АЛАШ ҰРАНДЫ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ИДЕЯЛЫҚ – МАЗМҰНДЫҚ ТРЕНДІ

АЛАШ ҰРАНДЫ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ИДЕЯЛЫҚ – МАЗМҰНДЫҚ ТРЕНДІ

1. «Абай» журналы – ұлт руханиятының ұйытқысы

«Абай» сынды басылымдардың патриоттық ұстанымы, ұлтжандылық қасиеті бүгінгі басылымдардың қай-қайсысына болса да үлгі болатындай.

«Абай» деген журналдың жарық көретінін алғаш рет оқырмандар

«Сарыарқа» газетінің 1917 жылы 26 декабрьдегі 26-санының алғашқы бетіндегі

«Құлақтандырудан» біледі. «Алғашқы жазып тұрушылар: Мәннан Тұрғанбаев, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаев, Сейтбаттал Мұстафин. Бағасы: 1 жылға 13 сом, жарты жылға 7 сом, үш айға 3 сом, бір нөмері 60 тиын. Адресі: Заречная Слободка Семип. об. Редакция журнала «Абай»,- деп оқырмандарға журналды насихаттау жарнамасы басылады [29]. Дәл осы «Құлақтандыру» мәтінін «Сарыарқаның» келесі санында да, яғни 27-санының бірінші бетіне қайта басады. Осылайша журналды алғашында 15 қаңтарда шығармақшы болғанымен, баспаханашылар ереуіл жасап, кешігіп шығады [30]. Журнал айына екі мәрте шығады делінгенмен, ақпан айында ғана екі рет шыққан, қалған уақыттарда айына бір рет шығып отырған. Кей саны 16 бет, кей саны 17 бет, кей саны 21 бет көлемінде жарық көрді. Осылайша, «Абай» журналы Алаш қаласында 15 қаңтардан бастап шыға бастайды.

«Абай» журналын ашқандағы мақсат Абайды құрметтеп, атын тарих жүзінде көркейтіп нығайтпақ [31]. «Абай» журналының алғашқы санында оның ұстанған жолының бірі Абайдың өмірі, қара сөздері, өлеңдері басылып тұрмақ деген». Осылайша 1918 жылдың 4 ақпан (жексенбі) күні 1-саны жарық көріп, алғашқы санының 1-бетінде «Журнал туралы» деген көлемді мақала басылады. Онда:

«Өмір жолы – тар соқпақ, иілген жақ, Иілтіп екі басын ұстаған хақ.

Имек жолда тиянақ, тыныштық жоқ,

Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ!» - деген Абайдың өлеңі негізге алынған. Абай өлеңінің шумақтарымен басталуының себептерін де нақтылай түскеніміз жөн. Зерттеушілердің айтуынша, журналды шығару жөніндегі ұсыныс қазақ зиялыларының арасында Абай Құнанбайұлының қазасының он жылдығына

байланысты Семей қаласында өткізілген үлкен жиылыс үстінде бекітілген екен. Алайда, сол кездегі тарихи жағдайларға байланысты, бірінші дүниежүзілік соғыстың басталып кетуі және патшалық Ресейдің отарлау саясатының бұрынғысынан да күшейе түсуіне байланысты журнал шығару кейінге қалдырылған [32]. Араға біраз жылдар салып алаш ұранды басылым – «Абай» журналы 1918 жылдың 4 ақпанынан бастап Алаш қаласында (қазіргі Жаңасемей) шықты.

Журналдың мақсатын, бағытын алғашқы санында редактор Жүсіпбек Аймауытов «Журнал туралы» атты мақаласында айқын көрсетті. «Журналдың атын «Абай» қойған соң әдеби жолын ғана тұтыну керек еді дер біреу. Оған айтатынымыз: Абай жалғыз ғана ақын (литератор) болды деуге болмайды» [31, б. 1]. Расында да, Абай Құнанбайұлы қазақтың тұрмыс-тіршілігін, қазақ мінезінің кемшілігі мен артықшылығын көрсеткен. Сондықтан да журнал саяси, мәдени, шаруашылық, әдеби бағытын бірдей алып жүруді мақсат еткен. Ошақтың үш бұты сияқты әдебиетті де, ғылымды да, шаруашылықты да қатар қамтыған журналдың негізгі тақырыптары: Абай өнері, Абай ұрпағының шығармашылығы, ғылым, білім, жаңадан ашылып жатқан кооператив, серіктестіктер туралы және әйел теңдігі мәселесі. Сондай-ақ журналдың жиі көтерген тақырыбы – алаш тақырыбы болды. Басылымның үшінші санынан бастап, Алашорда үкіметінің іс-әрекеті үзбей жарияланып отырды. Журнал бетіндегі алаш тақырыбына қатысты жарияланымдардың қазақ елінің шынайы тарихын қалыптастырудағы үлесі қомақты.

«Абай» журналының алғашқы санының соңғы бетінде Шығарушы: Жүсіпбек Аймауытов, Бастырушы: «Жанар» ұйымы деп басылғанымен журналдың 2-санында «Басқармадан» деп түзету енгізілген хабарлама жарияланған. Онда: «Алғашқы нөмірінде шығарушы Жүсіпбек Аймауытов, бастырушы «Жанар» ұйымы деп қате басылған. Түзуі – шығарушы: Алаш қаласындағы Уақ қарыз серіктігі»,- деп түзету енгізеді [33]. Бұл түзетуден аңғаратынымыз, «Абай» журналына қаржылық көмек көрсетіп, шығуына жәрдем берген сол кездегі «Уақ қарыз серіктігі» екені анық.

Осылайша, «Абай» журналы «Уақ қарыз серіктестігінің» қаржылай қолдауымен шығып, қазақ комитеті баспаханасында басылып шығады. Қазақ комитеті баспаханасы Семейдегі ағайынды Нығматуллиндердің «Жәрдем» баспаханасының негізінде ашылған. «Жәрдем» баспаханасы, Семей облыстық қазақ комитеті жанынан сол кездегі ауқатты адамдардың қаражатына сатып алынса керек. Мәселен, Тоқтарбай Қазбалинов «Абай» журналын ашуға қаржы берген Қаражан» мақаласында банкротқа ұшыраған бұл баспахананы Қаражан Үкібаев 11 мың рубльге сатып алғаны, әуелгіде баспахана цехы татар көпесі Садық Нығматуллиннің қала орталығындағы биік екі қабатты сауда үйінің ауласында орналасқаны, 1962 жылы жүргізілген құрлыс жұмыстарына байланысты бұзылып тасталған осы ескі ғимараттың орнында қазір «Дана» сауда кешені тұрғаны, сондай-ақ, кезінде меценат Қаражанның «Абай» журналын жарыққа шығаруға да қаржылай көмек жасағаны» туралы жазады [34].

«Осы уақытқа дейін зерттеушілер тарапынан журнал тарихына қатысты біршама деректер қамтылғанымен, екі мәселеге байланысты тиянақты байлам жоқ екенін байқадық. Бірінші мәселе журналдың қанша саны шыққандығына байланысты туындап отыр. Екінші мәселе журналдың редакторы төңірегіндегі пікір таласы» [35].

Журналдың қанша саны шыққандығы жөнінде ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Баспасөз тарихын зерттеуші Б. Кенжебаевтың: «Абай» журналы 1918 жылдың ақпан айынан сол жылғы қазан айына дейін Алаш қаласында шығып тұрды. Жиыны 11-саны шықты» [16, б. 21] деген пікірімен үндес пікірлер Қ. Аллаберген [23, б. 87] мен Ө. Әбдиманұлы [18, б. 6], М. Мукашева [36] еңбектерінде көрініс тапты. Ал «Абай» журналының 12 саны шыққан деген пікір 1992 жылы қайта басылып шыққан «Абай» журналы арқылы оқырманға жетеді [37]. С. Мұқанов та журналдың 12 саны шыққандығын айтқан [37, б. 57]. Сонымен қатар академик У. Қалижанов [38], профессор Б. Жақып [11, б. 36], қайта шыққан «Абай» журналының алғашқы шығарушы - редакторы Р. Мұсаұлы [39] журналдың 12 саны шықты деген пікірді ұстанған. Алаштанушы ғалым К. Нұрпейісов те өзінің «Алаш һәм Алашорда» еңбегінде басылымның 12- саны ғана тарады» – деп жазған [40, б. 26]. Ал Жүсіпбек Аймауытовтың өзі «Абай» қалай жабылды?» мақаласында: «Өткен 1918 жылдың ақпанынан бастап «Абай» журналы оқырманға тарап, 12- саны шығып, он ай өмір сүрді», - деп журналдың 12 нөмірі шыққандығын айтады [41].

Бізде өз тарапымыздан «Абай» журналының 12-ші санын іздестірдік, ақыры үмітіміз ақталды. Журналдың соңғы саны, 2017 жылдың наурыз айында, Алматы қаласындағы М. О. Әуезов мұражай үйінен табылды.

«Абай» журналының 12-ші саны 1918 жылдың 15 ноябрінде жарық көрген екен. Ұлттық руханияттың олжасына айналған журналдың соңғы санында Мұхтар Әуезовтің «Өліп таусылу қаупі», Шәріп Ақпанның

«Опасыздық, берекесіздік» мақаласы, «Кооперация жайынан», «Жұмсаушы жалшы» (авторлары көрсетілмеген – авт.) мақалалары, Ғайса Тоқтарбековтің

«Ғылым тілі туралы» мақаласы, Абай Құнанбайұлының «Есті мен ессіздік парқы» атты қарасөзі, «Жан» (М. Жұмабаев - авт.) деген автордың «Сағындым» атты өлеңі, «Ж.А.» (Ж. Аймауытов - авт. ) деген бүркеншік есіммен «Көшу» атты өлең және «Уақ-қарыз серіктігінің жалпы ережесі», Мағауия Абайбаласының «Медіғат-Қасым» поэмасынан үзінді басылған [42].

Яғни, бұдан кейінгі кезеңде «Абай» журналының 12-ші саны шықты деп айтуға нақты дәлеліміз бар. Көзбен көрдік, қолмен ұстадық, көңіл толды. Журналдың 12-саны табылған соң төте жазудан кирилл қарпіне түсіріліп, әл- Фараби атындағы ҚазҰУ ректоры, академик Ғ. Мұтановтың алғысөзімен «Қазақ университеті» баспа үйінен басылып шығып, ғылыми айналымға енді.

Журнал 12 санынан кейін шықпай, тоқтап қалғанымен, шығарушы Жүсіпбек Аймауытов басылым жалғасын табады деген сенімде болған. Ол 1919 жылы «Сарыарқа» газетіне жарияланған «Газет-журнал оқушыларға», - атты хабарландыруда былай деп жазады: «Қазақтың бір газет, бір журналы подписшігі жоқтықтан жабылып қалды деп Новониколайскіде шығатын орыс

газетінде жазылды» [43]. Дегенмен де, Жүсіпбек Аймауытұлы журналдың жабылды дегенін бекерге шығарады. «Жас Азамат» газетінің шығып жатқанын, ал «Абай» журналы сәл қаржылық қиындықтарға кезіккенін айта отырып, жалғыз журнал жабыла қоймас, деп Омбы жастарынан бір мың сом, Семей жастарынан бес мың сом көмек келгенін айтады. Егер де тағы да осындай демеушілер табылып жатса, «Абай» журналы оқырмандарына жол тартатынын жеткізеді. Осы ретте, журналдың уақытша шықпай қалуына байланысты 900 алушысынан кешірім сұрауды да ұмытпайды.

Бірақ, өкінішке орай Жүсіпбек Аймауытовтың үміті ақталмады. Дегенімен де тарихшы Тұрсын Жұртбай: «Абай» журналы 1918 жылы Семей қаласында

«Жанар» ұйымымен «Уақ қарыз серіктігінің» қаржысына шыға бастады. Ол ақпан-қазан айларының арасында үзбей жарияланып тұрды да қаржы тапшылығынан жабылып қалды. «Абай» қазақтың тұңғыш ғылыми-көпшілік, әдеби, шаруашылық басылымы болып есептеледі. Шығарушылылар: Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов. Жиыны 13 саны жарық көрді. Соңғы 13 саны таралмай қалған», - деп жазады [27, б. 285]. Әрине бұл деректер толық келісуді қажет етпейді. Біріншіден, «Абай» журналы ақпан-қазан айларының арасында емес, журналдың соңғы 12-саны 15 қарашада шыққан болса, ақпан-қараша айларының арасында шығып тұрған. Екіншіден, жиыны 13 саны шықты деген пікір еш дерекке негіз бола алмайды. Өйткені, осы күнге дейін 13-ші саны шықты деген дерек еш жерде жоқ. Ал әдебиеттанушы А. Ісмақованың «Алаш әдебиеттануы» еңбегінде «Абай» журналының 15-санында жарияланған

«Екеудің» «Абайдан соңғы ақындар» мақаласына талдау жасалады [28, б. 165]. Негізінен, бұл мақала «Абай» журналының 15-санында емес, 5-санында басылған. Техникалық қателік кетіп, артық сан басылып кетті дегеннің өзінде мұндай дүниелерге абай болуымыз керек.

Журналдың шығарушысына қатысты бірнеше көзқарастың орын алғаны рас. Егемендігіміздің алғашқы жылдарында жарық көрген ғылыми еңбектерде басылымның шығарушылары Ж. Аймауытов пен М. Әуезовтің есімдері қатар аталынып жүрді [44]. Дәл осы көзқарастағы К. Сыздықұлының «Мұхтар Әуезов және «Абай» журналы» деген мақаласындағы мына бір дерек бізді ойлануға жетелейтіндей: «Кейінірек 1953 жылы жазған өмірбаянында жазушы: «Обучаясь в учительской семинарии в 1918-1919 гг., я сотрудничал в журнале «Абай», издавшемся на средств алашского кредитного товарищества силами учащейся молодежи. Общественно-литературный журнал «Абай» не был органом правительства Алаш-орды, но имел в основе своей культурно-просветительной программы националистическую направленность. В нем сотрудничали молодые литераторы и учителя, здесь не сотрудничал ни один из видных деятелей, публицистов, литераторов, членов «Алаш-орды». Являясь членом редколлегии, я никогда не был редактором журнала «Абай», - деп жазады [45].

Ал соңғы жылдары зерттеушілердің біразы «Абай» журналының редакторы Ж. Аймауытов екендігін айқын көрсетіп жүр [21, б. 58], [18, б. 6]. Ақиқатқа жүгінсек, журналдың 2, 3 сандарында ғана «Шығарушы – Басқарма», - деп көрсетілген, ал қалған 1, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12 сандарында «Шығарушы –

Жүсіпбек Аймауытов, кей сандарында Юсупбек Аймауытов», - деп жазылған. Сондықтан журналдың редакторы – Жүсіпбек Аймауытов болды деп сеніммен айтамыз.

Елді жігерлендіріп, елдікке бастаған елеулі оқиғалар Алашорда үкіметі құжаттарынан да көрніс тауып отырған.

Семей 16 сәуір 1918 ж.

Біз халықтық комиссарлар кеңесі арқылы автономия бойынша тікелей келіссөздер жүргіземіз. Халық комиссарларының кеңесін кеңестік биліктің мойындауына байланысты біздің автономиямызды таниды. Біз Орда атынан ресми түрде тапсырдық. Халық комиссарлары кеңесіндегі біздің өкілдеріміз телеграф жүйесінде: Халық комиссарлары кеңесі біздің ұсынысымызға ресми жауап дайындайды, Қырғыз ұйымдарының қамауға алынған мүшелерін, Алаш- Орда тағайындаған адамдарды босату туралы Министрлер Кеңесіне бұйрық шығарды. Автономия Алаш жақында жарияланатын болады, Ресей Федерациясы ГА-ның тұрғындарын хабардар етіңіз. F.1701. Op.1.D. 6С.51. Жазу көшірмесі [47].

«Абай» журналының әр санында М. Әуезовтың мақалалары басылып отырған. Журналдың – Алаш идеясын ұстанушы басылым болғанына ғалымдардың пікірімен дәлел келтіре кетсек: «Мұхтардың көзқарасын қалыптастырған тағы бір саяси мектеп бар. Ол – Алаш идеясы» [48] «Бұл бала

Мұқтардың көзі ашық, көкірегі ояу кезіне тап келді. 20 жасар Мұхтар Әуезов

«Алашорда» үкіметінің мақсат-мүддесін өмірлік мақсаты деп түсінді, әрі оның жұмысына белсене араласты», - деп жазады зерттеуші-ғалымдар [49].

М. О Әуезовтің қолжазба мұрасында «Өз жайымнан мағлұмат» деген жазбасы бар. Сонда Мұхтар Әуезов: «Баспасөзде жұмыс жасауым 1918 жылы

«Абай» журналының шығуымен тығыз байланысты. Ондағы мақалаларым сырлы әдебиет емес, жалпы мақалалар, балалықтың, жастық шақтың әр сайға басын соққан сандалысы, далбасалығы сияқты», - деп жазады. [50]. Осы қолжазбаға орай академик У. Қалижанов: «Атына заты сай келе бермеген журнал қызметі оны қызықтыра қоймады», - дейді [49, б. 5].

Алайда М. Әуезовтің қуатты қаламынан туған «Ғылым», «Философия жайынан», «Жапония», «Ғылым тілі», «Мәдениет һәм ұлт», «Абайдың өнері һәм қызметі» (Екеу), «Өліп таусылу қаупі» т.б. ғылыми-танымдық мақалаларының мән-маңызы зор болды. Мұхтар Әуезовтің Лев Толстойдың «Будда» шығармасының аудармасы «Абай» журналының 1918 жылғы 1-санында жарияланады [33, б. 5-7]. Бұл шығарма – М. Әуезовтің аударма саласындағы алғашқы талпынысы. Осылайша «Абай» журналы – ғылыми, әдеби басылым болғандықтан танымдық мақалаларға да ерекше көңіл бөлді. «Абайдың өнері һәм қызметі» - М. Әуезовтің абайтану саласындағы тұңғыш өмірбаяндық- шығармашылық зерттеу еңбегі. Мақала «Абай» журналының 1918 жылғы 2- санының 1-3 беттерінде жарияланды. Журналдың 2-санында М. Әуезовтің 3 мақаласы қатарынан жарық көрген. «Абайдың өнері һәм қызметі» – «Екеу» деген бүркеншік есіммен берілсе, «Қазақ ішіндегі партия неден?» – «М.Ә»,

«Мәдениетке қай кәсіп жуық?» – «Мұхтар» деген атпен жарияланған. Төмендегі кестеде біз М. Әуезовтің «Абай» журналының әр санына басқан мақалаларын түсінікті болу үшін кесте түрінде беруді жөн көрдік.

Осылайша, М. Әуезовтің мақалалары «Абай» журналының әр санына, тіпті бір санына екі-үш мақаладан жариялап отырған. Сондықтан М. Әуезовтің

«Абай» журналына көңілі толмаған деген пікірге толық қосыла алмаймыз. Академик У. Қалижанов, мүмкін, М. Әуезовтің әдеби туындылары емес, публицистикалық дүниелерінің көптігінен жоғарыдағы тоқтамға келген болар. М. Әуезовтің «Абай» журналына жазған мақалаларының қай-қайсысын алып қарасақ та, тақырып атауларынан-ақ байқалып тұрғандай, жеңіл-желпі шаруаларды емес, сол кезеңнің негізгі саяси-шаруашлық, әлеуметтік мәселелерін қозғады. Сөзіміз дәлелді болу үшін М. Әуезовтің «Қазіргі қазақтың күйі» деген мақаласына тоқтала кетсек. Мақала «Абай» журналының 1918 жылғы 9-санында жарық көрген, соңына «Мұхтар» деп қол қойған. «Абай» журналындағы нұсқа бойынша кирилл һәрпіне түсіріліп, шығармалар жинағының елу томдық басылымына ұсынған ғалым – Бейсебай Байғалиев [28, б. 359].

Зерттеу барысында журналдың 9-шы санын кездестірмесек те зерттеуші, ғалым Т. Жұртбайдың зерттеу жұмыстары барысында 9-шы санында жарияланған екі мақаланы М.Әуезовтің елу томдығының ішінен кездестіреміз [28, б. 85]. Мақалада автор ақпан төңкерісіне дейінгі ұлттың жағдайын ашына жазады. Халықтың жайын бағамдай келе: «Ол күнді көрген ащы мен тұщыға ешкімді кінәләп уақыт өткізу керек емес. Шүкіршілік. Бұдан былай қазақ жарға жығылса обалы, жақсылыққа жетсе мақтаны – оқыған азаматта», - деп көзі ашық, оқыған азаматтарға үміт артады [28, б. 85]. Қиын заманның өткенін тілге тиек етіп, келер күннен зор үміт күтеді. Ендігі сәтте қазақ өз басшысының етегінен ұстап, дүниеге жаңа түйсікпен, жаңа таныммен қадам басауды аңсайды. Басшылықта қазақтың оқыған азаматтарын көргісі келеді. Бұл мақала «Алаш» партиясы мен «Алашорда» халықтық кеңесінің құрылуының бір жылдығына орай жазылған [28, б. 359]. Мақалада енжарлықтың себептері жекелей талданады. Зеттеуші Т. Жұртбай осы мақалаға ерекше тоқталып, тарихи

«қызыл террордың» қазақ еліне жақсылық әкелмейтінін болжай білді»,- деген [28, б. 359-360]. Ұлт басшылары көрші мемлекеттердің саясатын толық түсіне алмады. Расында да, көрші мемлекеттердің досы қайсы, дұшпанды кім екенін ажырата алмайтын қиын кезең болды. Саяси ахуал ушығып тұрған сәтте халық тығырыққа тірелгендей күй кешті. Күдігі молайды. Көңілдегі күдік шындыққа ұласып, зиялы қауым екіге жарылып, қарапайым халық аңсаған тұтастыққа, бірлікке қол жеткізе алмады. Мақаладағы қайтсек ел боламыз деп тәуелсіздікті аңсаған елдің алдынан шығатын кедергілер сараланып, ұлт оқығандарын таптық- идеологиялық жікке бөлінбей, ұлттық мүдденің айналасына шоғырлануға шақыру мақсатында көпшілік оқырманға ұсынылады.

«Қазақ қашан жетіледі?» [28, б. 88]. Мақалада ұлттың мәдениетке жетіп, санасының оянуына уақыт керек екенін топшылайды. Мәдениетіміз бен өнеріміз, оны дамытудың жолдарын қарастырады. Дегенімен ел еңсесін тіктеп, дамыған елдердің қатарына қосылу үшін әлі де күш, қайрат жұмсау керек екенін жеткізеді. Сол кезеңде қалыптасқан тарихи жағдайға талдау жасалып, жан- жақты баға беріледі. Ұлттық дамудың қилы-қилы жолдары келтіріледі. Жазушы өз күдігін былайша жеткізеді: «Тек мен уайымшыл (скептик, пессимист) болайын, менің мұным тек сары уайым болып, қазақ тез жетілсін, бірақ тез жетіле алмайды, оған кейінгі себептерді көрсетемін», - деп ойын тереңдете түседі. Ғалым-жазушы Т. Жұртбай «Абай» журналындағы осы мақаланы талдау барысында жеті түйінге бөліп қарастырады:

«Бірінші: адамның өмір сүру тәсілін сол өзі отырған жердегі табиғи жағдай анықтайды. Оларға: жер, су, өсімдік, орман-тоғай, жануарлар мен құстардың көп-аздығы, ауа райы тікелей әсер ететінің ескере отырып, адамның мінезі де сол тіршілік көзіне байланысты қалыптасатындығын топшылайды. Қазақтың жері кең әрі қуаң. Егіншіліктен гөрі мал шаруашылығына қолайлы. Сондықтан да жұрт бытыраңқы орналасқан. Демек, отырықшылыққа бет бұруы қиын. Егер де күшпен, еріктен тыс қоныстандырса, ел күйзеліске ұшырауы мүмкін. Ал шоғырланбаған жұрт мәдениетке, ғылымға тез иек сүйе алмайды. Шабандық танытады.

Екінші: өркениетке тез қадам басуы үшін сол ұлттың ішіндегі экономикалық, кәсіптік, мәдени байланыс үнемі қозғалыста болу шарт. Сол халықтың рухани топтасқан ортасы болуы тиіс. Қазынаны қорландыратын тұрақты табыс көзі де шешуші міндет атқарады. Қазақта мұндай қарым-қатынас жоқ. Малдың төлімен мемлекетті қаржымен, әскермен, ғылыми құрал- жабдықтармен қамтамасыз ете алмайсың.

Үшінші: сол мемлекетпен шекаралас елдердің достығы мен дұшпандық ниеті, даму дәрежесі, шекаралық бөліктері, алыс аймақтармен алыс-беріс жасауға мүмкіндік беретін жол қатынасы қандай? Қазақ елінің көршілері қазаққа ешқашан да достық ниет танытқан емес. Үнемі әскери қоқан-лоқы көрсетіп, қырып-жоюмен келеді. Теңізге шығатын жол жоқ. Шекараның барлығы табиғи бөгеттермен қоршалмаған. Қытай мен Азия елдерінің өзі де сенімсіз, мешеу қалған. Оған қарсы тұрарлық шама жоқ қазақта.

Төртінші: сол ұлттың экономикасын көтеретін фабрика, заводтар қазақтың қолында емес. Өз бетінше өнім шығаруға дәрменсіз. Сауда дамымаған. Айырбас пен алыпсатарлық қана бар. Онымен алға баспайды.

Бесінші: осы кемшіліктерді тез арада түзеп, жолға салатындай ғылыми- мәдени орталықтар жоқ. Бұған қол жеткенше әлі де біраз уақыт қажет. Ол үшін мектеп пен оқу орындарын ретке келтіру керек.

Алтыншы: санаға сіңіп қалған психологиялық бөгеттерді жеңе білу шарт. Қадым мен жәдиттік бағыттардың арасындағы күрес, ескі наным мен таным, ру мен жікшілдік іспетті ішкі кеселдер де кесірін тигізеді.

Жетінші: жоғарыдағы мәселелердің барлығын шешу үшін, сол ұлттың дербес мемлекеттік құрылымы мен саяси, азаматтық азаттығы қамтамасыз етілуі тиіс. Қазақ автономиясының мәселесі толық шешілген жоқ, Ресейдегі көп үкіметтің бірі мойындайды, бірі мойындамайды. Сыртқы жаудан қорғайтын тұрақты қару әскері де жоқ» [28, б. 365].

«Қазақ қашан жетіледі?» мақаласында: «Ішке айбар, сыртқа қорған болатын әскерсіз қай жұрт болсын, жұрттығын сақтап, ілгері баса алмайды» [24, б. 91].

«Міні, осы жоғарғы айтылған себептерді дәлел қылып, қазақ жақын арада жұрт қатарына кіре қояды деген пікірді асығыс көремін», - деп пікір қорытады Мұхтар Әуезов [24, б. 91]. Мақала иесі бұл пікірді «Қазіргі қазақ күйінің» самарқау қалпына ашынғандықтан ел-жұртты шамырқандыру, намыстандыру, жігерлендіру үшін жазылған шығармашылық тәсіл деп те қарауға болады [28, б. 365].

Мұхтар Әуезовтің сол кездегі қоғамдық-саяси көзқарасын айқын аңғартатын мақалаларының бірі – «Өліп таусылу қаупі»,- деп аталады [42, б. 1].

«Абай» журналында жарияланған бұл публицистикалық шығармасында адамзаттың жүріп өткен жолының үйреткен ащы сабағы да, қазақ жұртының сол заманғы хал-ахуалының мүшкіл көріністері де, болашаққа бағыт берерлік ой- пікірлер де баршылық. Профессор Б. Жақып өз зерттеуінде автор шағын жұрттардың құрып кетуіне басты екі мәселе түрткі болатынына назар аударады:

«Оның бірі – мәдениеттің төмендігі де, екіншісі – өлімнің көбейіп, өсімінің азаюы екендігіне тоқталады. Белгілі бір ұлттың тарих сахнасынан жоғалуына негізгі әсер ететін – үстемшілдік, отаршылдық», - деген тұжырымға келеді [51]. Мақала «Абай» журналының соңғы, 12-ші санының алғашқы беттеріне жарияланады. «Жұтылып кететін қандай ел: мәдениеті төмен болған ел»,- деп ұлтты мәдениеті жоғары елдердің қатарына қосудың жолдарын қарастырады, халықты оқу-білімге үндеп, өнерге шақырады. Ұлттың құрып кетуінің себептері ретінде тілі мен дәстүріне өзге ұлттың әдет-ғұрпы араласып кеткенде халық алдымен тілін жоғалтады, тіл жоғалған ұлт ақырында өзі де жұтылып кетеді дегенді меңзейді. Қазаққа төнген қауіптің бірі елдің арасында таралған оба ауруы екендігін ескертеді [42, б. 1].

Сондай-ақ, мақалада шоқындыру мәселесіне де ерекше тоқталады. Отаршыл орыс патшалығының 1916 жылғы 25 июньдегі жарлығына қарсылық емеуріні мақаланың өне-бойында өріліп тұр. Отаршылдықты күштеп енгізуге, шұрайлы қазақ жерін тартып алып, жергілікті ұлтты ығыстыру саясатына да

қарсы шығады. Оған: «Қаскүнем хүкімет жырғалған қазақты жақсы жердің көбінен айырған, сыйымсыз көршілерді көбейткен», - деген пікірлер дәлел болады [42, б. 1]. Көшпелі қазақ халқының тұрмысын өзгертіп, өмірге бейімделу қажеттілігін алға тартады. Өйткені бір ғана мал шаруашылығымен айналысатын жұртқа жердің тарылып, жайылымының азайғанын тілге тиек етеді.

Мақаланың түйіні халықтың түрлі-түрлі ауруларға шалдығып, өліп таусылмасы үшін мұқтаждың көптігін, күштің аздығын, саясаттың тұсау болар себептерін сылтау етпей, осылардан құтылудың жолын іздестіру керек дегенді меңзейді.

«Өліп таусылу қаупі» мақаласы – сол кездегі қазақ халқы проблемаларын кең қозғаған, сол арқылы көпшілікке, оқыған азаматтарға ой салған шығарма деп айтамыз.

М. Әуезовтің қарымды қаламынан туған осындай мақалалары жариялана тұра жазушы сол ертерек кезеңде өз қолымен толтырылған жеке іс қағаздарында

«Абай» журналындағы қызметі жөнінде еш нәрсе айтпайды. 1919 ж. 19. ХІ. күні толтырылған анкеталық сұрақтарға:

14. 
    Какие должности занимали или где работали до 1914 г, с 1914 г. по февраль 1917 г. – учился.
    
15. 
    Где работали с февраля 1917 г. до октября 1917 г. – учился.
    
16. 
    Где работали после октябрской революции: а) до мая 1918 г. – нигде.
    
17. 
    Где работали с мая 1918 г. по август 1919 г. – нигде
    
18. 
    С какого времемни проживаете в Семипалатинске: а) с какими перерывами и куда уезжали: - с 1909 г. каждый год ездил на каникулы» деп жауап береді [52]. М. Әуезовтің «Абай» журналындағы қызметі туралы бұрындары айтпай қалуы ретінде кезінде «Абай» журналына саяси айыптар тағылып, оны
    

Хакім Абайдың қос ұлының шығармаларымен де оқырман «Абай» журналы арқылы қауышты. Ақылбай Абайұлының «Дағыстан» поэмасы романтикалық сарында жазылған алғашқы туындының бірі, адамзаттың мәңгілік мәселесі – әділет пен жауыздықтың айқасын шынайы суреттеген шығарма. Ал Мағауия Абайбаласының ақындық қабілетін айқын көрсететін «Медғат-Қасым» поэмасында әр заманда көрініс беретін әлеуметтік теңсіздік мәселесі көтерілді. Данышпан Абай ұрпағы да әке үлгісімен ар-ұжданды, әділеттікті, адамшылықты ту етіп көтерді.

Сондай-ақ журналда ақын, журналист Сәбит Дөнентаев пен Семейде шыққан «Қазақ тілі» газетінің тұңғыш редакторы, журналист Мәннән Тұрғанбаевтың материалдары жиі жарияланып тұрды. Әсіресе, заман ағымын ұғындыруда, жаңадан ашылып жатқан кооперативтердің жай-жапсарын түсіндіруде М.Тұрғанбаевтың «Шаруашылық», «Бірлік», «Уақ қарыз серіктігі»,

«Кооператив» атты мақалаларының қарапайым оқырман үшін пайдасы орасан болды. Ол кейде мақалаларын «М.Т.» деген бүркеншік есіммен де жариялап жүрді.

Шәкәрім Құдайбердиевтің «Шын бақтың айнасы» атты философиялық пайымдауы «Абай» журналы бетінде жарық көрді.

Журналдың «Мысқылдар», «Ескі сөз», «Билер сөзі», «Абай сөзі»,

«Өлеңдер» (кейде - Өлең), «Тілшілерден», «Уақ-түйек» айдарлары болды.

Басылымда Л. Толстойдың, В. Гюгоның, Қ. Жаффастың, В. Бронцтың шығармаларынан аудармалар басылды.

Журнал бетінде жарнамаға да орын берілді. Әрине, бүгінгі күнгідей сан- салалы жарнама емес, ел руханиятына қосылып жатқан газет, журналдар, қаламгерлердің баспадан басылып шыққан жаңа туындылары жарнамаланды.

Журналдың алғашқы бағасы – 13 сом көлемінде болса, мамыр айынан бастап (5-санынан) жазылу бағасы көтеріліп, 20 сомға жетті. Журналдың 900 жазылушысы болған.

Басылым беттерінде «Әмзе», «Әшім», «Тікқұлақ», «Байымбет», «Жас түрік», «Шаңқан», «Естіген» деген бүркеншік есімдермен материал жариялағандар кездесті.

Қазіргі зерттеушілерді тығырыққа тіреп отырған мәселе – бүркеншік аттардың сырын ашу болып отыр. Кезінде ғалымдар Ү. Сүбханбердина, Б. Кенжебаев, Т. Қожакеевтер лақап аттың құпиясын ашуда біраз тер төккені мәлім. Алайда сыры ашылмаған бүркеншік есімдер қаншама? Бір зерттеушінің ашқан бүркеншік есімін екінші зерттеуші жоққа шығарып жатқан жағдайларда жетерлік. Осы жерде «Екеу» деген бүркеншік есімнің сырын ашып алсақ. Осы уақытқа дейін ғылыми айналымға түскен зерттеулердің барлығында да

«Екеудің» бірі – Жүсіпбек Аймауытов делініп келді. Сөйтіп, 1918-1928 жылдардың аралығында баспасөзде «Екеу» деген бүркеншік атпен жарияланған мақалалар мен сыни еңбектердің бәрі де М. Әуезов пен Ж. Аймауытовқа телінді.

«М.О.Әуезов мұражай үйі» ғылыми-мәдени орталығының ғылыми қызметкерлері «Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіре- кітабын» («Ғылым» баспасы, 1997 жыл, көлемі 60 баспа табақ) дайындау барысында және шығармаларының 50-томдық толық жинағын әзірлеу үстінде жүргізілген зерттеулерінің нәтижесінде «Екеу» деген атпен жарық көрген мақалалардың барлығының авторы Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов емес екендігі анықталды. Мұхтар Әуезовтың «Өз жайымнан мағлұматын» [54], Тұрағұл Құнанбаевтың «Әкем Абай» туралы естеліктерін [55], Жүсіпбек Аймауытовтың

«Алаш ісіне» байланысты тергеу ісінде берген жауабын [56] өзара салыстыра келіп, «Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан соңғы ақындар» атты мақаладағы

«Екеу» - Тұрағұл Құнанбаев пен Мұхтар Әуезов, ал бұдан басқа 1925-жылға дейінгі мақалалар мен сыни еңбектердегі «Екеу» – Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов екендігіне көз жеткізеді», - деп жазады [28, б. 300].

«Абай» журналының 1918 жылғы 5-ші санында жарияланған «Абайдан соңғы ақындар» деген мақаланы талдау барысында Т. Жұртбай «Екеу» деген бүркеншік есімге байланысты өз пайымдауын былай деп білдіреді: «Мақалаға

қол қойған «Екеудің» кім екендігі туралы екі түрлі жорамал бар. Анығы, екінің біреуі – Мұхтар Әуезов екендігі. Екінші адам Жүсіпбек Аймауытов па, жоқ,

«Абайдың өнері һәм ақындық қызметі» атты мақаланы жазуға себепкер болған Тұрағұл Абайұлы Құнанбаев па, бұл жағын нақты кесіп айту қиын», - деген дәлелді деректер келтіреді [57].

Ж. Аймауытовтың жазған шығармалар тізімінде Абайдың өнері мен ақындық ғұмыры жайлы мақаласы көрсетілмеген. Яғни, оны Мұқтар мен Абайбаласы Тұрағұл жазды дегенге келісеміз. Жүсіпбек Аймауытовтың қолтаңбасы, жазу стильі ерекше, суреткерлігі арқылы көп мақаланың ішінен бірден тануға болады. Сондықтан «Екеу» атымен берілген мақалалардағы бүркеншік есімнің бірі Жүсіпбек деген пікірге тоқталамыз.

Ж. Аймауытовтың өзі туралы жазған жазбасында поэзияға қызығушылық танытып жүрмін деген жазбасына көңіл аударатын болсақ, екі талапкердің поэзия туралы пікір білдіруі әбден заңды деген пікірді ұстанамыз. Сонымен қатар «Абай» журналында «Байымбет» атты бүркеншік есіммен материал жариялаған қаламгерді анықтау – зерттеушілер арасында даулы мәселеге айналды.

«Алашорданың» шежіресі іспеттес «Тұңғыш құрбан» атты репортажды жазған «Байымбетті» Бейімбет деп алғаш көрсеткен Сәкен Сейфуллин болды [58].

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Алаштың ақиқатын айтуда көп еңбек сіңірген ғалым Қ.Мұхамедханов та «Тұңғыш құрбанның» авторы ретінде Б.Майлинді атады [59]. Бұл пікір бірер журналистің мақаласында қайталанды [60]. Ал 2003 жылы Ж. Ысмағұлов «Бәйімбет» Б. Майлиннің емес, С. Дөнентаевтың бүркеншік есімі деген тың деректі жария етті: «Дұрысында,

«Бәйімбет» деген атпен С. Дөнентаев баспасөзде жиі жазып тұрғаны біраз адамдарға мәлім»,- деп бұл пікірді С. Дөнентаевтың Алматы қаласында тұратын қызы Сәулет апай да кезінде айтқанын жазады [61].

Алаш милициясының бастығы, мұғалімдер семинариясының шәкірті Қазы Нұрмұхамедұлының большевиктің қолынан қаза тауып, алаштың тауы шағылып, жас мәйітті көріп, жүректері егіліп тұрған сәтте жазылған репортаж. Кімде болса дәл сол оқиғаның басы-қасында болып, «Алаштың» жолында құрбан болған азаматты шынайы жоқтап, егіліп тұрып жазған дүниесі. Дәл сол тұста Б. Майлиннің Семейде болғандығы жөнінде ресми деректер кездесе қойған жоқ. Ал С. Дөнентаевтың Семейге келіп, газет-журнал жағалап жүрген кезі. Айта кететін жайт: «Байымбет» деген атаумен «Сарыарқаның» 1917 жылғы сандарында бірнеше мақала жарияланған. Енді «Байымбет» атымен

«Сарыарқаның» 1917 жылғы 24 санында жарияланған «Опат» деген қазанамаға назар аударайық: «Өткен сентябрдің басында Павлодарға қарасты Басқұдық болысының қазағы Мұхамедғалым хазірет Рамазанов опат болды» [62].

Мына қазанамадан «Байымбеттің» Керекулік азамат екенін анық байқауға болады. Қостанай уезінің тумасы Б. Майлиннің керекулік қазіретке көңіл айтуы неғайбыл. Жалпы қазаққа ортақ тұлға болса бір сәрі. Журналға Керекулік үш азамат жазып тұрды: бірі Жүсіпбек, бірі Сұлтанмахмұт, бірі Сәбит. Бірақ, сол

1918 жылдың қысында Сұлтанмахмұт Семейде болмаған, Тұрағұлдың ұйғаруымен Абай еліне барып, қымыз ішіп, тынығып жатқан [63].

Ендігі таңдау екеудің біреуіне түседі. Қалай болғанда да «Тұңғыш құрбанды» шығармашылық қуаты зор қаламгердің жазғаны ақиқат. Мұнда сезіну, түйсіну, жан жүрегімен жеткізу бар. Қазыны шын жүрегімен жоқтаған жолдастық көңіл бар. Жүсіпбектің Қазымен семинарияның бір курсында оқыған жолдастығын да ұмытпаған жөн. Бұл бір. Екіншіден, «Байымбет» атымен жазылған «Абай» журналының 1-ші санында жарияланған «Жазушыларға» атты мақаланы барлай оқыған адамға «Басқармадағы», яғни журналдың басы-қасында жүрген азаматтың жазғанын аңғару қиын емес. Журналдың «Ескі сөз», «Билер сөзі» айдарына материал жинақтау мақсатында ел ішіндегі шежіре ақсақалдарды журнал бетіне тарту мақсатында жазылған дүние. Үшіншіден, мақала соңын тақпақтап аяқтауы Жүсіпбектің стиліне ұқсайды. Энциклопедиялық анықтамалықтағы Сәбит Дөнентайұлы жайлы жазылған деректерге назар аударсақ: «Қазы Нұрмұхамедұлының ержүрек азамат, намысшыл тұлға болғандығын сипаттайтын» «Тұңғыш құрбан» мақаласын [64], «Алаштың алғашқы құрбанына» [46, б. 12] өлеңін жазды. «Абай» (1917-1918), «Сарыарқа» басылымдарының қызметіне қатынасып тұрды [65]»,- деп жазылған. Дегенімен де, «Тұңғыш құрбан» мақаласы, «Абай» журналында, 1918 жылдың 20 наурызында жарық көрсе, «Сарыарқа» газетінде 18 мартта жарияланған. Ал

«Қазақ» газеті 1918 жылғы 262 санында «Тұңғыш құрбан» (Сарыарқадан) деп жақшаға алып басады. Яғни автор «Сарыарқа» газетінен алынды дегенді меңзейді. «Қазақ» газетінің сол кездегі шығарушы редакторы Жанұзақ Жәнібеков «Алаш құрбаны» деп берген мақаласының соңына өзінің аты-жөнін жазады. Кейіннен зерттеуші ғалымдардың назарына іліккен бұл мақала Жанұзақ Жәнібековтың қаламынан туған деген пікір қалыптасады. «Қалам қайраткерінің

«Қазақ» газетінде жарық көрген шығармаларының ішіндегі шоқтығы биігі –

«Алаш құрбандары» деп аталатын туындысы», - деп Жанұзақ Жәнібековтың есімі аталады [22, б. 89]. Ал «Қазақ» газетінен бұрын «Абай», «Сарыарқа» басылымдарында жарияланған шығарманың авторы «Байымбет» деген бүркеншік есімнің иесі екенін жоғырыда айттық.

Өткен ғасырдың 18-жылы жарық көрген «Абай» журналының мән- мазмұнын Жүсіпбек Аймауытовтың «Ұлтты сүю», Мұхтар Әуезовтің «Өліп таусылу қаупі», Міржақып Дулатовтың «Алашқа» атты мақалалары арқылы болжауға болады. «Абай» журналының бірінші жолы – ұлтты сүю, екінші жолы

– өліп-таусылу қаупінен сақтандыру, ұлттың ұлылығын сақтап қалу. Үшінші жолы – ұлтқа шынайы қызмет ету, ұлтты қараңғылық санасынан жарыққа шығару. «Абай» жолының жасампаздығы «Алаш» жолымен үндес, тілектес болуы. Сөзіміз дәлелді болуы үшін біз «Абай» журналындағы «Алаш» тақырыбында басылған жарияланымдар тізімін келтірдік.

Кесте 2 – «Абай» журналындағы «Алаш» тақырыбындағы мақалалар

Басылым, шыққан жылы, саны	Мақала	Автор, бүркеншік есім	«Алаш» сөзінің қолданылуы
«Абай», 1918ж. №3	Алашқа	Мадияр	13 рет
«Абай», 1918ж. №3	Тұңғыш құрбан	Байымбет	8 рет
«Абай», 1918ж. №3	«Алаштың» алғашқы құрбанына	Сәбит	2 рет
«Абай», 1918ж. №4	Алашқа ашық хат	Жылу жинайтын комитеттен	3 рет
«Абай», 1918ж. №4	Кештік өмірің болса, түстік мал жи	Жас түрік	2 рет
«Абай», 1918ж. №6	Қазіргі саяси қал	Мұқтар	6 рет
«Абай», 1918ж. №7	Әскер өлеңі		6 рет
«Абай», 1918ж. №7	Саяси хабарлар		11 рет
«Абай», 1918ж. №11	Кіндік үкімет		2 рет
Жиыны:	9 мақала		53 рет
Ескертпе – кесте автордан

Осылайша, «Абай» журналының 3,4,6,7,8,11 сандарында басылған жарияланымдар мәтінінде «Алаш» сөзі 53 рет қолданылған. Осы арқылы «Абай» журналы «Алаш» идеясының ту ұстар басылымы болғанына тағы да көз жеткіземіз.

Журналдың алғашқы санында: «Тұс-тұсынан жау қысып, мал мен басқа дау түсіп, дағдарып, қазақ сасқан соң орысқа келіп бағынды...Береке кетіп азып тозды... Сол кезде қалың надан, қара тұманды қақ жарып шыққан бұлақтай жарқ етіп Абай туды,- деп халықтың еңсесін тіктейтін заман туғанын, сол заманның көшінен қалмай халықтың рухын ояту үшін «Абай» журналы дүниеге келгенін бағамдайды [33, б. 2]. Шығарушылар: «Адамның адамшылығы істі бастағанынан білінеді. Қалай бітіргенінен емес»,- деп Абай айтқандайын, талабым – таяғым, жігерім – азығым, маңдайыма ұстаған ақын Абай – қазығым деп үмітпен шығарып отыр»,- дейді [33, б. 3]. Журнал шығарып отырған басқарма Абайдың ұлылығына, оның өнегесіне қарап басылымның бағытын, мақсат-мүддесін нақтылайды. Абай ұстанған ақиқат жолын саралайды. Абайды тұлға ретінде жастарға өнеге етеді. Абай жолын ұстанған алаш азаматтары ұлттың жетілуін,

дүниетанымын кеңейтуді көксейді, Жапония секілді дамыған елдердің қатарына қайтсек жетеміз деген армандарын ашық жазады. Өркениеттің үлгісін жасауға күш-жігер, бар ынта-ыждахаттарымен кіріседі. Расында «Абай» журналы өз заманының шындығын жазуды мақсат етті. Шығарушы бес-алты адам өз күшіне сеніп шығарып отырмағандықтарын жеткізеді. «Алдымызға қойған бағыт – ол Абайдың ұстанған ұстанымы. Сол бағыт арқылы халық үмітін ақтаймыз» деп ұлтты оқу білімге үндеді. 1918 жылы «Абай» журналының 1-санына «Қуаныш пен жұбаныш» (Абай сөзі) басылған. Бұл бүгінгі күнде бізге жеткен 23-қара сөзі. Қазақ танымындағы бір қуаныш пен жұбаныш жайындағы философиялық толғам.

Қуанышы не жұбанышы не екен? Соған тоқталсақ. «Оның қуанышы не десең, елде бір жаманды тауып, я бір адам өзі қылмаған жаманшылығы шықса қуанады. Жұбаныш жайлы: «Жалғыз біз ғана ма? Елдің бәрі сөйтіп-ақ жүр ғой., көппен көрген ұлы той, көппен бірге болса, болды», - деген сөзді жұбаныш қылады...» [33, б. 3]. Оқырман санасына сіңірер болса бойын осы екі нәрседен аулақ ұстар ма еді? Қарап отырсақ, бір ғасыр өтсе де, Абай айтқан бұл тұжырым күні бүгінге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ.

Абай журналының жылдық жазылу бағасы 13 рубль болған. 6-айға 7 рубль, 3-айға 4 рубль. «Басқармадан» деп басылған хабарландыруда: «Ақ қағаз таба алмаған соң сыпайы болсын деп сары қағазға басып отырмыз»,- деп жазады. Әрине, журналды сары қағазға басу да, оның көлемін бұрынғысынан кішірейту де қаржы тапшылығын сезіндірсе керек. Қолымызға тиген журналдың түгелдей 12-саны сары қағазбен басылған (9-шы санынан басқасы. 9-шы саны табылмады. авт.). Журналдың 5-санынан бастап, бағасы қымбаттап, журнал көлемі кішірейеді. Ол туралы журналдың бірінші бетінде оқушыларға хабарланады:

«Мұнан былай журналдың бағасын көтермесек, зиян мойынға мініп жүре алмай тоқтап қалу шәксіз [33, б. 16]. Журнал 5-ші санынан кейін өзінің көлемін кішірейтіп, бағасын өсіреді. Оның себептерін журналдың жабылып қалуының алдын алып отырғандарымен түсіндіреді. Осылайша, журнал өз бағыт-бағдары бойынша айына бір рет шығып тұрады.

Абайтануды – қазақ әдебиеттану ғылымының саласы ретінде қарастыратын болсақ, абайтану Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылық өнері, философиясы, қоғамдық, эстететикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан- салалы зерттеу еңбектерін қамтиды. Баспасөзде Абайдың өнері мен шығармашылық мұрасын зерттеу Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатұлының жазғандарынан бастау алады. «Абай» журналындағы Ж. Аймауытұлы мен М. Әуезовтің Абай шығармашылығы туралы жазған зерттеу-жазбаларын айта аламыз. Зерттеушілер, қазақ әдебиетінің аса қуатты арнасына айналған абайтанудың ғылыми тұрғыдан зерттелу кезеңін үш салаға бөле қараудың қажеттілігін айтады:

« - 1-ші кезең – (1889-1934); 2-ші кезең – (1934-1961); 3-ші кезең – 1961 жылдан бүгінге дейін» [66].

«Абай» журналы абайтану дәуірінің басында тұрғанын айтамыз.

«Семей қаласында 1918 жылы жарық көре бастаған «Абай» журналында ақын шығармаларын танып білу, халықтық таным тұрғысынан бағалау мақсатында зерттеу мақалалар мен Абай шығармаларынан үзінділер жариялады» [67] .

Екеудің «Абай» журналында жарық көрген «Абайдың ақындық өнері һәм қызметі» және «Абайдан соңғы ақындар» атты мақаласында Абай сөздері мен аудармашылық шеберлігіне терең талдаулар жасаған. Қазақ елінің тұрмыс жағдайын, ұлтқа тән ерекшеліктері мен кемшіліктерін суреттеу, шебер сипаттау сөздері Абай Құнанбайұлынан басталады деген пікірді ұстанады. «Абайдан соң қазақтың мінез, қалпын суреттеп берген айна болған жоқ»,-дей отыра өлеңге қойылатын шарттарды айқындап береді [68]. Онда: ойдың еркіндігі, шарықтаған шексіз қиял, нәзік сезім, сурет дәлдігі – көркем. Сегіз қырлы болып шығатын өлең Абайдан кейін аз,- деп бүгінгі күндерде жазылып жүрген өлеңдердің мінін де таратып айтады. Онда: Табиғаттың әр түрлі түрімен сырласып, мұңдаса алмайды. Өлеңдерін оқып отырғанда көңіл көкжиегі шарықтап, жүйрік қиялмен бірге басқа бір әлемге кіріп кеткендей болатын сәт аз. Ақынның қиялы шарықтап, сезімі нәзіктене бермек және ақынның қиялы жәй ақын емес кісінің қиялынан артық болу керек. Абай Құнанбайұлының «Желсіз түнде жарық ай»,

«Көлеңке басын ұзартып» атты өлеңдерін жоғары бағалап, бүгінгі ақындарда өлең сезімінің ұшқыр қиялы аз дегенді айтады.

Кейінгі ақындардың тағы бір міні – сыршыл еместігін айтады. «Әркімнің жүрегінде бір жасырын сыр бар, жасырын тіл бар, жасырын күй бар». Осылайша, өлеңге қоятын шарттар мен өлеңде кездесетін міндерді көрсете отырып, Абайдың қай өлеңі болсын кейінгі буынды жетектеп, түртіп қозғайтын, сыршылдық, суретшілік қиялы мен сезімінің күштілігін айтады.

«лирик ақындар» тобына жатқызады. Ал Ахмет Байтұрсынов мен Сәбит Дөнентаевтарды халықтық сарындағы ақындар деген. Абайдың ақындық дәстүріне еліктеген шәкірт ақындар ішінен «Ақындардың ішіндегі Абай өлеңіне сырттай болса да ішкі мағынасымен еліктеген кісі – Шәкәрімнің есімі аталады»,- деп Абайдың дүниетанымына тереңірек бой ұрған ерекшелігін сол тұста-ақ дөп басқан.

«Абай» журналының 2-санында «Екеу» деген бүркеншік есіммен берілген

«Абайдың өнері һәм қызметі» деген мақала мазмұнында ақынның дүниеге келген күнінен бастап, қолына қалам алған уақытындағы шығармашылығы мен Абай сөздеріне баға беріледі. Ең алдымен Абайдың қиялын, ойының тереңдігін,

«қызыл тілді» шешендігін атап айтады. «Абайдың ақындық өнері тар жолды, бірбеткей емес. Әр тараулы, сегіз қырлы»,- деп атап көрсетеді [33, б. 1]. Оның сегіз қырына да тоқталады. Философиялық толғамдары, сыни тұрғыдан қарау, шебер суреткерлігі, әсемдікке ұмтылысы, ащы ызаның кернеуі, жүрек үнін атаған. Абайдың аудармашылығына тәнті болады. Абайдың көп өнерінің бірі – аудармашылық екенін білеміз. Мақалада аудармаға шеберлігі мынада деп атап көрсетеді. «Теректің сыйы», «Онегиннің сипаты», Пушкиннің геройларын

өзгертіп, тілін сұлулап перевод қылған» [69]. Орыс классиктерінің өлеңдерін өзінің туындысынан да көркемдеп жеткізе білетін шеберлігіне мән берген. Осылайша, Абайдың артына қалдырған асыл мұрасы, өнері әдебиетіміздің іргетасы. Абайдың пайдасыз сөзі жоқ екеніне көз жеткіземіз.

• 
  «Абай» журналы ұлттық идеяны насихаттады;
  
• 
  Халықтың саяси сауатын ашуға күш жұмсады;
  
• 
  Мәдени-ағартушылық ісін жүргізді.
  

2. 
   
   жүктеу/скачать 0.84 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: