Джон Ф. Кеннеди саясаткер және дипломат мазмұны І. Кіріспе. І-тарау. Кеннедидің өмірі мен қызметі Джон Ф. Кеннедидің өмірі

Дж.Кеннеди жаңа бағыт саясатын оңтүстік шығыс Азияға да жариялады.

Ол Азия халықтарына АҚШ олардың өмірлеріне араласпайды деген сенімді орнықтырғысы келді. Бірақ іс сөзбен сәйкес келмеді.Кеннеди саясаты Даллес саясатынан ерекшеленбеді. Қызметінің алғашқы күндері Оңтүстік Вьетнам жөніндегі құпия құжаттармен танысқан Кеннеди ол жердегі АҚШ саясатына өз наразылығын білдірді. Оңтүстік Вьетнамдағы АҚШ саясаты өте мардымсыз түрде жүрді.

Женева келісімінде АҚШ-тың Үндікытайға деген ұстанымы жөніндегі мәселе козғалды.

Өз уақытында Даллес 1954 жылғы Женева келісіміне өз қарсылығын ашық білдірген болатын және Женева келіссөздері аяқталмастан Женевадан кетіп қалған еді. 1954 жылы 21 шілдеде бұл келісім бекітілген кезде АҚШ үкіметі бұл келісімге қатыспағандықтан келісімнің АҚШ- қа еш қатысы жоқ деп мәлімдеді.

1954 жылы 23 қазанда Эйзенхауэр Нго Динь Дьемге үндеу жібереді. Ол жерде АҚШ Сайгон топтарының патриоттық күштеріне қарсы күресіне көмектесетіні айтылады.

1955 жылы АҚШ Женева келісімінің 16 және 17 баптарын бұза отырып, Сайгон режиміне әскери көмек беруді ұлғайтты. 1955-1960 жылдары американдықтардың Оңтүстік Вьетнамға жөнелткен әскери көмегі тек ресми деректер бойынша 571,3 млн. долларды құрады.

Ал егер, Вашингтонның Оңтүстік Вьетнамға жұмсаған шығынын есептейтін болсақ, 2 млрд. доллардан асып түседі.

Оңтүстік Вьетнамға американдық әскерилерді түсіру ұлғая түсті. 1960-жылдың аяғына қарай олардың саны 2 мың адамға жетті. Сайгон портына жүздеген оқтармен қаруланған Американ әскери кемелері шоғырландырылды.

АҚШ Оңтүстік Вьетнамды біртіндеп өз әскери базасына айналдырды. Американ империализмнің әрекеті вьетнам халқының наразылығын туғызды. 1960-жылдың аяғында Оңтүстік Вьетнамда Ұлттық азат ету майданы құрылды.

Саяси партиялардан бастап діни секталарға дейінгі патриоттық күштер өзара бірікті.

Нго Динь Дьемнің басшылығымен Америка әскери кеңесшілер күштері Оңтүстік Вьетнам халқына террор және басып-жаншу саясатын жүргізді. Оңтүстік Вьетнамдағы әлеуметтік мәселелер шешусіз қалды. Елде сыбайлас жемқорлық пен сайгондық шенеуніктер және әскерилер арасында парақорлық өрши түсті.Нәтижесінде Сайгондағы американ режиміне наразылығын білдірген білдірген оңтүстік вьетнамдықтар қолдарына қару-жарақ алуға мәжбүр болды.

Вьетнамдағы дағдарыс жалғаса түсті.Ұлт-азаттық күрес күшейді.

1962 жылдың аяғында Кеннеди Оңтүстік Вьетнамға өзінің әскери көмекшісі генерал Максуэлл Тэйлорды жіберді.Кеннедиге Вьетнам жөніндегі толық ақпарат қажет еді.

1962 жылдың наурызында АҚШ Оңтүстік Вьетнамға тағы 5 мың солдат пен офицерлер түсірді.Маусымға дейін бұл елдегі американ әскерінің саны 6,5 мың адамға жетті. Тайландқа да 5 мың американ әскері түсірілді.

1961 жылы қыста Вашингтонда Оңтүстік Вьетнамдағы ұлт-азаттық қозғалысты басып-жаншу туралы арнайы жоспар жасалды. Жоспар Кеннеди тарапынан мақұлданды. Сайгон режиміне әскери көмек беру қарқынды жүргізілді. Жоспардың авторларының айтуы бойынша егер олардың жоспары жүзеге асса, онда Дьем соғысты бір жарым жылда жеңуі керек еді.

Кеннеди Оңтүстік Вьетнамға ол жердегі жағдайды зерттеу мақсатында вице-президент Джонсонды жібереді. Сайгонда Джонсон диктатор Дьеммен келіссөздер жүргізді. Сайгон режиміне әскери көмек беруді ұлғайту мәселесі талқыланды./23/

Джонсон Вашингтонға келгеннен кейін Кеннедиді Оңтүстік Вьетнамнан кетпеуіне көндіруге бар күшін салды. Ол Кеннедиді Оңтүстік Вьетнамға байланысты маңызды шешім қабылдауға шақырды және Дьем режиміне қолдан келгенінше әскери көмек беруін атап көрсетті.

Джонсонның Оңтүстік Вьетнамға іс-сапарынан кейін ол жаққа профессор Е. Стейли басшылығымен экономикалық миссия жіберілді. Оңтүстік Вьетнамда экономикалық көмек атын жамылған миссия оңтүстік вьетнамдықтарды әскер арқылы басып-жаншу жоспарын қарастырды.

Содан соң Вьетнамға жаңа миссиямен генерал Максуэлл Тэйлорды жіберді. Зерттеу жүргізген генерал Оңтүстік Вьетнамдағы жағдайды тек әскери жолмен шешу керек деп мәлімдеді. Тэйлор Оңтүстік Вьетнамда американ авиациясын белсенді түрде қолдануды талап етті. Ол Вьетнамға 10 мың солдаттың түсірілуін және олардың әскери әрекеттерге қатысуын қолдады./24/

Кеннеди Сайгон режиміне қосымша әскер жіберу, оңтүстік вьетнамдықтарды жаңа қару-жарақ түрімен қамтамасыз ету, коммуникация жүйесін жақсарту және транспорт құралдарын жөнелту жолымен АҚШ көмегін ұлғайтуды тапсырды. Бірақ Кеннеди Оңтүстік Вьетнамға қарулы бөлімшелер енгізуге қарсы болды. Ол Тэйлордың оңтүстік вьетнам халқына қарсы американ солдаттарының әскери іс-қимылдарға тікелей қатысу туралы ұсынысына келіспеді.

Президенттің бұл шешімі АҚШ әскери-өнеркәсібі, Пентагон және Орталық барлау басқармасы тарапынан үлкен қарсылыққа ұшырады.

Кеннеді, көбінесе, Вьетнамдағы өзінің әлсіз ұстанымын айыптады. Америка саяси қайраткерлерінің кейбірі Пентагон белсенді түрде қолдап отырған генерал Тэйлордың ұстанған бағыты қателік екенін түсінді.

Олардың қатарына американың Үндістандағы елшісі Д. Голбрейт те қосылды. Кеннеди Голбрейтке Сайгонға барып, өзінің ұсынысын жариялауды тапсырды.

Уақыт өте Голбрейт Вашингтонға өз есебін жіберді. Ол Сайгон режимінің нәтижесіз екеніне және оңтүстік вьетнамдық шаруалардың өздері Дьемнің режиміне қарсы шығып жатқанына Кеннедидің назарын аудартқысы келді. Делидегі американ елшісі Кеннедиге Дьем режимін құлатпай, Оңтүстік Вьетнамда қандай да бір табысқа жету туралы армандау қиын екенін ашық меңзеді. Голбрейттің көзқарасын белгілі американ саяси қайраткері Аверелл Гарриман қолдады. Бірақ Голбрейт пен Гарриман да АҚШ-тың Оңтүстік Вьетнамдағы мақсатынан бас тартпайтынын білдірді./25/

1961 жылдың желтоқсанында Кеннеди АҚШ-тың Вьетнам соғысына тікелей араласуын күшейтті. 15 желтоқсанда Кеннеди Нго Динь Дьеммен хат алмасты. Президент АҚШ шешімдерін бекітіп, Сайгон режиміне қолдау көрсетуді жалғастырды. Сонымен қатар ол Дьемді ұлт-азаттық қозғалысқа қарсы соғысты қарқынды жүргізуге шақырды. Кеннеди оңтүстіквьетнам халқын тыныштандыру үшін әлеуметтік реформалар жүргізуді ұсынды.

Ұлт-азаттық қозғалыс күштері Дьем әскерін шегіндіруді жалғастырды. Кеннедидің президенттік кезеңінде Оңтүстік Вьетнам патриоттық күштері қарсыластарының 300 мың, ал Американың 2 мыңнан астам солдаты мен офицерінің көзі жойылды.

1963 жылдың басында АҚШ-тың Оңтүстік Вьетнамдағы ұстанымына алаңдаған „Нью-Иорк таймс” газетінің Сайгондағы тілшісі Давид Хэлберстемнің Кеннеди үкіметінің Оңтүстік Вьетнамдағы бағытына күмән келтіретін мақалалар сериясы жарияланды. Кеннеди мемлекеттік департаменттің кеңесі бойынша Хэлберстемді Сайгоннан қайтаруды талап етті. Американ қоғамдық пікірін тыныштандыру мақсатында Кеннеди Конгресте Оңтүстік Вьетнамдағы Дьем режимінің және АҚШ әрекетінің жаман еместігін мәлімдеді. Бірақ бұл көз бояушылық еді.

1963 жылдың ортасына қарай американ баспасөзінде Оңтүстік Вьетнамдағы жағдай шындыққа жанасатыны туралы көптеген мақалалар жарияланды. Сонымен қатар, Дьемнің режиміне қарсы наразылық білдіріп, өзін-өзі өлтірген будда монахтарының суреттері жарияланды.

Сәтсіздіктің жақындап келе жатқанын сезген Сайгондағы АҚШ елшісі отставкаға кетті. Вашингтонға америка елшілігінен Нго Динь Дьемнің қайсы бір тараптың қолдауынан бас тартып жатқанын куәландыратын дабыл жеделхаттар келіп түсті.

1963 жылы 21 тамызда Кеннеди Ақ үйде Вьетнам мәселесіне байланысты төтенше кеңес өткізді. Онда Дьем өкіметінің түсініксіз әрекетінен аулақ болу шешімі қабылданды.

Кеннеди Дьемге жеке үндеу жолдап, онда Дьем қоғамдық қолдауды жоғалтып жатқандығы атап көрсетілді. Кеннеди тағы да Дьемнен иілгіш сыртқы саясатты талап етіп, орындалмаған жағдайда АҚШ үкіметі Сайгон режиміне көмегін жүзеге асыруды қиындататынын ескертеді.

Көп өтпестен Сайгонға АҚШ-тың жаңа елшісі Гэнри Кэбот Лодж келеді. Содан соң Кеннеди Дьемнің жақтасы болған орталық барлау басқармасының өкілін Сайгоннан қайтарады. Лодж өзінің жолдауларында Дьемді тақтан тайдыру АҚШ үшін ұтымды екеніне Кеннедиді көндіреді.

Дьемді басқа қуыршақ билеушімен ауыстыру туралы ұсынысты мемлекеттік департамент, Аверелл Гарриман, мемлекеттік хатшының көмекшісі Р. Хилдсман да қолдады. Бірақ Пентагон мен Орталық барлау басқармасы бұған қарсы болды. Президент көмекшісі Соренсеннің айтуынша әскерилер және орталық барлау басқармасы бір жағынан соғыстың жүргізілуі мен Дьемнің басшылығын қолдады және халықтың сенімін пайдаланатын мұндай белсенді әскери әрекет жасайтын лидер табуна күмән келтірді. Вашингтонда да Дьем үкіметін жақтаушылар көбейді.

1963 жылдың жазы мен күзінде оңтүстік вьетнамдықтардың Дьемнің американ режиміне деген наразылығы өз шегіне жетті. Халық наразылығының бұрқ етуінің нәтижесінде Нго Динь Дьем режимі құлап, диктатор өлтірілді.

АҚШ үкіметі тез арада Дьемнің орнына басқа қуыршақ билеушіні отырғызады. Әскери қол сұғу саясаты жалғасады. Бірақ Кеннеди өз өмірінің соңғы күндерінде Вьетнамда мұндай саясатты жалғастыру еш негізсіз деген ойға келеді. Ол: біз оларға көмектесеміз, өз әскери кеңесшілерімізді жібере аламыз, бірақ олар соғысты өздері жеңуі тиіс деп мәлімдеді. Кеннеди Оңтүстік Вьетнамға ісіне тікелей араласу әрекеті сәтсіздікке ұшырағанын түсінді.

Американ монополистік капиталы әскери әрекетті қолдап отырды. Вьетнамдағы авантюра оларға көп мөлшерде табыс алып келді.

Вьтнамдағы соғыс табыс әкелді ме?-деген тілшілердің сұрағына американ саяси қайраткері Д. Кеннан бұл табысты тек әскерге қару-жарақ пен материалдар тасымалдаған өндіріс орындары көрді деп,- жауап берді.

Азиядағы, әсіресе Вьетнамдағы АҚШ саясаты тек әскери күшке сүйенді және АҚШ сыртқы саясаты терең дағдарысқа ұшырауының және оның басшыларының әлемдегі тұрақтылықты өзгерткен қоғамдық даму процесін түсінбеушілігінің анық айғағы еді.

Президент бұл күмәнді бастан кешіргенімен, Эйзенхауэрдің ізінше Вьетнам халқының ішкі істеріне араласуды жалғастырды.

Біз Вьетнам мәселесі жөніндегі АҚШ саясатымен таныстық. Бұл саясат Азия жеріндегі ашық отарлау империализмінің жарқын бейнесі еді. Вьетнамдағы АҚШ саясатының мақсаты бүкіл Оңтүстік-Шығыс Азияны американ монополистік капиталына тәуелді ету еді. Бірақ, АҚШ бұл мақсатқа жете алмады.

Неге? Мұны жақсы түсіну үшін Лаос мәселесіне де тоқталып өту қажет. Бұл мәселе Кеннеди президент бола салысымен соқтығысқан өте өткір халықаралық мәселелердің бірі еді. Айта кету керек, басқа мәселелерге қарағанда президент бұл мәселені жақсы реттеді. Бұл жерде Кеннеди әлемге қауіп төндіретін мәселені білгір саясатпен шешуге жол тапты.

Кеннедидің Азия мәселелеріне келгенде жеткілікті тәжірибесі болды. 1951 жылдың өзінде Кеннеди ол кезде француз үндіқытайы құрамында болған Лаос Камбоджа және Вьетнамда іс-сапармен болған еді. Сонымен қатар ол Азияның көптеген елдерінде болып жатқан жағдайларды айыптаған болатын. Ол француз отаршыларының Азия жерінде ұзақ қала алмайтындығына көз жеткізді. /26/

1957 жылдың қарашасында елдің ұлттық күштерінің өкілдері Вьентьян келісімін бекітті. Келісім бойынша билікте коалициялық үкімет отыратын бейтарап Лаос мемлекетін құру көзделді. Бірақ, Вашингтон Лаостың ішкі істеріне араласып, Лаоста батыстық антикоммунистік режим құруды талап етті. Орталық барлау басқармасы лаостықтар арасынан АҚШ үкіметіне жұмыс істейтін адамды іздестірді. Ақырында орталық барлау басқармасы ол адамды Лаостан емес Парижден тапты. Ол атаққұмар офицер Фуми Носаван еді. Уақыт өте келе бұл атаққұмар американ қаржысы және қаруымен Лаосқа келді. Коалициялық үкімет басшысы Суванна Фума елден кетуге мәжбүр болды. Патет- Лаоның көптеген басшылары тұтқындалып, түрмеге отырғызылды. Елде жаңа қарқынмен азамат соғысы бұрқ етті.

АҚШ Лаосты өзінің әскери базасына айналдыруға ұмтылды. Американдық генералдар Лаостың Оңтүстік –Шығыс Азиядағы антикоммунистік қамал ретіндегі стратегиялық маңызын атап көрсетті. Д.Ф. Даллестің ұсынысы бойынша Лаоста бостандықты қорғау деген сылтаумен американ қаржысына үлкен жалдамалы әскер құрыла бастады. Оған 1960 жылы 300млн. долар жұмсалды. /27/

Лаос халқы кедейленді, экономика өте аур жағдайға түсті, ал жалдамалылар американ садақасына өмір сүрді. Лаостың патриоттық күштері қорғану үшін қолдарына қару алғанда американдықтар асырап отырған әскери топтар тарап кетті. АҚШ үкіметі жағдайды сақтап қалу үшін Лаоспен көршілес Тайландқа 5 мың американ теңіз жаяу әскерін жөнелтті.

Президент кеңесшілері Лаосты тек күшпен сақтап қалуға болатынын айтып, Лаос ісіне АҚШ-тың қол сұғуын кеңейтуді ұсынды. Ұлттық қорғаныс кеңесінің бір отырысында генерал Лемнитцер: егер бізге ядролық қаруды қолдануға құқық берсе, онда біз жеңіске кепілдік береміз, - деп. мәлімдеді.

Кеннедиге Лаос ісінде екі бағыт таңдауға тура кеді. Біріншісі, Лаосқа қосымша әскери бөлімдер жіберуді қарастыру, екіншісі, Лаостың біртұтастығын мойындап, бейтарап мемлекет құру.

1961 жылдың жазында ұзақ келіссөздерден кейін Женевада Лаос мәселесін реттеу жөніндегі келісімге қол жеткізілді.

Кеннеди үкіметі өз одақтастарының Лаостағы американ саясатын қолдауына қол жеткізді. Бірінші кезекте Кеннеди бұл қолдауды ағылшын премьер-министрі Макмилланнан сұрады. Бірақ ағылшын премьер-министрі американ әрекетіне тек рухани қолдау көрсететінін білдірді. Алайда, АҚШ үкіметін мұндай жауап қанағаттындырмады.

Кеннеди ағылшын премьер-министрімен кездесуге Флоридаға ұшып келді. Бермуд аралдарында іс-сапармен жүрген Макмиллан да сонда келеді. АҚШ және ағылшын үкімет басшыларының кездесуі американдық Ки-Уэст әскери базасында өтеді. Кеннедидің басты мақсаты, егер Вашингтон Лаосқа әскери интервенция жасау керек деп шешкен жағдайда Макмилланнан әскери қолдауға қол жеткізу еді. Бірақ Макмилланның бұл талаптарға көңілі толмады. Дегенмен, ол ағылшын күштерінің әскери интервенцияға тек ол қажет болған жағдайда ғана қатысуына келісті.

Бірақ, барлығы Кеннедидің айтқанына көнбеді. АҚШ-тағы француз елшісі Альфан Кеннедиге Шарльз де Голльдің жеке жолдауын тапсырды. Жолдауда қандай да бір жағдай болмасын Франция Лаостағы әскери интервенцияға қатыспайтындығы туралы айтылды./28/

Венадағы кездесуде американ үкіметі Лаосты бейтараптандыру идеясымен келісуге мәжбүр болды. Бұл жерде үлкен рольді Кеңес Одағының берік ұстанамы ойнады және Лаос патриоттық күштерінің жалғыз еместігін, социалистік елдердің оларды қолдап отырғанын бірнеше рет мәлімдеді.

2.2. Ақ үйдің Африка және Латын Америкасында жүргізген саясаты.
Кеннеди Африкада өте сақ саясат ұстанды. Ол әлемнің бұл аймағында басқа дамушы елдерге қарағанда отарлаудың жаңа әдістерін қолданды. Сонымен бірге, Конго қасіреті көрсеткендей Кеннеди Африка халықтарына байланысты қарулы әрекеттен және қорқыту саясатынан бас тартпайтынын көрсетті.

Кеннеди Африкаға деген ерекше қызығушылығын жасырмады. Ол Африка құрлығы американ дипломатиясы және бизнесімен өте нашар игеріліп жатыр деп. есептеді.

АҚШ-тың Африкаға деген ұстанымына Кеннедидің көңілі толмаушылығының себептері жеткілікті еді. Өйткені, қара құрлықты бөлісуде АҚШ кешігіп қалды және Англия, Франция, Германия, Бельгия, Испания және Португалия Африканы өзара бөліске салған болатын.

Кеңес Одағының екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске жетуі ұлт-азаттық қозғалыстардың қарқын алуына дем берді. Африканың оянуы отарлаушылардың аяушылығынан емес, социалистік елдердің қолдауымен және халықтың еркіндікке деген ұмтылысынан еді.

Кеннеди өз қызметіне кіріспес бұрын Африка ісі жөнінде маңызды тәжірибе жинаған еді. АҚШ сенатында Кеннеди сияқты ешкім Африкаға көңіл бөлген емес.

Кеннеди Францияның Алжирдегі әскери отарлау саясаты бүкіл Африкадағы Батыстың үстемдігіне нұқсан келтіреді деп айыптады. Кеннедидің Африкаға көңіл бөлуіне мына фактор әсер етті. Ол ұзақ уақыт бойы сыртқы істер жөніндегі сенат комитетінің Африка істері жөніндегі бөлімнің төрағасы қызметін атқарды. Кеннеди өзінің сайлау науқаны кезінде де бірнеше мәрте Африка істері жөнінде мәлімдеме жасады. Ол Батыс Африкадағы өз үстемдігінен айрылуда және АҚШ сол үшін күресу керек екенін айтудан шаршамады. /29/

Кеннеди Африкада Эйзенхауэрдің саясатын жалғастырды. Кеннедидің жақын көмекшілерінің бірі – Соренсеннің айтуы бойынша Кеннедидің Конгодағы саясаты Эйзенхауэр саясатының тікелей жалғасы болды. Эйзенхауэр билікті Кеннедиге берген уақытта империалистік елдердің бұл Африкалық еге қол сұғуы өзінің шарықтау шегіне жеткен еді.

1961 жылы 17 қаңтарда Элизабетвилья елді мекенінде жалдамалы топ Патриса Лумумбаны және оның жақын серіктерін өлтірген кезде Кеннеди әлі ресми түрде АҚШ президенті болмаған еді.

Эйзенхауэр үкіметі Конгоның заңды үкіметімен жақындасып, белгиялықтар мен ағылшындықтардың үстемдігін жоюға тырысса, Кеннеди де сол жолды таңдады. АҚШ Конгоның толық тәуелсіз елге айналуынан қорықты. Американдық басқарушы топтар Конго үкіметі мен социалистік елдер арасындағы достық байланысқа күдікпен қарады. Патриса Лумумбаның өлімінен кейін Кеннедиге өзінің сенімді серігінің бірі – Вашингтонның БҰҰ-дағы өкілі Хаммаршельдті Конгомен американ дипломатиясын жақындастыруға жіберді.

Кеннеди кез-келген елдің Конго ішкі істеріне қол сұғуына қарсы екенін мәлімдеді. Бірақ 1961 жылдың ақпанында АҚШ-тың Конго істеріне араласуына байланысты сол елдің үкіметі құлады.

Патриса Лумумба қайтыс болған соң Кеннеді үкіметі Стивенсон жоспарына сүйенді. Бұл жосардың мақсаты конголез дағдарысын реттеу емес, үкімет пен Антуан Гизенга арасына жік салу еді. Стивенсон жоспары өз жемісін берді. Стивенсон Конгодан өте бай Катанга провинциясын бөліп алуды ойлаған Чомба үстіне бақылау орнатуды талап етті. Чомба үстінен бақылау орнатылды, бірақ американдықтар емес бельгиялықтар Хаммаршильд американ жоспарын қолдап, БҰҰ-ға өз атынан тіркеді. Стивенсон жоспары мен Хаммаршильд жобасы егіз еді. Екі жоба мақсаты да Конго үстінен бақылау жасау еді./30/

Конгодағы күрделі және қарама-қайшы жағдай БҰҰ-ның резолюциясында да көрініс тапты. Мысалы, Қауіпсіздік кеңесінің 1961ж. 21 ақпанында қабылданған резолюциясында Конгодан бельгиялық және басқа да шетел әскери және жартылай әскери жабдықтар тез арада шығару талап етілді. Бірақ бұл жағдай бельгиялықтарды қанағаттандырмады.

Көп өтпей АҚШ-тың айдап салуымен БҰҰ-ның әскерлері Чомбаға қарсы әскери әрекетін бастады.

1961 жылдың тамызында Кеннеди АҚШ-тың Конгодағы елшісі етіп Эдмунд Галлионды тағайындады. Жаңа елшінің бұл елдегі жағдайға деген көзқарасы ерекше болмады. Ол Конгодағы патриоттық күштердің әрекетінен коммунистік қауіпті байқады. Галлион Кеннедиге Конго бөлшектенген жағдайда көп бөлігі коммунистердің бақылауында қалатынын баяндады. Галлионның ойынша, Катанга бөлінген жағдайда Конгоның күйреуі мүмкін еді.

Елші жағдайды сақтап қалу үшін шешуші іс-шараларға көшуді ұсынды.

АҚШ-тың Конгодағы, әсіресе Катангадағы саясаты НАТО-ны әжептеуір әлсіретуге ықпалы бар екенін есептей отырып, мемлекеттік департаменттегілер Галлионның жоспарларына ықылассыз қарады. Женевада Чомбамен кездескен А. Гарриман да осы көзқараста болды. Мемлекеттік хатшы Д.Раск Конго мәселесіне бұлынғыр күмәнділікпен қарады. Ол Катангадағы сиператизмді жоюға асығуға мұндағы жағдай тым бұлынғыр деп есептеді.

Кеннеди көп ойланғаннан кейін Галлион жоспарын қолдады. АҚШ БҰҰ-ның атын жамылып және Хаммаршельдке арқа сүйеп, Конгодағы әрекетін жалғастыруға ниеттенді. Гизенго және оның жақтастарына қарсы күресті белсенділендіру шешілді. 1961 жылы 16 қарашада Э. Стивенсон Шығыс провинциядағы жадай туралы мәселе Катанганың бөлінуі туралы мәселеге қарағанда өте маңызды деп мәлімдеді./31/

1961 жылы соңғы айларында АҚШ Чомбаға қатысты шешуші ұстанымдарға кірісті. Осы мақсатта 5 желтоқсанда БҰҰ-ның әскерлері Катангадағы Чомба режиміне қарсы жаңа операция бастады.

Кеннедидің Катангаға қарсы саясаты Брюссель мен Лондонның ашуын өршіте түсті. Ұлыбритания сыртқы істер министрі лорд Хьюм өз сөзінде американ әрекетін қатты сынға алды. НАТО-ның сыртқы істер министрлері конголез мәселесі бойынша шақырылған Париж кеңесінде одақтастар бір келісімге келе алмады. НАТО-ның әрекеттерінің өзі де АҚШ-тың негізгі бағытын өзгерте алмады.

Вашингтоннан төнген қауіп-қатер көп ұзамай Чомбаға белгілі бір әсерін тигізе бастады.

1961 жылдың 21 желтоқсанында китон келісіміне қол қойылды. Онда Чомба Конгоның бүкіл аймағының үстінен леопольдвил үкіметінің билік етуін мойындаған шын мәнінде китон келісімін Чомба тек сөз жүзінде қабылдаған еді. Бұл жөнінде Кеннедиге Галлион да айтқан болатын. Ол Чомба тек уақыт ұтқысы келетінін және келісімге тұрмайтынын мәлімдеді. Шынында-ақ, Чомба Англия мен Бельгияға арқа сүйей отырып, китон келісімін жоюға кірісті./32/

Келесі бірқатар айлар барысында Кеннеди НАТО-мен Конго мәселесі жөніндегі келіссөздерді жұмсартуға күш салды.1962 ж. жазында американ, ағылшын және Бельгия өкілдерінің бірігу нәтижесінде Конгоны біріктіру жөніндегі жаңа жоспар жасалды.

Егер де жаңа бірлескен жоспар сөз жүзінде жасалса да, батыс европалықтардың Чомбаға қарсы құпия нұсқаулары Вашингтон кеңесіне ерекшеленіп тұрды.Чомба бірлескен жоспармен сөз жүзінде келіскенімен, іс жүзінде елемеуге тырысты.Қарашаның басында АҚШ үкіметі Чомбаға президенттің арнайы эмиссары ретінде Д.Макгиді жіберді.Ол Чомбаны әскери шабуылмен қорқытты.Бірақ, Чомба келіссөздерді созуды жалғастырды.

Кеннеди Катанга сепаратист ері жетекшілерінің артында кім тұрғанын біліп, Бельгия премьер- министрі Спаакпен кездесу өткізуді ойластырды.1962 жылы 27- қарашада кездесу өтті және басқа кездесулерде жалғасын тапты. Бірақ кездесулердің нәтижесі АҚШ үшін көңіл қуантарлық болмады. Барлығы бельгиялықтардың Катангадағы өз жалдамалы әскерін күшейте отырып, уақыт созғаны туралы айтты.Оған ағылшын және оңтүстік Африкалық отарлаушылар белсенді түрде көмектесті.

1962 жылы желтоқсанда Галлион Кеннедиге Катангада әскер қолдану туралы ұсынысын жіберді.Ол: тек осы амал ғана Конгодағы американ үстемдігін орнықтыруға көмектеседі,- деді. Кеннеді Галлионмен келіседі.

Сонымен қатар, ол өз әрекетімен Лондон және Брюссель тарапынан наразылықты қалай жұмсартуды ойлады.

Кеннеди осы мақсатпен 1962 жылы 18- желтақсанда Ұлыбритания премьер – министрі Макмилланмен Нассауда (Багам аралдары) кездеседі.Конгодағы империалистік державалардың қарама-қайшылығы және Англия ядролық күштерінің тәүелсіздігі аталған мәселе екі басшы арасында негізгі тақырыпқа айналды. Сонымен бірге Кеннеди Брюссельге жедел түрде мемлекеттік хатшы орынбасар Макгиді жіберді. Осы келіссөздер барысында олар Конго кірісін бөлісуде әділ болу жөніндегі келісімге қол жеткізді.Бірақ, империалистік елдердің Катанга үшін күресі мұнымен бітпеді.Ол ондаған жылдарға созылды.

Сонымен 60-жылдар басында американ империализмі Африкаға енуге толық құқылы екенін анық мәлімдеді.Бұл бағыт, біз көріп отырғанымыздай, сәтсіздікке ұшырады.

Президент Кеннеди Латин Америкасында да жаңа отарлау әдістерін және Вашингтонның ескі империалистік мақсаттарын орнықтыруға тырысты.

Кеннеди АҚШ-тың Латын Америкасындағы жұмысын жақсарту үшін Даму одағының көмегіне сүйенді.Бұл Латын Америкасының әлеуметтік – экономиалық дамуына бағытталған бағдарлама еді. Даму одағы идеясы Кеннеди 1961 жылы 13- наурызда ұсынған еді. Американ дипломатиясы осы жоспар арқылы Латын Америкасы елдерінде табысқа жетуге тырысып, өз қызметін күшейтті. /33/

1961 жылы тамызда Уругвайдағы Пунта – Дель – Эсте қаласында американ елдері ұйымының әлеуметтік – экономикалық кеңесінің арнайы сессиясы шақырылды.Сессияда Даму одағы жалпы ережелері және Пунта – Дель –Эсте хартиясы туралы өтініш қабылдады.Бұл құжаттарда Даму одағының мақсаттары және оның қызметінің бағдарламасы баяндалды.

Даму одағы бағдарламасы бойынша Кеннеди үкіметі Латын Америкасына 10 жыл ішінде жылына 2 млрд. доллардан қаржы бөлуге уәде берді.Оның 1,1 млрд. доллары үкімет жүйесі бойынша бөлінсе, 900 млн. доллар американдық және батыс Европалық жеке капиталдың салымдары, сонымен қатар халықаралық ұйымдардың қарыздары еді.

Америка елдері ұйымының жанынан арнайы эксперттер комітеті құрылды.Олар барлық латынамерикалық елдердің үкіметтерінен ұзақ уақытқа арналған экономикалық-әлеуметтік даму жоспарын қабылдады. АҚШ басқарған эксперттер комитетінің қызметіне қайсыбір жоспарды игеру немесе ауыстыру,оған қаржы бөлу немесе бөлмеу қызметтері кірді.КеннедиЛатын Америкасы елдерінің ескірген әлеуметтік мәселелерін жоятын реформаларды жүргізу қажет екенін мәлімдеді.Кеннеди осындай мәжбүрлі әдістің көмегімен Латын Америкасы елдерімен капиталистік қатынастарды тұрақтандыруға ниеттенді.Кеннеди жекелеген жер,салық және басқа реформалар жолымен Латын Америкасындағы ұлт-азаттық қозғалысты әлсіретуге ұмтылды.

АҚШ үкіметінің негізгі ұстанымы кез-келген жолмен революциялық толқуды басып – жаншып және Латын Америкасы халықтары арасында революциялық Кубада орын алған әлеуметтік – экономикалық реформаларды болдырмау болды.Бірақ Кеннедидің мұндай сақ әрекетін американдық билеуші топтар арасында кең қолдау тааппады.

Даму одағы Латын Америкасы елдерінде американ көмегінің көлемін біршама нығайтуды ойластырды.Бірақ бұл көмек бұл елдерді құдіретті солтүстік көршісіне тәуелді етуге көмектеспеді.

Сонымен, Кеннедидің Латын Америкасындағы саясаты, біріншіден, Кубадағы революцияны жоюға, екіншіден, Даму одағы ұйымының көмегімен латынамерикалық елдердегі американ монополиясының позициясын нығайтуға және сақтауға негізделді.

Кеннеди бір інші мақсатын жүзеге асыра алмады. Дегенмен, ол бұл мақсатына жету үшін әртүрлі әдістерді қолданды.Мысалы: әскери шабуылдан бастап Бостандық аралына экономикалық блокада жариялауға дейін.

Даму одағы бағдарламасына келер болсақ ол да күтпеген нәтижелер альп кеді. Латын Америка елдерінде бұл бағдарлама жөнінде Одақ бар,бірақ даму жоқ,-деген сөз тарады.Кеннеди Латын Америкасы істерінің аяғында демократияға көңіл бөлетінін мәлімдеді.1963 жылы оның үкіметі Орталық Американың прогресшіл күштерін басып жаншу үшін аз жұмыс жасаған жоқ.Панама каналы аймағы жөніндегі әділетсіз келісімдерді қайта қарау туралы панама үкіметінің талаптарын орындаудан бас тартты.Бразилияға қарсы тіміскі саясат жүргізді./34/

Конститутциялық латынамерикалық үкіметтерді қолдайтынын мәлімдей отырып, Кеннеди сол үкіметтерді құлатқан гориллалармен қарсы келетінін ойламады.Бұл қатынаста президенттің сөзі мен ісі сәйкес келмеді.Оны АҚШ мемлекеттік департамент өкілдерінің мәлімдемесіне бүркей алмады

Барлығы екі-үш айда не болатынын және барлығы өз орнына түсетінін алдын-ала білді.Жаңа латынамерикандық гориллалар американдықтардың жеңіл насихаттаумен коммунизмге қарама-қарсы тұруға қару алған, демократия үшін күресушілерге айналды.

Бұл сөзге мысал ретінде Перуді алсақ болады.1962 жылы Перуде конституциялық үкімет құру үшін бүкілхалықтық сайлау өтті. Сөйтіп, елдегі жағдайды қадағалау үшін АҚШ қолдаған бірде-бір партия басым дауысқа ие бола алмады, ал прогресшіл күштердің үстемдігінің өсуі жалғаса берді және Вашингтоннан тиісті команда жіберілді.

Жіберілген әскер билік басына генерал Рикардо Годояны қойды. Бұл мақсат үшін АҚШ-та дайындықтан өткен американдық танктермен қызметшілер қолданылды.Сонымен қатар, президент Кеннеди Перумен дипломатиялық байланысты бұзды және оған әскери көмек беруді тоқтататынын мәлімдеді.Бірақ бір ай өткен соң дипломатиялық байланыстар қайта қалпына келтірілді.АҚШ үкіметі генерал Годоя режиміне көмек ретінде 30 млн. доллар бөлсе, Экспорт - импорттық банк қарыз ретінде 36,9 млн. доллар қаржы бөлді.

Енді американ монополиялары өзіне жағдайды демократия жолындағы Перудің алдағы жоспарларын ойластыра бастады.

Мұндай жағдайларды көптеп мысалға келтіруге болады. 1962-1963 жылдары Кеннеди үкіметінің көмегімен жергілікті реакцияшылдар Эквадор мен Парагвайдағы қарулы халық толқуларын басып жаншуға мүмкіндік алды.

Бразилияда әскери диктатура орнатылды. Латын Америкасындағы бұл жағдай басқа елдерге де тарады. Дегенмен, АҚШ – тың басты мақсаты- латынамерикандықтардың бостандық және әділдік үшін болған революциялық толқуларын басып жаншу орындала қоймады.

1964 жылы Колумбия мен Венесуэлада революциялық күш күшейе түсті.Сонымен Кеннедидің Латын Америкасындағы либералды идеялары сәтсіздікке ұшырады.Ал ол өлгеннен кейін ол идеялардан еш нәрсе қалмады.