Джрауова К. С- қорқыт Ата атындағы Қму-нің академиялық доценті, э.ғ. к

ҚМУ-нің академиялық доценті, э.ғ.к

Халықтан алынатын салықтар ежелгі мемлекеттердің қазынасының негізгі көзі болып табылды. Ежелгі Грецияда б.ғ.д.VІІ-ІV ғ.ғ. ақсүйек өкілдері мемлекеттің негізін қалап жатқанда, табысқа табыстың оннан бір немесе жиырмадан бір бөлігіндей мөлшердегі салықты енгізді. Қақпашылық алым түріндегі акциздер де болған. Салық салуға қарсы іс-әрекеттер де болып тұрған. Жеке тұлғалардан алынатын салықтарды құлдық мөрі деп есептеген , кейбір толық құқықты азаматтар оны өздеріне кемсітушілік деп есептеді.

Римде және оның колонияларында б.ғ.д. ІV-ІІІ ғ.ғ. коммуналдық салықтар енгізілген, олардың шамасы азаматтардың әл-ауқатына қарай есептелген. Салық сомасын анықтау алды-ала сайланған шенеунік цензорлар арқылы әрбір 5 жыл сайын жүргізіліп отырған. Рим азаматтары өздерінің мүліктік жағдайы мен жанұялық жағдайы жөнінде ант беріп отырған. Рим империясында қолданылған коммуналдық салықтардың бірі-жер салығы(аннона) болып табылады. Рим провинцияларында табыстың басты көзі осы жер салығы болып саналды. Оның орташа бағамы жер учаскесінен түскен табыстың оннан бір бөлігін құраған. Сонымен қатар, жылжымайтын мүліктер, мүйізді ірі қара, құлдар, әртүрлі бағалы заттарға да салық салынған.

Бұлардан бөлек провинцияның әрбір тұрғыны барлығына бірыңғай жанбасылық алым-салық төлеген.

Салықтың өлшем бірлігі соқа болған, оның мөлшері әр жерде әртүрлі болды және облысқа, топырақ сапасына, жер керек-жарағына тікелей байланысты болған. Соңында жеке тұлғалардан алынатын бұл салықты есептеудің өлшем бірлігі аула болып саналады. 1 Петр кезеңінде салық салу жүйесінің аулалық түрінен жаппай салық түріне көшу басталды, салық салудың өлшем бірлігі аула орнына еркектің жан басы қолданылды. Халықты жан басылық санақтан өткізгеннен кейін, салық мөлшері келесі түрде есептелді: армияны ұстауға кететін шығында шаруаларға жүктелген, ал флоттарды ұстау шығыны отырықшы халықтарға жүктелген. Жан басының алым-салықтың басты кемшілігі кез-келген жан басылық салық саясаты, әртүрлі жерлер мен салалардағы еңбек табысының да әртүрлі болуы есепке алынбады, екінші кемшілігі жан басы саны ауыспалы үлес болып табылады, осыдан салық әсері жеткілікті түрдегі шартты сипат алады. Үшіншісі- салықты жұмыс істейтін жан басына емес, әр жанға үлестірген, ол жұмысты өте қиындатқан [2].

Осыған орай, ежелгі әлемдегі және орта ғасырлардағы көптеген мемлекеттерде төлемдердің кездейсоқ сипат алғанын қорыта айтуға болады. Бейбітшілік уақыттарда қазына табысы мемлекеттік меншіктен түскен табыспен сипатталған және міндетті төлемдердің қажеттілігі болмаған. Соғыс жылдарында көсемдер азаматтар табысына байланысты тікелей салық түрлерін енгізді. Кейінірек, қоғамдық өмірде кездейсоқ өзгерістер болғанда, шаруашылықтың ақшалай қатарын заттай толықтырды, мемлекет қажеттілігі айтарлықтай өскенде салықтар жүзеге асырыла бастады.

Салықтар тарихының келесі кезеңі салықтың аз саны мен біркелкілігі жағынан айырмашылығы болған. Салық формалары барынша айқын, басқару ережесі де неғұрлым бірте-бірте өңделген болды. Мемлекет салықты бекіту мен жинаудың барлық функцияларын өз қолына алады және мұндай алым көздеріне ықпал жасайды. XІX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың ірі капиталистік елдердің салық жүйесі біркелкі түрді қабылдады. Олар жеке тұлғалардан алынатын тікелей салықтардан және тұтыну салықтарынан тұрды. Негізгі ролді сол кезде енді ғана енгізілген табыс салығы атқарды. Нақты салықтардың ролі төмендей бастады, ал тұтынуға салынатын салықтар мөлшері сақталып қалады.

Сол кездегі халықтан алынатын салық түрлеріне тоқталайық.

Халықтан алынатын жер салығы ерте уақыттан бері жүзеге асырылған.

XІX ғасырдың екінші жартысында мемлекет табысындағы жер салығының маңызы жаңа салық түрлерін енгізуге байланысты төмендеді, бірақ өз маңызын жойған жоқ. Жер салығының өзі артықшылығы- жер сапасы болып табылмақ. Оның өзі меншік және жердің қымбаттау қасиеті де бар. Жер меншік иесінің төлем қабілеттілігін көрсете алады және одан табысты бағалау да әлдеқайда оңайға түседі. Жерді салық салу объектісі ретінде жоғалту мүмкі емес, ол салық салудың ең тиімді объектісі болып табылады. Әртүрлі уақыттарда және әртүрлі елдерде жерден түскен табысты есепиеу әдісі әртүрлі болып келді. Алғашында оның санына қарай пропорционалды, кейіннен жерді құнарлылығына қарай бөле ажыратып, салық есептелген. Кейіннен жетілдірілген әдістер мен жолдары пайда болады, солардың негізінде жерден алынатын таза табыс- кадастр анықталған. Кадастрды құрастырғанда жер ауданы, топырақтарды сапасына қарай орналасу өңіріне қарай ажырату, топырақтың әр түрінен орташа өнімділік пен дақылдарды өсіруді анықтау қажет. Әртүрлі дақылдардың орташа өнімділігі, зерттеліп жатқан аудандағы әрбір топырақ сапасының аудан өлшем бірлігі жөніндегі кесте құрастырылған. Әрбір бөлек кесте негізінде аумақ үшін өнімділіктің жалпы кестесі құрылды, одан өндіріс шығындары алынып тасталды, салық салу объектісі болып табылатын әртүрлі сападағы жер ауданының бірлігінен таза табыс есептелді [3].

Келесі халықтан алынатын салық түрі- үй салығы. Ол XVІ ғасырда қалалардың дамуымен бірге Европалық елдер практикасында пайда болған. Бұл салықтың салық салу субъектісі үй иесі табылды. Үй иесі әртүрлі сипатта табыс табады: біріншіден олардың үйге салған капитал пайдасы, екіншіден үй егесі пәтерлік ақыдан пайда алды және үй орналасқан жер учаскесінен жер рентасын алып отырған. Үй салығы осы аталған табыстарға салынған. Осыған орай қалай да болса, үй салығы объектілерін есепке алу және олардың табыстылығын есептеу керек болған. Англияда XVІІ ғасырда осы салықтың пайда болуына байланысты, ол үйдегі ошақтар мен каминнің санына қарай есептелді. Ғасыр соңында салық үйдегі терезе санына қарай есептелген. Мұндай есеп барынша қарапайым, бірақ тиімді емес, өйткені кейбір тұрғындар үйді терезелермен айналдыра қаптап тастаған. Одан әрі кейбір үйлерге орташа норма деңгейіне қарай анықталатын табысқа қарай салық салуға көшті. Жалпы табыс тұрғын үй ауданының бірлігін орташа табыстылығын үйдің жалпы ауданына көбейтеміз, одан кейін норма бойынша ағымдағы шығындарды шегереді, қалған таза табысқа салық салынады.

Айналымға салынатын салық XІX ғасырда дами бастады. Олар қандай да бір меншіктегі бағалы заттар бір тұлғадан екіншісіне өткен кезде алынады. Салықтың субъектілері мәміліге қатысушылар болып табылады. Айналымға салынатын салық өндіріске салынатын салыққа қосымша қызмет атқарды.

Айналымға салынатын салықтар арасындағы мұрагерге өткен заматта салынатын мұрагерлік салығы ең маңызды орын алады. Жинақтау процесін күшейту мұраға қалдыратын бағалы заттардың санын барынша ұлғайтуда сипатталған, бұл берілген салықты мемлекеттік кірістің ең ірі көзіне айналдырды. Мұраға салынатын салық прогрессивтік салық салудың алғашқы формасы болып табылады. Мұнда салық салу процентінің өсімі мұрагерлік сомасының ұлғаюына және мұрагердің түп-тамырының дәрежесіне байланысты болып отырды. Алғашында салық салу 15 пайызды құраса, одан кейін салық бағамы барынша өсті және алыс туысқанның мұрагерлері 50 пайыз және одан да жоғары бағам қойылып, ірі сомаға жетті [4].

Халыққа салынатын салықтардың келесі түрі- бағалы заттардың өсуіне салынатын салық. Бұл салық Батыс Европада XІX ғасырдың соңында қалалар мен соған сәйкес қалалық жер бағасының өсуіне байланысты қалыптасты. Бұл салықтың салық салу объектісі алдыңғы жер иесінің сатып алу кезінде жер учаскесіне төлеген бағасы мен оның қазіргі сатылып отырған бағасы арасындағы айырмашылық болып табылады. Салық ставкасы барлық елдерде орташа 20 пайызды құрады.

XІX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында ірі капиталистік елдердің салық жүйелері біркелкі түрге енді. Оларды бір жағынан тікелей салықтар құраса, екінші жағынан көптеген тұтыну салықтарынан тұрды. Басты орынды енгізілгеніне көп уақыт болмаған табыс салығы алды, ол нақты салықтарды ығыстыра бастады.

Жалпы, табысқа салық салу нақты салықтардың орнына XІX ғасырдың 40-50 жылдарында келді. Бұл уақытқа дейін тікелей салық салу жүйесі жерге, үйге, саудаға, өнеркәсіпке, еңбекақыға және қызмет үшін ақшалай сыйақыға салынатын нақты салықты бейнелеп келді. И.Х.Озеров табысқа салық салуға көшу проблемаларын талдай отырып, бұл күрделі процестің алғы шарттары туралы жазады. Біріншіден XІX ғасырдың соңында жер иеленудің, несиелік шаруашылықтың, шаруашылықтың конъюктурасының дамуы табысқа салық салуға жағдай жасады және тікелей объективтік салық салуды тарылтып тастады. Екіншіден тек табысқа салық салу ғана конъюктуралық табысты және соманы дұрыс анықтауды қамти алатындай жағдайда емес.

Табысқа салық салудың алғашқы тәжірибесі Англияда 1799 жылы Наполеонға қарсы соғысты қаржыландыру мақсатындағы уақытша шара реттінде енгізілген. 1802 жылы оны алып тастаған, бірақ 1803 жылы оны жетілдіріп қайта енгізген. 1803 жылы құрылған салық жүйесі Англиядағы 20 ғасырдың 20 жылдарындағы табыс салығын ұйымдастыруға негіз болды. 1816 жылы салық алып тасталғанына қарамастан, 1842 жылы Англияның салық жүйесінде тұрақты түрде орнықты, ол бюджеттік түсімдердің 25(-н беріп отырды.

Пруссияда табыс салығы олардың жеке салық салымдарынан дамыған. Алғашында 1806-1807 жылы ауылдық жерлерде 12 жастан жоғары барлық тұрғындарға жеке салық белгіленген, бірыңғай бағамы 0,5 галера. Ал 1812 жылы сыныптық салық енгізілген, салықты төлеушілер ішкі сомалық белгілеріне қарай, сыныпқа бөлінген және әрқайсысында 3 бағамдағы салық салынады [5].

20 жылдарда Германия табыс салығының жеке сипатын сақтап қалды. Ондағы жүйе салық төлеушінің қолындағы барлық табысқа салық салуға ұмтылды, ол уақытта Англияда төлеушінің жеке табысының бір бөлігіне салық салынатын.

Табыс салығы негізінен дағдарыс пен соғыс кезінде пайда болған. Оны енгізудің басты себебі барлық елдерде мемлекеттің кездейсоқ шығындарға деген өтпелі қажеттілігін қамтамасыз ету болып табылады.

АҚШ-та табыс салығы 1862 жылы Азамат соғысы кезінде Федералды Үкіметтің қосымша табысын алу үшін енгізілген және 1872 жылға дейін жүзеге асырылған [6].

Ресейде табыс салығы 1812-1820 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде енгізілген және соғыстан кейінгі қалпына келтіру үшін шаруашылықты жылжымайтын мүліктен түскен табыстан проценттік мөлшерде жинаған. Сонан соң бүкіл ғасыр бойы Ресейде табыс салығы болған жоқ, тек 1962 жылы пруссиялық үлгідегі құрылған табыс салығы жөнінде заң қабылданды. Табыстан әртүрлі шегерулер бекітілді, жанұялық жағдайға және ауруына байланысты жеңілдіктер беріліп отырды. Жалпы табыс салығын есептегенде пәтерлік және кәсіпшілік салықтар жүргізілді. Революцияға байланысты бұл заң күшіне енбей қалды және 1924 жылдың соңында ғана Кеңестік Ресейде табыс салығы жөнінде декрет өңделіп шығарылды. Мемлекет шаруашылық монополист және өндіріс факторларының ірі меншік иесі ретінде салық жинау әдістері мен шараларын, кезеңділігін өзі белгіледі. Салық салудың нарықтық принциптері бара-бара өз мәнін жоғалтты.

КСРО дәуірінде Отандық салық жүйесін құру күрделі және қарама-қайшылық жағдайда өтті. Қазан төңкерісінен кейін большевиктер кездейсоқ-контрибуция салығын қолданған. Контрибуция- салық салуға таптық жақындауды сипаттады және нарықтық шаруашылықтары салық жүйесіне тән теңдік пен жалпылықты, тұрақтылықты және ынтымақтастық сияқты принциптерді бұзды, контрибуция көмегімен шешілетін мәселелердің нақты тарихи шектеулері болды, саяси мазмұнды және меншікті экспроприациялау және жеке меншік иелерінің табысы, кәсіпкерлер мен өндіріс факторларының принциптері бұзылды. Контрибуция буржуазияның экономикалық күш-қуатын түсіру және мемлекеттің қаржы базасын нығайту құралы қызметін атқарды [7].

Қазақстан өз егемендігін алғаннан соң, тезірек өз салық заңдылығын жасау қажет болды. Әлемнің қандай мемлекеті болмасын жеке тұлғаларға салық салу жүйесі салық жүйесінде басты орын алады, әсіресе қандай мемлекет болмасын, оның салық жүйесінде жеке табыс салығы мен меншікке салынатын салықтар басты роль атқарады. Халықтан алынатын табыс салығына келер болсақ, 1994 жылдарға дейін бұл мәселе бойынша «ҚазССР азаматтарынан, шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға салынатын табыс салығы туралы» Заң қызмет атқарып келді. Ол 11.12.1990 жылы шыққан, жеке тұлғаларға салық салудың негізгі бағыттарын анықтады.

Меншікке салынатын салықтарға келер болсақ, олардың алғашқысы болып 1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгізілген жер салығын алуға болады. Бұл салықты 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы қабылданған «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» Заңы реттеп отырды.

Ауыл шаруашылығында жаңа өндірістік қатынастардың дамуы экономиканы түбегейлі қайта құрған жағдайда ғана мүмкін болады. Оны жүзеге асыру аграрлы реформаның негізі болып табылатын жер қатынастарын жетілдіруге тікелей байланысты.

Салықтық өзгерістердің қарқынына қарап, республикадағы жер қатынастарын 3 кезеңге бөлуге болады. Республикадағы жаңа жер қатынастарының бірінші кезеңінің маңызды сәті болып жер салығы нысанында жер үшін төлемді енгізу үшін заңдық базаны құрған 1991 жылдың 17 желтоқсанында «Жер салығы туралы» Заңының қабылдануы болды.

Жер үшін төлем салық салудың бірыңғай принциптерін қамтамасыз ететін, жер салығының ставкасын оңтайландыру жолымен жаңа нарықтық қатынастарға қолайлы жағдай жасайтын режим құру негізінде мемлекет, кәсіпорын және азаматтардың мүдделерінің ұштастырылуын қамтамасыз етуі тиіс.

Жер үшін төлемнің принциптері мен критерийлерін жетілдірудің негізгі бағыты болып өзін-өзі ақтамаған тегін жер пайдалану принципінен бас тартып, жерді оңтайлы пайдалануды ынталандыру және экономикалық реттеу механизміне көшу қажет болды.

Қазіргі Қазақтан аумағында мемлекеттердің қызмет ету тарихында жерді пайдалану қауымдық немесе меншіктің мемлекеттік нысанындағы тегін жер пайдалану жүзеге асырылып келген. Тек 1990 жылдың 16 қарашасында Қазақ ССР Жоғары Кеңесі қабылдаған жаңа Жер Кодексінде республикада жерді пайдалану және иелену ақылы болып табылды. Бұл ереже Жер Кодексінің 36 бабында заңды түрде бекітілді.

22.12.1995 жылғы ҚР Президентінің «Жер туралы» заң күші бар жарлығында және 24.01.2001 жылғы ҚР «Жер туралы» Заңында жерді пайдалануға ақылылық принципі сақталды.

ҚР жер заңдарына сәйкес жер салығы меншік құқығында, тұрақты жер пайдалану немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы жер учаскелеріне салынады. Мемлекеттен уақытша өтеулі пайдалануға алынған жерлерден жергілікті бюджетке түсетін жалгерлік ақы алынады.

Жер салығы мен жалгерлік ақы арқылы жерге ақы төлетуді енгізу әртүрлі сападағы жерлерде шаруаларға шаруашылық жүргізудің тең экономикалық жағдайын жасаудың маңызды тетігі болып табылды. Сондай-ақ осы жерлерді пайдалануда шаруалардың жауапкершілігі және өндірістің тиімділігін арттыруға жағдай жасайды.

Салық заңдылығын реформалаудың екінші кезеңінің басталуы болып 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған ҚР Президентінің «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар жарлығы табылды. 1995 жылдан бастап оған жыл сайын өзгерістер енгізіліп отырды.

Жалпы, 1995 жылмен 2001 жыл аралығындағы кезеңде ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңына отыздан астам өзгерістер мен толықтырулар, түзетулер енгізу туралы ҚР Заңдары қабылданған.

Мәні жағынан бұл жаңа енгізілімдер салық жүйесінің нормалары мен ұстанымын жетілдіруге бағытталған.

Қазақстан Республикасында 2001 жылдың 12 маусымында ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі қабылданды. Бұл заң Қазақстанда жерге салықтық реформалаудың үшінші кезеңінің басталуы болды.

Меншікке салынатын қалған салықтарға келер болса, оларда дәл осындай кезеңдерінен өтіп, әлі де жетілдірілу үстінде.

1. 
   Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XIX века. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. -1958. - С. 133.
   
2. 
   Кузембайулы А., Абил Е. История Республики Казахстан. – Алматы: Санат. – 1998. -29 б.
   
3. 
   Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. – Алматы. – 1995. -320 с.
   
4. 
   Масанов Н.Э. К вопросу о ясачной повинности по Уставу о сибирских киргизах. – Изв. АН КазССР. Сер. Общ. Наук. – 1997. - №4. -С.45.
   
5. 
   Пален К.К. Налоги и пошлины. Органы финансового управления. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по высочайшему повелению Сенаторов гофмейстером графом К.К:Паленом. – 1910. – 301 с.
   
6. 
   Марьяхин Г.К. Очерки истории налогов с населения в СССР. – М: Финансы. – 1964. – 252 с.
   
7. 
   Налоги в механизме хозяйстования /под ред. Сигиневича А.В. – М: Наука. – 1991. – 110с.