§2.2. М.Алыбаевдин чыгармаларын окутуунун тарбиялык мааниси

Адабий окууга байланыштуу мектепте жџргџзџлгљн иштердин эњ негизгилеринин бири окуучуларды адеп-ахлакка, нравалуулукка тарбиялоо болуп эсептелет. Ошондуктан «Адабий окууну» окутууда, ошол сабакка гана тиешелџџ билимдерди љздљштџрџџ аздык кылат. Ал џчџн окуучуларды љз Ата Мекенин сџйџџгљ, Мекендин ар бир адам џчџн абдан кымбат экендигин туура тџшџнљ билџџгљ тарбиялоо, адамдардын бири бирине болгон мамилесине, эмгекке, коомдук ишке, адептџџлџккљ ж.б. жакшы сапаттарга тарбиялоо керек.

1. 
   Уюштуруу.
   
2. 
   Љтџлгљн теманы кайталоо. Окуу китебиндеги суроолор боюнча мурда љтџлгљн теманы текшерџџ.
   

Ооба, ооба, кџздџн касиети да, анын башка мезгилдерден артыкчылыгы да – анын берекесинде. Жакшылап карачы, талаалардын кљркџн ачып, жашыл-ала болуп жаткан дарбыздар, алтын тџстџџ сапсары коондор, бакчаларда салањдап турган шињгил-шињгил жџзџмдљр, кџйџп турган лампочкадай болгон алмуруттар, биринен бири љткљн алманын сорттору, тиззилген мончоктой болгон карагат, кожогат, кызылгаттар, чытырап бышканынан жарылып кеткен анарлар, жалбырактардын арасында тљгџлџп жаткан жањгактар, деги койчу, эмне деген гана биринен бири даамдуу жашылча-жемиштер жок жергебизде! Мынакей, ар биринин даамы оозума келип жатат.

(Мугалим окуучуларга кџзџндљ быша турган жер-жемиштер кайсылар? Алар кандай тџстљ? Даамы кандай? Ким кайсы жер-жемишти жакшы кљрљт? Алар каякта жана кантип љсљт? деген сыяктуу суроолорду берип, чакан топтогу талкууну уюштурат. Класстер тџздџрљт.)

Мына береке, мына кооздук! Жергебиз кандай гана кооз, кандай гана сулуу! Тџйшџк тартып, кышка камынып жатышкан жан-жаныбарлар, кџзџндљгџ адамдардын эмгеги бул мезгилдин кооздугун андан бетер арттырып жатпайбы.

Эзилип бышкан жер-жемиштердин жыты абаны да ањкыган жытка бљлљйт. (Мугалим окуучуларга жер-жемиштер жљнџндљгџ ырлардан, табышмактардан айттырып, сџрљттљр тарттырса да болот).

Андан соњ мугалим окуучуларга ырдын текстин кљркљм окуп берет.

Буркурап согуп кџзгџ жел

Буудайдын башын жайкаган.

Тамаша, эмгек, береке

Талаанын бети жайнаган.

Кызылдан жоолук байлаган.

Керемети артык коњур кџз

Келипсињ эми кайрадан.

Балапан љсџп жетилди.

Энеси менен кошо оттоп,

Ээлигип кулун секирди.

Салкын жел айдап кетирди.

Моокумдан чыга тосуп кљр,

Мончок тер аккан бетињди.

Кайматай семиз кой, козу.

Капталды беттеп жайылган,

Каткырык-кџлкџ угулат

Карааны сонун айылдын.
Бупбуурул тартып Ала-Тоо

Булутка башы сайылган.

Сапсары болгон жалбырак

Самсаалап тџшљт кайыњдан.

Коњур кџз артык баарынан.

Алып келдињ, коњур кџз,

Айлыма эмгек жыргалын.

Ала-Тоодой зањкайып

Кызылга толду кырманым.

1. Кџздџ сџрљттљгљн саптарды табалы! Аларда кџздџн кандай љзгљчљлџктљрџ сџрљттљлџптџр?

2. Эмне џчџн «коњур кџз артык баарынан»?

3. Ырда кџздљн башка кайсы мезгил жљнџндљ сљз болуп жатат?

4. Кџзџндљгџ эмгек кайсы саптарда чагылдырылган?

5. Сага кџз эмнеси менен жагат? ж.б.

3. 
   «Чынжырча» тџрџндљ окуучуларга ырды окутуу.
   

Ырдагы окуучулар џчџн татаал деп эсептелген сљздљрдџ окуучулар менен бирдикте талдап чыгуу.

4. 
   Окуучулардын билимдерин баалоо.
   
5. 
   Џй тапшырма. Ырды жаттап келџџ.
   

6. 
   Уюштуруу.
   
7. 
   Љтџлгљн теманы кайталоо. Окуу китебиндеги суроолор боюнча мурда љтџлгљн теманы сурайт.
   
8. 
   Жањы тема: «Китеп жана Эркинбек».
   

- Кандай китептерди окуйсуњар?

- Китепке кандай мамиле кылуу керек?
Суроо-жооптуу ањгемелешџџдљн кийин жањы теманы тџшџндџрџџ.

М.Алыбаев кыргыз совет адабиятында љзџнџн сыйкырдуу тили бар, сљзџндљ калемпир мурчу бар, љткџр калем саптуу акын. Мидин тубаса «суу кошулбаган» сатирик. Акын калтырып кеткен адабий аманатын аздектеп карап отуруп, нукура талантын илебине жалынбаган бир да чыгармасы жаралбаганын сезген соњ, ал љзџнџн акындык абийирин сџттљй ак алып љткљнџнљ ыраазы болосуњ. Дегеле акын бџткџл турган турпаты, чыгармачылыгы менен кыргыз элинин жџрљгџнљ жакын. М.Алыбаевдин чыгармачылыгы кичине кезинде эле башталган. Анын мектепте окуп жџргљндљгџ мезгили тууралуу маалыматтар жок. 1930 – 1931 – жылдары айылда мектепти бџтџрџп келип, педтехникумга келип кирет. Бул анын љмџр жолундагы жана чыгармачылыгындагы зор бурулуш болгон. Мидин Алыбаевдин басма сљзгљ жарыялаган эњ алгачкы ырлары «Болот аттын эмгеги» аттуу ыры 30-жылдардын негизги темаларынын бири болгон тракторго, экинчиси Москва шаарына баргандыгына байланыштуу жазылган.

Биз бџгџн, балдар, Мидин Алыбаевдин «Китеп жана Эркинбек» деген ырын љтљбџз.
Алаарын алат,

Мына ушинтип

Жыйып салат.

Кээ бирљљбџздџ коет

Жљн эле шкафка камап,

Эњ жок дегенде

Жакшы эле го,

Анда-санда жџрсљ карап.

Айласыздан турабыз да,

Биз андан,

Сурамак белек тамак.
Ыр мугалим тарабынан кљркљм окулат.

Суроо берилет:

- Ыр эмне жљнџндљ экен?

- Китептерди кљп окуйсуњарбы?

- Ырда Эркинбек кандай каарман катары сџрљттљлљт?

9. 
   «Чынжырча» тџрџндљ окуучуларга ырды окутуу.
   
10. 
    Суроо – жооп иретинде сабакты бышыктоо.
    

б) М.Алыбаев жљнџндљ эмнени билесињер?

Ырдагы окуучулар џчџн татаал деп эсептелген сљздљрдџ окуучулар менен бирдикте талдап чыгуу.

11. 
    Окуучулардын билимдерин баалоо.
    
12. 
    Џй тапшырма. Ырды жаттап келџџ.
    

Ырдын темасын, идеясын тџшџндџрџџ. Ыр жљнџндљ маалымат берџџ.

1. 
   Уюштуруу.
   
2. 
   Љтџлгљн теманы кайталоо.
   
3. 
   Жањы тема: «Алатоо»
   

- М. Алыбаевдин кандай ырларын билесињер?

- Жаратылыш деген эмне?

- Жаратылышка кам кљрљсџњљрбџ?

- Бизди курчап турган чљйрљгљ кандай мамиле жасоо керек?
Суроо-жооптуу ањгемелешџџдљн кийин жањы теманы тџшџндџрџџ.

М.Алыбаев љзџнџн чыгармачылыгында жалањ куйкум тилдџџ сатира гана жазбастан, жаратылышка суктанып ага арнап бир нече жакшынакай ырларды жазган. Алардын бири: «Алатоо». Акындын Алатоого арналган ырында анын Алатоого аздектеп жџргљн мамилесин, аруу тилегин кљрљбџз. Акын ар бир адамдын мекенге болгон сџйџџсџн тљмљнкџ саптар менен берет:

Кереметтџџ сен атасыњ-энесињ,

Салыштырып сага ким жер тењесин.

Кљњџл толкуйт, кљркљмдџгџњ кљргљндљ,

Кандайдыр бир жџрљккљ дем бересињ.

Ырым менин сенин демињ эмеспи,

Шыктанамын менин кыял кемесин.

Карааныњдан кагылайын Алатоо,

Калкып жаткан кандай укмуш кемесињ?

Качан жџрљк кагышынан калганда,

Бир тартылып љтџп кетер элесињ …

Суроо берилет:

- Ыр эмне жљнџндљ экен?

- Жаратылышка туура кам кљргљндџ билесињерби?

- Љз мекенињердин жаратылышы силерге жагабы?
4. Ырды «Чынжырча» тџрџндљ окуучуларга окутуу.

5. Суроо-жооп иретинде сабакты бышыктоо.

а) Ырдын маанисин тџшџндџњљрбџ?

б) М.Алыбаевдин мындан башка дагы жаратылышка арнаган кандай ырларын билесињер?

Ырдагы сљздљрдџн маанисин чечмелљљ.

Акындын лирикалары жана сатиралык чыгармалары тематикалык жагынан бай жана кљп салаалуу. Алардын ичинен Ата Мекен, тууган жер, анын ыйыктыгын, не бир ажайып кооздугун, сан жеткис байлыгын ошол байлыкты бџткџл кыргыз элинин энчисине айландырып, анын кызыкчылыгына пайдаланыш џчџн тынбай эмгектенип жаткан элин ошол эл жашап жаткан жердин пейзажын сџрљттљгљн «Шаркыратма», «Жайкы жамгыр», «Алатоого», «Соњкљл», «Тяньшань», «Ата Мекен» аттуу ырларын, «Кыз жана гџл», «Кээде бџркљљ, кээде жарк дейт кабагыњ», «Ойлончу», «Сџйгљнџмдџн сџрљтџнљ», «Сагындым», «Жакањдагы кызыл гџлдџ жыттадым», «Кол жоолук», «Љзџњ бил», «Баягы», «Айтчы жаным», «Сага» сыяктуу махабат лирикалары, «Ак чџч», «Бюрократ», «Кошоматчы», «Саадат-кандидат», «Адабияттык парад» љњдџџ сатираларын, «Владимир Маяковскийге акындыку отчёт», «Негр жљнџндљ ыр» поэмаларын бљлџп кљрсљтџџгљ болот. Бирок бул акындын калган чыгармалары Мидиндин љзџ айткандай, «халтуралар» экен деген пикир туудурушу мџмкџн эмес. Мидин Алыбаевдин Мекенге арналган ырларынын парасатын анын эч нерсе тењ келбеген кымбаттыгы, атуулмун деген адам аттап љтљ албас ыйыктыгы тџзџп турат.

Иштин бул бљлџмџндљ кенже мектептер џчџн атайын окуу китебине киргизилген М.Алыбаевдин «Коњур кџз» жана класстан тышкаркы окуу џчџн акындын «Китеп жана Эркинбек», «Алатоо» деген ырларын окутуунун иштелмелдерин иштеп чыгып жана алар окуучулардын тууган жерине, жаратылышка, китепке болгон сџйџџлљрџнџн калыптанышына љз таасирин тийгизет демекчибиз.
КОРУТУНДУ

Кыргыз сатирасынын профессионал дењгээлге кљтљрџлџп жана жанр катары калыптанышы М.Алыбаев менен Р.Шџкџрбековдун чыгармачылык табылгаларына тыкыс байланыштуу. Сатирик болуш ошого ык тарткан табигый талантка байланыштуу нерсе. Бул жагынан алганда Мидин Алыбаев чукугандай сљз тапкан, чучукка жеткендей кер какшык жылдырган, онтоп ооруп жаткан адамды да кџлдџргљн табигый талантка ээ. Сатиранын достук азил, эпиграмма, пародия сыяктуу тџрлљрџнџн љзџнчљ жанр катары калыптанып љнџгџшџндљ да Мидиндин сињирген эмгеги зор. Акын достук азилди – љзџнџн каламдаштарына арналган сатираларын согушка чейин жазган. 1958-жылы кыргыз адабияты менен искусствосунун Москва шаарында экинчи он кџндџгџ болгон. Ошого даярдыктар жџрџп жаткан учурда Мидин сынактан љтџџгљ тийиш болгон каламдаштарынын (А.Џсљнбаев, А.Токомбаев, К.Баялинов, К.Маликов, К.Жантљшев, Т.Сыдыкбеков, Т.Џмљталиев, Я.Шиваза, У.Абдукаимов, Н.Байтемиров, С.Шмеев, К.Акаев, М.Жангазиев, А.Салиев, Т.Абдумомунов) чыгармаларына кайрылып, алардагы ийгиликтер менен кемчиликтерди чыныгы адабий таланттын кљзџ менен кљрљ билип, алардын чыгармачылык тажрыйбаларынан байкаган мџнљздџџ љзгљчљлџктљрџн таап, анан аларды куйкум сљз, жанга жагымдуу элестџџ элпек тил менен «адабий параддан» љткљрџп, натыйжада алардын кээ биринин талантына дем берип, келечегине шыктандырып, кээ биринин намысына тийип, кљркљм чыгармачылыкка жооптуулук менен мамиле жасап, халтурадан алыс болууга чакырган «Адабий парад» аттуу достук азил тџрмљгџн жараткан. «Адабий парадда» атайылап эле каламдаштарына сын тагуу, алардын мџчџлџштљрџн мазактап шылдыњдоо, жекече ич кџйдџлџк, же кљралбастык жок болчу, анын максаты жолдошторунун ийгиликтерине суктанып, аларды дањазалоо, кемчиликтерин бетке айтып, алардан арылууга кљмљк кљрсљтџџ болгон жана бул максатты акын акындык дараметтин кџчџ менен таамай жана таасын айтып, калыстык менен баалаганга жетишкен. Ошондуктан «Адабий парад» окуучулар тарабынан да, сынга алынып жаткан каламдаштары тарабынан да жылуу кабыл алынып, тез эле эл арасына тарап, кээ бир учкул сљзгљ айланып кеткен. «Адабий парад» айрымдарынын чыгармачылык намысына тийип чыйралтып, такыр болбогондо сапаттуу жањы чыгармаларынын жарык кљрџшџнџн тездешине себепчи да болгон болуу керек.

Мидин Алыбаев љзџнџн чыгармачылык љмџрџндљ жалањ гана лирика жана сатира жазуу менен чектелген эмес. Ал љзџнџн каламын адабияттын башка жанрларында да сынап кљргљн. Ал драматургиянын тарыхында «Жантектин керээзи», «Курорттогу окуя», «Зоотехник Буйлашев» деген пьесалары менен белгилџџ. Бирок, бул чыгармалары Мидинди лирика жана сатираларындай болуп кыргыз адабиятынан лирик-сатирик деген адабий титул алып бергендей сљздџн толук маанисиндеги драматург дењгээлине кљтљрџшљ алган жок. Акындын 1993-жылы негизинен љз мезгилинде газета- журналдардын беттеринде гана жарык кљрџп, кљпчџлџк жыйнактарына кирбей жџргљн ањгемелери, фельетондору, пьесалары, очерктери, сын-макалалары топтоштурулуп, «Мидин Алыбаев» деген ат менен жарык кљрдџ.

Мидин Алыбаев љзџнџн аз, бирок дањазалуу жашаган љмџрџндљ окурмандардын тџбљлџк энчисинде калуучу кљптљгљн таланттуу жазылган лирикалар менен сатираларды калтырды. Ал эми Мидиндин сатирик катарында таанылуусунда табигый шык жана турмушубуздун конкрет фактылары биринчи даражадагы мааниге ээ болсо, элдик оозеки адабиятынын, акындар поэзиясынын элге кењири белгилџџ сатиралык џлгџлљрџ жана профессионал акындарыбыздын жогорку кљрсљтџлгљн дагы башка сатиралык чыгармалары анын алгачкы сатираларынын кљрљњгљсџ болбой койгон эмес.

Жыйынтыктап айтканда, акындын лирикалары, сатиралары коомдук-социалдык, моралдык-этикалык гана факторлордун жыйынтыгы гана эмес, философиялык факторлорду да љз ичине камтыган кљркљм эстетикалык табылгалар болуп саналат.

Азырынча М.Алыбаевдин чыгармалары кенже мектептер џчџн 3-класстын программасында берилип, 11-класста терењдетилип окулуп жаткандыгын эске алып, бул изилдљљ ишибизде ошол 3-класста акындын џч чыгармасын окутуунун ролун белгиледик, иштелмелерин сунуш кылдык.

Дипломдук иште, биз, колдон келишинче аларды ачып берџџгљ аракет жасадык. Муну менен биз М.Алыбаевдин чыгармачылыгы изилденип бџттџ деген ойдон алыспыз. Кыргыз элине аттын кашкасындай таанымал, таланттуу лирик жана сатирик, прозаик жана драматург, публицист жана котормочу М.Алыбаевдин кљркљм сљз берметтери келечекте дагы терењ изилденет деп ойлойбуз жана алар мектеп программасына кењири киргизилип, љзџнџн љнџктџрџп-љстџрџџчџлџк, тарбия берџџчџлџк миссиясын аткарат деген ишеничтебиз.


Пайдаланылган адабияттар

1. 
   Адамович Е.А. Выразительное чтение в начальной школе. –М., 1954
   
2. 
   Артыкбаев К. Кыргыз адабиятынын тарыхы. – Фрунзе, 1982.
   
3. 
   Артыкбаев К. Акыйкат сабагы. – Бишкек, 1991.
   
4. 
   Башталгыч классстарда кыргыз тилин окутуунун методикасы.-Ф.,1965.
   

6. Бобулов К. Адабият жана мезгил. – Фрунзе,1982.

7. Даутов К. Таланттар жана тагдырлар. – Фрунзе, 1988.

8. Даутов К. Ырдын љмџрџ. – Фрунзе, 1977.

9. Даутов К. Жањы чектерге. – Фрунзе, 1980.

10. Ибраимов О. История киргизской советской лирики. – Бишкек, 1991.

11. Карымшаков С. Жаштык саптар. – Фрунзе, 1964.

12. Карымшаков С. Кљркљм сљз кџчџ. – Фрунзе, 1978.

13. Кондучалова С., Осмонкулов А. Џчџнчџ класста эне тилин окутуу. –Фрунзе, Мектеп, 1988.

14. Кондучалова С., Осмонкулов А. 2-класста эне тилин окутуу. –Фрунзе, Мектеп, 1974.

15.Кыргыз совет адабиятынын тарыхы. – Фрунзе, 1987.

16.Кыргыз совет адабиятынын тарыхы. II т. – Фрунзе, 1990.

17.Мектептерде кыргыз тилин жана адабиятын окутуу маселелери. /Макалалар жыйнагы. 3-чыгарылышы –Фрунзе, Мектеп, 1983.

18.Султаналиев И. М.Алыбаевдин поэзиясы. – Бишкек, 1997.

19.Укаев К. Ыр нљшљрџ. – Фрунзе, 1982.

20.Бапаев Х. Кыргыз сатирасындагы айрым маселелер. – Фрунзе, 1981.

1. 
   Алыбаев М. Мидин. – Фрунзе, 1984.
   
2. 
   Алыбаев М. Тандалган чыгармалар. – Фрунзе, 1977.
   
3. 
   Алыбаев М. Ырлар жана поэмалар. – Бишкек, 1996.
   
4. 
   Алыбаев М. Чыгармаларынын I томдугу. – Фрунзе, 1961.