қысқаша инженерлік геодезиялық ізденіс жұмыстары жүргізіледі. Жер учаскесінің топографиялық түсірілімі және оны жүргізу кезеңдеріне тоқталып кетсек.
Топографиялық план жасалынатын аумақ Алматы қаласы, Алмалы ауданы,Төле би және Әуезов көшелерінің қиылысы. Тапсырыс беруші компания ТОО Диал Строй, жұмыс орындаушы ИП Маркшейдр компаниясы. Планшеті: Л-19-11,12,15,16 , масштабы 1:500. Қолданылған координаттар жүйесі Алматы МСК. Түсіріс жүргізілетін аумақтың көлемі 23400 м2 .



6-сурет Асем Плаза ТК аумағында жүргізілен топографиялық түсірілім


Бұл жасалынған құжатта міндетті түрде көрсетіледі: гидрологиялық ресурстар; бағаланатын аумақта топырақтың типі және өсімдіктердің болуы; рельефтің ерекшеліктері; байланыс желілерінің орналасуы; көлік айрықтары мен тораптарының орналасқан жері; жер учаскесінің шекаралық нүктелері; учаскеде салынған құрылыстар.
Топографиялық жұмыстарды түсіру кезеңінде қолданылған аспаптар GPS жүйесінде жұмыс істейтін навигатор Leica GPS қолданылады. Leica GPS аспабы нысандар мен ағаштар тұрған жерде жұмыс істемейді. Ондай жағдайларда реперлер шығарылып тахеометр аспабымен жұмыс жүргізіледі. Түсіру кезеңінде камералдық жұмыстарды дұрыс жүргізу үшін абрис сызылады. Абрисқа қысқаша түсірілетін аумақтың сызбасын сызып нүктенің реті жазылады. Далалық түсіру жұмыстары кезеңінде инженерлік желілер су , құбыр, электр желілері туралы қосымша ақпараттар алынады. Мысалы су құбырын планда көрсетілген кезінде труба диаметрі жасалынған материалы көрсетіледі. Осы мәліметтерді далалық түсіру кезеңінде толық қарастырған жөн.
Топографиялық түсірістің камералдық кезеңі өте маңызды кезең. Бірінші жүргізілген далалық жұмыстарды Leica GPS аспаптарынан компьютерге көшіру үшін Leica Geo Оffice бағдарламасы, тахеометр аспабынан Leica Survey Оffice бағдарламасымен көшіріледі. Бағдарламаның басты қызметі мәліметті көшіру және тахеометр мен Leica GPS қолданылатын формат idx, gsi, компьтерде өңдеу жұмыстарына тхт форматына экспорттау. Алынған деректер Сredo Dat бағдардарламасына енгізіледі. Камералдық кезеңде алынған деректер бойынша нысандардың нормативті шартты белгілері бойынша жоба сызылады. Әрбір нысанның сипаттамасына байланысты қолданылатын шартты белігісі болады. Мысал ретінде қоршаулардың материалдары метал немесе ағаш, кірпіштен болуы немесе биіктіктерінің сипаттарына орай шартты белгілерінің ерекшелігі болады. Credo Dat бағдарламасында дайын шартты белгілер жиынтығы бар. Осы камералдық жұмыстың негізгі кезеңі осы бағдарламада орындалады. Credo Dat бағдарламасында камералдық жұмыс толық көлемде аяқталмайды, тазарту жұмыстары Auto Cad бағдаламасында толық өңделініп баспаға дайындалады. Осы жұмыстарды орындаумен топографиялық план аяқталып, қалалық архитектураға жіберіледі.
Белгілі бір жердің жоспарларын немесе карталарын жасау мақсатында жүргізілген жұмыстар топографиялық түсірілім деп аталды. Құрылыс объектілерін салу, кесуді орындау, сондай-ақ жер учаскесімен кез келген заңды маңызды мәмілелер жасау үшін қажетті жер учаскелерін межелеу рәсімінің қажетті бөлігі болып табылады.
Бұл бөлімде біз жер учаскесінің топографиясы дегеніміз не, оны кім жасайды, дайын құжаттың үлгісі және оның қолданылу мерзімі қандай екенін айтамыз. Учаскеде топографиялық жұмыстарды жүргізу нәтижесі қолданыстағы координаттар жүйесіне байланыстыра отырып жасалған жергілікті жердің жоспары болып табылады.
Топоплан жасау үшін қажетті рельефті бағалау – белгілі бір кезеңдерден тұратын көп уақытты қажет ететін процесс. Жергілікті жерге осындай зерттеулер жүргізу үшін білімі мен тәжірибесі бар және өлшеуді жүзеге асыру үшін қажетті жабдықтары бар геодезиялық фирманың білікті маманын тарту керек. Жергілікті жерде өлшеу жүргізуді тиісті аттестациясы бар кадастрлық инженер жүргізеді.
Дайындық кезеңі. Жер телімінің топотүсірімі иесі мен таңдалған мердігер арасында шарт жасасудан басталады. Келісімде жұмыстың толық көлемі көрсетіледі, сондай-ақ оларды орындау мерзімі мен құны жазылды.
Алынған ақпаратқа сәйкес аймақтың болашақ жоспарының ауқымы таңдалады, сонымен қатар құралдардың белгілі бір түрін қолдану қажеттілігі анықталады. Сәулет және қала құрылысын басқарудың аумақтық бөлімінде түсіруге рұқсат алу дайындықтың маңызды бөлігі болып саналады.
Жергілікті жердегі жұмыстар. Келісімнің екі тарабы техникалық жоспарды мақұлдағаннан кейін кадастрлық инженердің учаскені өлшеу бойынша тікелей жұмыстар жүргізу үшін жерге шығу күні тағайындалады. Топографиялық түсірілім жұмыстарында қолданылған аспаптар Leica GPS аспабы мен Leica ТS 02 аспабы. Топографиялық түсірілімді [20].
3.2 Қазаншұңқыр қазу кезеңіндегі геодезиялық түсірілімдер

Асем плаза тұрғын үй кешенінің қазаншұңқыр қазу жұмыстарын жүргізу үшін құрылыс аумағында қазу жұмыстарының сызбасын жасау керек. Құрылыс аумағында уақытша қоршаулармен, бұрынғы бұзу жұмыстарынан кейінгі аумақтар, жаңадан қойылған контейнерлар , кран орны, топырақ тасу жұмыстарына арналған жұмыс өндірісінің сызбасы болу керек. Қазаншұңқыр қазу кезеңінде жасалатын геодезиялық түсірістер топырақ көлемін санауға және жұмыс өндірісінің сызбасы , қазаншұңқыр түбінінің тегістігіне жүргізіледі.


Жұмыс өндірісінің сызбасын дайындау жұмыстарын жүргізу мен барлық геодезиялық жұмыстарды атқару үшін реперлар қолданылады. Қолданылатын реперлар Leica GPS аспабымен ИП Маркшейдер берілді.Жұмыс режимінің жеңілдетету жұмыс режимін жеңілдетету үшін реперлар көрші ғимараттарға пленкалармен беріледі.Қолданылатын реперлардың мәліметтері:



№

Y

X

H

Rp1

999.25

993.25

773.0

Rp2

1050.95

790.00

772.5

Rp3

965.57

890.65

770.13

Геодезиялық түсіріс жұмыстарын кран орнату үшін және оның жұмысын қауіпсіздігін сақтау үшін жұмыс өндірісінің сызбасы орындалады. Тахеометр аспабымен түсірісті металл қоршаулардың орны, контейнерлар, кран орны мен кранның жұмыс істеу аумағы және жобаланатын нысанның орны белгіленіп басшылыққа ұсынылады.





7 сурет. Асем Плаза ТК жұмыс өндірісінің сызбасы

Қазу жұмыстары басталудан бұрын аумақта топырақ көлемін санау үшін аумақта геодезиялық түсіріс жасалынады. Қазаншұңқыр орналасқан аумаққа түсірілім нүкелері 5-6 метр аралықта жүргізіледі. Қазаншұңқыр қазу жұмыстары аяқталғаннан кейін қазаншұңқыр түбіне түсіріс жүргізіледі. Геодезиялық түсіріс мәліметтерін Credo Dat бағдарламасында өңделініп саналады. Сredo Dat бағдарламасына тхт форматында мәліметтер сақталынады. Сredo Dat жұмыс істеу режиміне тоқталып кетсек. Сredo Dat бағдарламасында деректерді тхт форматын импорттаймыз, үстінгі және жобалық қабат құрамыз. Түсірілген деректер бойынша контур екі қабат қалыптасты.


Credo Dat бағдарламасында үсінгі қабатты исходный, қазаншұңқыр түбі проектный деп көрсетіледі. Екі қабат берілгеннен кейін торлар (сетка) 10х10м құрастырылып сол жердегі топырақ көлемін көрсетеді. Топырақ көлемінің жиынтығы астындағы кестеде көрсетіледі. Топырақ көлемін дұрыстап есептеу үшін горизонтальдармен құрылымдық сызықтар дұрыс сызылу керек. Геодезиялық түсіріс кезіндегі нүктелер аралығы орташа есеппен 4-5 метрден алыну керек. Түсіріс жағдайында неғұрлым нүсіріс жағдайында неғұрлым нүктелер көбірек алынса топырақ көлемі соғұрлым дәл болады. Credo Dat бағдарламасы қолдануға өте ыңғайлы және қолжетімді болып табылады.

8 сурет. Қазаншұңқырдағы қазылған топырақ көлемін санау
Қазаншұңқыр қазылып дайындалғаннан кейін іргетасты бетон құю жұмыстары басталмай тұрып қазаншұңқыр түбіне геодезиялық түсірілім жұмыстарын тахеометр аспабымен жүргіземіз. Бұл түсілім жұмыстары құйылатын бетон көлемін анықтау үшін және қазаншұңқыр тегістігін тексеру үшін керек. Бас жоспардың негізгі бір бөлімі, жергілікті жердің бетін вертикалды тегістеу жобасы болып табылады. Осы жоба бойынша құрылыс алаңының бет бедері жер жұмысын жүргізу арқылы өзгертіледі.
Горизонталды алаңды жобалау 1:5000- 1:500 масштабты топографиялық пландармен немесе жер бетін нивелирлеу нәтижесінде ойық пен үйіндіге жерді жылжытуда жер көлемі шамамен нөлдік баланс беретіндей жағдайда жүргізіледі. Бұл мәселені шешу үшін, құрылыс алаңына қабырға ұзындықтары 10 нан 50 метрге дейін болатын квадрат торларын нивелирлеп, тегістелетін алаңның орташа биіктігін анықтайды. Горизонталь және еңіс алаңдарды жобалағанда есептелген жобалық және жұмыс биіктіктері нақты биіктіктердің үстіне жазылады. Вертикальдық тегістеуде жер жұмыстарын жүргізу үшін, жұмыс биіктіктерін оң және теріс таңбаларымен белгіленген әрбір квадраттар төбелеріне «күзетші қазықтар» қағылады. Оң таңбалы жұмыс биіктіктері үйіндінің биіктігін, теріс таңбалы - ойықтың тереңдігін көрсетеді[21].


9 сурет. Қазаншұңқыр түбіне жүргізілген түсіріс

3.3 Іргетас және қабырғалардың жобадан ауытқуына жасалынатын атқарушы түсірілімдер


Фундаментті жоба бойынша дұрыс салу, ғимаратты тұрғызу жəне монтаждау жұмыстарының сапасын арттырады жəне əрі қарай оны жалғастыруда ең жауапты технологиялық жұмыстардың бірі. Фундамент салудағы қателіктер, ғимарат беріктігін əлсіретеді немесе кейбір жағдайда оның бұзылуына себепші болады. Сондықтан пландық жəне биіктік қадалау жұмыс тарының дəлдігін қатаң сақтау керек.


Фундаментті бетондап болған соң, осьтер арасында тексеру өлшемдерін жəне фундаменттің жоғарғы жағын (бетін) нивелирлеу арқылы тексереді. Тексеріс өлшемдерінің нəтижесінде, істелген жұмыстың орындалу тəсімін жасап, онда жобалық берілімдерден ауытқулары көрсетіледі. СНиП талапта-рына сай, қалыпты орнатудағы ауытқулар келесі шамалардан аспаулары керек. Қалып осьтерінің жобалық бағытынан ауысуы: фундаменттікі – 15 мм; қабырғалар мен бағаналардікі – 8 мм; балкалар, белдеулер жəне аркалардікі –10 мм.
Іргетастың жобалық биіктігі мен осьтен ауытқуларына байланысты атқарушы түсірістер жасалынады. Қазаншұңқыр тегістелегеннен кейін іргетас асытаны 10 см бетон құйылады. Одан кейінгі іргетас құйылуы үшін ось беріледі.Осьтан кейін арматура тоқылып, опалубка орнатылады. Жобалық биіктік іргетас құйылмай тұрылып әр 5 м сайын беріледі. Іргетас құйылғаннан кейін атқарушы түсірілім жасалынады. Іргетастың жобалық биіктіктігі 773.60 метр. Іргетастың биік жерлері + пен , төмен жерлері – белгіленеді. Іргетастың осьтен вертикалды ауытқушылықтарын көрсетеміз.

10 сурет. Іргетастың жобадан ауытқушылығы
Ғимараттың фундаментінен кейінгі құрылыстағы кезең нысанның қабырғалары мен колонналарын тұрғызу. Осьтен берілген 500 мм нүктеден берілген жобалық өлшемдер алады, нүктеден колоннада 250 мм, ал қабырғада 300 мм. Осыдан нысанның армокаркасы тұрғызылады. Армокаркас жұмыстарынан кейін қалыптарды жабады. Қалыптадың вертикальдік мәні мен осьтен ауытқушылығын тексерміз. Тексерудің бірнеше тәсілі бар олар тахеметрдегі базовая линия тәсілі, қарапайым деңгеймен тексеру, 3D лазерлік аспабымен тексеру.
Тахеометр көмегімен қабырғалардың вертикальдық ауытқушығын тексеру. Тахеометрді берілген нүктелер бойынша реперге байлаймыз, яғни 500мм нүктелерді репер ретінде қарастырамыз,олардың кемі 3 нүкте болуы қажеті, бйланғандағы қателік 2мм ден аспауы қажет. Программа Базовая линия Измерение первой точки(бірінші нүктені таңдаймыз, ол осы қабырға бойындағы нүктелер болуы қажет) Измерение второй точки екі нүктенің арақашықтығын көрсетеді Ок L&O (F2) таңдалынады. Базалық нүкте бойынша өлшемдер мәнін аламыз. Бұл тәсілмен қабырғаны тексеру уақыт жағынан өте тиімді тәсіл. Екінші тәсіл қарапайым деңгеймен (уровень) тексеру, алдымен нүктелерден 500 мм жіп тартамыз, уровеньді қалыпқа қоямыз, ауытқу мөлшерін көрсетеміз. Үшінші тәсіл 3D лазерімен тексеру, осьқа лазерьді қойып, лазерьден өлшем аламыз. Жобалық қателігі норма талаптарына сай болуы қажет, бетон жұмыстарында вертикальдық қателігі 10мм аспауы қажет. Қабырғаға бетон құйылғаннан кейін вертикальдық ауытқуы бойынша түсірілім жасалынады (9-cурет) [22].

11 сурет. Қабырғаның жобадан ауытқушылығы

Қорытынды


Дипломдық жұмысымның мақсаты - құрылыс алаңындағы геодезиялық түсірістердің маңыздылығына тоқталу. Соның ішінде геодезиялық түсірістің атқарылу барысымен және геодезиялық түсіріс жасауға арналған қазіргі заманғы аспаптармен танысу. Сонымен қатар құрылыс алаңында жасалған геодезиялық түсірістерді өңдеуге арналған геодезиялық жұмыстарға баға беру.


Қорытындылай келе осы дипломдық жобаны жазу барысында құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстардың барлық деңгейлеріне толық мағлұмат берілді. Соның ішінде топографиялық түсіріс және оның түрлері, топографиялық түсіріс жасауға арналған қазіргі заманғы аспаптарға толыққанды тоқталдық. Қазіргі заманғы топографиялық түсіріс жасауға арналған аспаптарды қарастырдық.
Сонымен қатар қорытындылай келе құрылыс объектісіндегі топографиялық түсірістерді өңдеудегі геодезиялық жұмыстарға баға беретін болсам, AutoCad бағдарламасы әрине геодезия саласында өте үлкен маңызға ие. Себебі аспап жадындағы топографиялық түсірістерді компьтердің көмегімен қағаз бетіне шығару геодезисттер үшін өте ыңғайлы. AutoCad-та жұмыс жасау көп уақытты және көп жұмысты қажет етпейді. Аспап жадындағы мәліметтерді арнайы батырмалардың көмегімен шақырып, коордианаталарын енгізу арқылы аз уақыттың ішінде топопланды қолымызға ала аламыз.
Геодезиялық түсірістің негізгі мақсаты ол тапсырыс беруші адамға толық,нақты, арнайы бағдарламалармен аспаптармен өлшенген. Мысал ретінде әр қайсысына жеке тоқталып кетсек. Топографиялық түсірілім сол аумақтағы инженерлік құрлылыстар,жер бедері жалпы кез келген орналасқан зат бойынша мәлімет алынады. Арнайы атқарушы түсілімдерде орындалған жұмыс көлемі, жобадан ауытқушылығы, нысанның деформациясы жайлы толық мәліметтер алынады. Геодезиялық түсірістерді өңдеу кезеңіндегі қателікті азайтып, кез келген адамға түсіктіңдеу кезеңіндегі қателікті азайтып, кез келген адамға түсінікті және нормативті талаптар бойынша геодезиялық түсірістерді қағаз бетіне түсіру.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Т. Тұяқбаев, С. Солтабаева, Ж. Нукарбекова, Ы. Жақыпбек. ИНЖЕНЕРЛІК ГЕОДЕЗИЯ Оқулық.
2. Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет
3. Топография с основами геодезия: Учеб. для студентов географических спец.унтов / А.П.Божок, К.И.Дрич, С.А.Евтифккв и др. / Под ред А.С.Харченко и А.П.Божок. – М.: Высш. шк., 1986. – 304 с.
4. Методика высокоточной бесконтактной исполнительной съемки навесных фасадных систем с воздушными зазорами при возведении высотных зданий мдс 11-20. 2009 Москва 2010
5. Нурпеисова М.Б. и др. Геодезические измерения и обработка их результатов, метод.указ.- Алматы, КазНТУ, 2003. 64б.
6. Г.Ф.Лысов. Геодезические работы на строительные площадке. М: Недра,1988.
7. Хамзин С.Қ., Әбішев А.Қ. Құрылыс процестерінің технологиясы. – Алматы: Баспа 1997
8. С.Т. Солтабаева «Топографиялық-геодезиялық жұмыстарды автоматтандыр» ҚазҰТУдың ғым.техник. баспа орталығы, оқу құралы. Алматы, 2010. 47-55 б.
9. Инженерная геодезия. Геодезические разбивочные работы / Учеб. пособие/ Е.Б. Михаленко, Н.Д. Беляев, В.В. Вилькевич, Ф.Н. Духовской, Н.Н. Загрядская, А.А. Смирнов. СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2007. 67 с.
10. Семирнов Л.Е. «Топографо-геодезическое и картографическое производство» издательство Ленинградского университета,. 1986.
11. Г.Ф.Лысов. Геодезические работы на строительные площадке. – М: Недра,1988.
12. Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. Инженерлік геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005
13. Ганьшин В. Н., Коськов Б. И., Хренов Л. С. Справочник по общестрои-тельным работам. Геодезические работы в строительстве. Под ред. В. Н. Гань-шина, М., Стройиздат, 1975. – 400с.
14. Климов О. Д. Основы инженерных изысканий. М., “Недра”, 1974. – 256
15. ДжуламановТ.Д. Геодезия – I. – Алматы: Эверо2005.
16. https://leica-geosystems.com/ru/products/total-stations
17. https://otvertka.kz/leica-runner-24/
18. Неумывакин Ю.К. Практикум по геодезии. - М.: Недра, 1985. 45 б.
19. http://leica.geometer-center.ru/programmnoe-obespechenie/lgo
20. Гаврилов С.Г. «Программное обеспечение для обработки материалов топографических съемок» // "ГИС-Обозрение", Центр прикладной геоинформатики ТЕРРА-СПЕЙС. 1997. №3.
21. Программный комплекс обработки инженерных изысканий, цифрового моделирования местности, проектирования генпланов и автомобильных дорог. Т.1 «CREDO_DAT‖ – НПО Кредо-Диалог. Минск, 1999.
22. 1 Ямбаев Х. К. Геодезический контроль прямолинейности соосности в строительстве. – М.: Недра, 1986. – 264 с.



жүктеу/скачать 3.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет