Драмадағы дәСТҮр сәкен Жүнісов – драматург

ББК 83.3 (5 Каз) я 73

УДК 894. 342 - 2
Ш - 26
С. Торайѓыров атындаѓы ПМУ қазақ әдебиеті кафедрасы мен Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қазақ және шетел әдебиеті кафедрасында талқыланып, С. Торайѓыров атындаѓы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесі шешімімен баспаға ұсынылды

Шапауов Є.Ќ. Драмадағы дәстүр. Монография.

Ш – 26 Павлодар: С.Торайѓыров атындаѓы Павлодар

мемлекеттiк университетi. – 2004. – 173 бет.

ҚР ҰҒА академигі, филология ѓылымдарыныњ докторы,

профессор Р.Н. НҰРҒАЛИ
Пiкiр жазѓандар:

Филология ѓылымдарыныњ докторы, профессор Ќ.П. МЄШЋ‡Р–Ж‡СIП

Филология ѓылымдарыныњ докторы, профессор С.Н. НЕГИМОВ

Ж.Аймауытов атындағы Павлодар облыстық қазақ драма театрының бас режиссеры, ҚР өнер қайраткері Е.Қ. ТӘПЕНОВ

© Шапауов Є. Қ. 2004.

Кітапта қазақ драматургия жанрындағы дәстүр және жаңашылдық мәселесі көрнекті суреткер Сәкен Жүнісовтің драмашылық өнерін нысанаға ала отырып 1970-90 жылдардағы қазақ драмашылардың шығармашылығымен салыстырыла сөз болады.

Еңбек негiзгi үш тараудан тұрады. Бiрiншi тарау “Драмадағы тартыс және драмадағы мінез табиғаты”, екінші тарау “Комедиядағы тартыс және мінез”, үшінші тарау ”Шеберлік сыры” деп аталады.

Зерттеуде С.Жүнiсовтiң драмалық шығармаларындағы драмалық жағдай, драматургтiң бейне сомдау шеберлiгi, кейiпкерлерiнiң мiнезi, қаһармандар арасындағы тартысы жайлы, тарихи шындық пен көркем шындықтың байланысы, дәстүр жалғастығы мен жаңашылдық, инсценировкалаған шығармалар текстологиялық жағынан салыстырылып, дәлелденедi. Инсценировкалаудың өзiндiк тың көркемдiк жетiстiгi сөз болады, төл және инсценировкаланған шығармалардағы көркемдегiш, бейнелегiш амалдардың қызметi, драматург стилi, драмалық шығармадағы кейiпкер сөзi, диалог, монолог, портрет, драмадағы ақ өлең, драмалық шығармадағы психологизм, композициясы, балалар драматургиясына, кинодраматургия саласына қосқан еңбегi алдыңғы буын [Б.Майлин, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Ғ.Мүсірепов] және замандас [Ә.Кекiлбаев, Д.Исабеков] белгiлi драмашылардың пьесаларымен салыстырыла жан-жақты сөз болады, драматургия заңдылығымен сараланады.

Қорытынды бөлiмiнде әр тараулар бойынша талданған мәселелер негiзiнде тұжырымдар берiлiп, соңында пайдаланған ғылыми және көркем әдебиеттер тiзiмi келтiрiледi.

Кітап жас ғалымдарға, жоғары оқу орындарының филолог-студенттері, мектеп мұғалімдері мен әдебиетті сүйетін көпшілік қауымға арналады. .

ДРАМАДАҒЫ МІНЕЗ ЖӘНЕ ДРАМАДАҒЫ ТАРТЫС

Тартыс пен мінез – драматургия жанрының ең негiзгi өзегі. Драмалық шығармадағы тартыс - қарама-қарсы ниеттегi қаһармандар бойындағы iшкi және сыртқы әрекеттерiмен тығыз байланысты. Кез-келген драмалық шығармада тартыс пен мінез қызметi солғын болса, ол – шығарма көркемдiгiн төмендетуге апаратыны белгілі. Мінез мәселесiн ашуда да әр суреткердiң амалы әр түрлi.

Драмадағы жағдай – кең ұғым. Қаһармандары өмiр сүрiп отырған қоғамның тынысы, ортаның жай-жапсары, заманының ағысы, кейiпкерлерiнiң атқаратын iс-әрекетi – барлығы осы жағдайға байланысты дамиды.

А. Байтұрсынұлы: ”Тартыстың өзi басты-басты үш тарау болып бөлiнедi: 1) мерт, яки әлектектi тартыс [трагедия], 2) сергелдең, яки азапты тартыс [драма], 3) арамтер, яки әурешiлiк [комедия]. Тартыс күйге ән-күй қосылса, тартыс зауықты деп аталады. Тартыс сөз қу тiлдi болса, қулықты деп аталады; қисыны қызық болса, күлдiргi тартыс болады; сиқыр мазмұнды тартыс сиқырлы деп аталады.

.... Айтыс-тартыс сындар әдебиетiнiң бiр сөзi…Айтыс-тартыстың әуезе мен толғауға да ұқсастығы аз. … айтыс-тартыста уақиғаны бiреудiң айтқанынан естiп бiлемiз. Көзбен көрiп те бiлемiз. Асылында, айтыс-тартыс iшкi ғалам мен тысқы ғаламның түйiскенiн көрсететiн сөз түрi” [2,448],- деп драматургия жанрының түрлерiне алғашқылардың бiрi болып түсiнiктеме беріп, тұжырым жасаса, М. Єуезов: “Драматургиядаѓы конфликт мєселесi - пьесаныњ жанрлыќ белгiсiн кµрсететiн шешушi элементтердiњ бiрi … драматургияныњ негiзгi компонентi. Драматургиялыќ шыѓарманы ныќтап, проза, поэзиядан бµлектеп т±ратын шартты белгi жалѓыз осы конфликт” [3, 361] ,- деп атап µткен болатын. Р. Нұрғали: “Драматургия–қазақ әдебиетіндегі ХХ ғасырдың басында әлеуметтік – қоғамдық факторлардың ықпалы мен ұлттық өнердің тарихи дамуының заңды жемісі ретінде туған жаңа жанрлық форма. Драматургияның тез өсіп, жедел жетілуіне әсер еткен негізгі дәстүрдің бірі – халықтың сан ғасырлар бойы жинақталған, сұрыпталған, екшелген ғаламат бай фольклоры” [4, 470], - дейді.

Жалпы қазақ және шетел филология ғылымында драмалық шығармадағы тартыс пен мінез жайында жазылған ғылыми еңбектер қатары көп [5].

Қазақ ұлттық драматургиясы бүгiнгi күнi жан-жақты даму үстiндегi жанр. Ғылыми айналымѓа, нысанаѓа алынып зерттеу iсi - ХХ ғасырдың 50–жылдарынан басталады. Осы уақыттан бастап диссертациялар ќорѓалып, монографиялыќ ењбектер жарыќќа шыѓа бастады.

1951 жылы А.Маловичко “Ќазаќ совет драматургиясындаѓы тарихи µмiрбаяндыќ пьеса”; 1956 жылы С. Ордалиев “Соѓыстан кейiнгi ќазаќ совет драматургиясы”; 1963 жылы Н. Ѓабдуллин “Ѓ. М‰сiреповтiњ драматургиясы”; 1965 жылы Р. Р‰стембекова ’’Б. Майлиннiњ драматургиясы”; 1967 жылы Р. Н±рѓалиев “М. Єуезовтiњ трагедиялары”; 1975 жылы Е. Жаќыпов “Ќазаќ драматургиясындаѓы батырлыќ эпостыњ дєст‰рлерi”; 1978 жылы Исабекова С. “Ауэзов–переводчик русской советской драматургической классики”; 1986 жылы Есембеков Т. “Є.Єбiшевтiњ драматургиясы”; 1990 жылы Дєуітова С. “Проблема изображения исторической личности в драматургии М. Ауезова”; 1992 жылы Ысќаќов М. “Казахская драматургия в литературной критике”; 1993 жылы С. Ќ±лбараќов “Тахауи Ахтанов драматургиясы”; 1994 жылы Таубай±лы Ж. “Ќазіргі ќараќалпаќ-ќазаќ драматургиясындаѓы фольклорлыќ негіздер”; 1995 жылы Ж. Єбiлов “Ќалтай М±ќаметжанов драматургиясы’’; 2001 жылы Шапауов Є. “Сәкен Ж‰нісов драматургиясы”; 2002 жылы Нәсиева Н. “Сәбит Мұқанов драмалық шығармаларындағы мінез бен тартыс”; 2003 жылы Ахетов М. “М. Әуезов драмалық шығармаларындағы шешендік дәстүр”, Ахтанова А. “Қазіргі қазақ балалар драматургиясы”, М.Әбілхақұлы “І.Жансүгіровтің драмалық шығармаларындағы тартыс пен мінез” атты кандидаттыќ және 1970 жылы Є. Тєжiбаев “Ќазаќ драматургиясыныњ тууы мен ќалыптасуы”; 1983 жылы Н±рѓалиев Р. “Ќазаќ совет драматургиясыныњ жанр ж‰йесi”, 2001 жылы Ж.Єбілов “Ќазаќ комедиясыныњ генезисі мен жанрлыќ негіздері” атты докторлыќ диссертациялары ќорѓалып, әдебиеттану ѓылымына ‰лкен үлес қосылды. Сонымен ќатар жарық көрген монографиялыќ ењбектер бiр шама [1].

1970-1990 жылдардағы суреткерлердің белді өкілі жазушы–драматург Сәкен Жүнісов. Драматургия – Сәкен Жүнiсовтың проза жанрымен қатар дамытып келе жатқан жанры. Бүгiнгi күнi қазақ әдебиетiнiң проза, драма жанрында өзiндiк стилi, қолтаңбасы бар қаламгер. Әсiресе, трагедия мен комедияға қарағанда драма жазуға, драмада мәселе көтеруге, пьеса оқиғасын шиеленiскен тартысқа құруға, күштi характерлер сомдауда шеберлiгiн байқатып келедi.

Сәкен Нұрмақұлы шығармашылық жолын балаларға арналған шағын дүние жазудан бастаған. 1950-60 жылдары “Социалистiк Қазақстан”, “Қазақстан пионерi”, “Жұлдыз” т.б. республикалық газет-журналдардың беттерiнде әңгiмелерi, сын-рецензиялары, ғылыми мақалаларымен көпшiлiкке танымал бола бастады. Қаламы төселіп, жазушылық өнердi жете меңгерген кезiнде “Жапандағы жалғыз үй”, “Ақан серi” романдарын, “Заманай мен Аманай’’ повестерiн өмірге әкелiп, бүгiнгi күнi бұл дүниелерi қазақ әдебиетiнiң алтын қорынан өз орнын алған шығармалар болып саналады.

Сәкен Жүнiсовтің шығармашылық өнерi қазақ әдебиеттану ғылымында әртүрлi қырынан зерттелiнiп, қарастырылып келедi” [6]. Дегенмен, суреткердiң екiншi бiр мол шығармашылық саласы – драматургиясы жөнінде арнайы ғылыми зерттеулер аз.

Сәкен Жүнiсовтің көркемдiк шарты қатал, өткiр, тартысты, кiрпияз жанрға келуiне бiрнеше себептердi алға тартуға болады. Бiрiншiден, прозалық туындыларында драматизмнiң күштiлiгi басым болып жатса, екiншiден, шығармаларында драманың элементтерi молынан кездесуi, үшiншiден, Қазақ академиялық драма театрының әдебиет бөлiмiн 1963-1967 жылдары басқарып, iзденген, яғни театр сыны, дәстүр жалғастығы арқылы келдi деп айтуға толық негiз бар.

Кез-келген драматургтiң пьесалары - театрдың жақсы репертуары бола бiлуiмен ғана шығармашылық өнерi жайында әдiл бағасын алады. Ғалым, сыншылардың пiкiрлерiнен драматургия саласындағы алғашқы жетiстiктерi мен кемшiлiктерi жайлы С.Жүнiсов пьесалары республика театрларында табысты қойылып, көпшiлiктiң ықыласына ие болып келе жатқанын аңғарамыз [7].

Бүгiнгi күні Сәкен Жүнiсов драматургиясы кең ауқымда зерттелініп, жанрды игерудегi шеберлiгі жайында академиялық және облыс театрларында әр жылдары қойылған драмалық шығармалары - әдебиет зерттеушiлерi, театр танушылардың назарынан шет қалған емес. Атап айтқанда: Ғ.Мүсiрепов, Ә.Әбішев, Ә.Сәрсенбаев, К.Нұрпейiсов, Е.Әкiмқұлов, С.Ордалиев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Б.Құндақбаев, Ә.Сығаев, Р.Тоќтаров, Тараќты Аќселеу, С.Негимов, Ќ.Уєлиев, М.Хасенов, Т.Есембековтің, М.Халиолин, Т.Ќажыбаев, Р.Т±рысбеков, Б.Б±лѓаќбаева, С.Ѓазезов, Ж.Жаќанова, Х.Єдібаев, Ќ.Ѓалымтаев, Т.Кешубаев, Шапауов Є.Қ. [8] ењбектері белгiлi.

Сәкен Жүнiсовтің төл драмалық шығармалары мен инсценировка-пьесаларында тартыс пен мінездің атқаратын қызметi жоғары. Мысалы: орталық қаһармандары Ажар мен Атан, Қарасай мен Райхан, Разия мен Мұрат, Сәуле мен Разия, Сәбит пен Мұхтар, Жамбыл мен Сәбит, Баттал мен Таурид т.б. араларындағы тартыс шебер сомдалған. Сонымен қатар Сәкен Жүнiсов тудырған кейiпкерлерiнiң бейнесi алдыңғы және замандас драматургтер шығармаларымен салыстыра қарағанда әлсiремей, шыңдала түскенiн байқаймыз.

С. Жүнiсов мінезді драма табиғатына лайық қатал сындарда шыңдап барып бiрақ танытады. Сәкен Жүнiсовтің драмашылық бiр ерекшелiгi – пьесаларының негiзгi мазмұны, оқиға арқауы бiрiншi көрiнiс-бөлiмiнде толық ашылуы. Бұны драматургия жанрында–экспозиция дейдi. “Экспозииция (лат. expositio-түсiндiру) - көркем шығармада оқиға дамып өрiстейтiн орынды ортаны ол оқиғаға қатысатын кейiпкерлердi сипаттап алғаш оқушыға таныстыру. Экспозиция негiзгi оқиға желiсiнiң шиеленiсiне тiкелей байланысты болмай соған кiрiспе-эпизод ретiнде өз алдына оқшаулау тұрады. Себебi ол оқиғаның тартыстың басталуы емес. Тек қана тартыс-қақтығыстың барысын неғұрлым айқын анық түсiнiп-бiлуге қажеттi дерек, суреттемелер” [9,373],-десе А.Толстой: ”Экспозиция бiрiншi актыда мүмкiндiгiнше толық ашылып болу керек” [10,130], - дейдi, ал, академик З.Қабдолов: “Драмадағы хал-күйдiң басы (экспозиция), әрине, пьесаның кiрiспесi iспеттi, алғашқы актыда жатады. Мұның мiндетi – көрермендi пьесаға қатынасатын адамдармен (персонаждармен) таныстыру. Экспозиция екi түрлi (жағдай экспозициясы, мiнез экспозициясы) болуы мүмкiн” [11, 343], -деп, Р.Рүстембекова: ”Оқиға басталмастан бұрынғы жағдаймен оқушыны таныстыру немесе кейiпкерлер жайында шығарма бойында ақпар берудi “экспозиция” десек, драматургияда мұның да орны маңызды. Егер драматург экспозицияны созып алса, оқиға баяулап, сылбыр дамиды” [12, 87], - дейдi.

Қазақ әдебиетiнiң майталман қаламгерлерi М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсiрепов, Ж.Аймауытов т.б. шығармалары инсценировка талабында республика театрларының сахналарынан елеулi орын алды. Прозалық туындылардың жанрлық шарты қатал драмалық шығармаларға айналу барысы жеңiл жол емес екендiгi белгiлi. Прозалық шығармалардағы авторлық еркiн көсiлу, кейiпкерлер бейнесiн ашуда т.б. компоненттердi шектеуден сахналық туынды жасалмайды. Эпостан драмаға өту, яғни инсценировкаланған дүние бойында бiрiншi кезекте драмалық тартыс, драмалық жағдай, характер, драма тiлi болуы -жанр талабы. Р.Нұрғалиев:''…прозадағы драматизм проблемасын зерттеу–жанрлардың өзара тоғысу, бiр-бiрiн байыту құбылыстарын, өнердiң қазiргi тенденцияларын ашып беруге мүмкiндiк тудырады. Бүгiнгi таңдағы әдебиетке, оның қай жанрына болсын қойылатын биiк талаптардың бiрi–драматизм” [13, 139], - деп ой қорытса, Т.Есембеков: "Драматизм–это в большинстве случаев рассогласование, несовпадение, противосостояние, несовместимость каких-то начал, таким образом драматические ситуации по своей природе неустойчивы, обладают колебательным характером, им присущи напряженность и непредсказуемость, эмоциональная вибрация, хаотичность выбора, состояние фрустраци" [14,14],- дейдi.

С.Жүнiсов шығармашылық лабораториясындағы ерекшелiктердiң бiрi–белгiлi прозалық туындыларының драмалық шығармаға айналып жатуы. Мысалы: “Жапандағы жалғыз үй” романы негiзiнде “Қос анар” драмасы, “Аш қасқырлар қамаған қызыл керуен” атты повесi бойынша “Өлiара” деректi драмасы өмiрге келдi.

С.Жүнiсовтің “Ажар мен ажал” атты драмасы – инсценировкаланған шығарма. Қазақ халқының бiр туар ұлдары Б.Майлиннiң “Раушан коммунист”, М.Әуезовтың “Қорғансыздың күнi”, Ғ.Мүсiреповтың “Ашынған ана” атты повесь, әңгiмелерiнiң желiсiмен және өзiндiк тың пiкiр дамытушылығымен кезiнде көрерменнiң жүрегiне жол тапқан шығарма болып және пьеса авторы алғаш рет драмашылар қатарынан көрiндi.

Шығарма дүниеге келген тұста екi түрлi пiкiрдiң болғаны баспасөз беттерi мен ғылыми еңбектерде басылды. Әбу Сәрсенбаев: “Автордың бұл пьесасы - қазақ совет әдебиетiнiң негiзiн қалаушы үш iрi қаламгердiң кейбiр әңгiмелерiнiң сарынын ғана алып, сол туындылардың тұтқынында қалмай, өзiнше шешiмiн тапқан творчестволық жеке еңбек” [15] ,-десе, К.Нұрпейiсов: “Бұл драматург тұсынан қазақ совет әдебиетiнiң аға өкiлдерiне деген iлтипат, соларға деген тарту сияқты. “Ажар мен ажал” жазушының драматургия жанрындағы табысты дебютi деп қараймыз” [16],- дейдi. Б.Құндақбаев:”…Пьеса шиеленiскен тартысқа құрылып, жанр талабына лайықты композициялық құрылыс, қызғылықты драматургиялық шешiм табуының үстiне көркем тiлмен жазылған. Автордың классик жазушылардың новеллаларын орынды пайдалана отырып, олардың стилъдiк ерекшелiктерiн де сақтай бiлуi пъесаға өзiндiк сипат, драматургиялық қуат, көрiктi бояу берген” [17], ал С.Қирабаев: “М.Әуезов (“Қорғансыздың күнi”), Ғ.Мүсiрепов (“Ашынған ана”), Б.Майлин (“Раушан-коммунист”) шығармаларының кейбiр сарындары көрiнiп тұрғанымен, “Ажар мен ажал” – шын мәнiндегi драмалық тартысы күштi пьеса” [18],- деп бағасын бередi. Р. Нұрғалиев: ’’ …үш бөлiмнен тұратын пъесаға үш шығарманың материалы молынан пайдаланғанын, …текст ұқсастығына назар аударғанын, пъеса алғаш сахнаға қойылған жылдары үш қаламгердiң аты аталып, бертiн келе алып тастау ақиқатқа қиянат екенiн ескертсе; ендi С. Жүнiсовтың төл пьесасы, драма ретiнде өмiр сүруге қақысы барлығын айғақтайтын жәйттерге тоқталу қажет деп: сахналық шарттары, драматургиялық талаптары ескерiлгендiгiн, Қазақтың алғашқы драматургтерi Ж.Шанин, М.Әуезов, Ғ.Мүсiреповтар эпос сюжетiн, фольклор мотивтерiн, аңыз қа¿армандарын творчестволықпен пайдалана отырып ұлттық әдебиетiмiзде бiр алуан дәстүр жасап, оны әркезде Қ.Сатыбалдин (“Аягөз ару”), Ә.Тәжiбаев (“Халқым туралы аңыз”), Ш.Құсайынов (“Алдар көсе”) жаңа бояулармен байытты. С.Жүнiсовтiң драматургиядағы алғашқы пьесасын кемiту емес, үлкен iзденiстерге, ешкiмнiң ортағы жоқ төл туындылар жасауға автордың мол қабiлетi барлығына шәк келтiрмеймiз” [19, 165] ,– деп жас драматургке ақжолтай тiлейдi.

“Ажар мен ажал”–тарихи драма инсценировка. Ғалым Р.Нұрғали “Күретамыр” атты монографиясында текстологиялық салыстырулар жасаған болатын. Бiз кеңiрек түрде драматург С.Жүнiсов эпостан драмаға өту процесiнде, үш актiлi драмасына үш шығарманың материалын қанша пайдаланып, дамытып, өз тарапынан драмалық шығарма дәрежесiне көтеру үшiн көркемдiк шарттарды қосқанын анықтау үшiн, М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсiреповтердiң әңгiме, повестерiмен текстологиялық салыстырулар жасаймыз, С.Жүнiсовтiң инсценировкалау процесiндегi өзiндiк жетiстiгiн танытамыз.

М.Әуезовтiң “Қорғансыздың күнi” атты әңгiмесiнде драма жанрының элементтерiне жауап бере алатын шарттар мол. Әңгiме авторы М.Әуезов ХХ ғасыр басында тұрмысы төмен қазақ даласындағы қараша үйлерге қатыгездiкпен қарым-қатынас жасайтын, қолында билiгi бар болыстардың адам естiмейтiн зорлық жасаған “екi аяқты айуандардың” қылығын көркем шығармаға басты арқау етiп алған. Әңгiмеде драма табиғатына дайын тұрған диалогтар, монологтар бар. Тiптi кейiпкерлерi аттарының кейбiреуiлерiн көп өзгерiске ұшыратпаған. Мысалы: әңгiмеде - Ақан, пьесада - Атан, Қалтай - Қатай, Ғазиза – Ажар деп алады. Ал әңгiмеде үйдiң иесi Жақып болса, пьесада Сұлтан. Әңгiмеде қайтыс болған адамдар кемпiрдiң ұлы мен немересi болса, драмада кемпiрдiң баласы мен келiнi. Сонымен бiрге Сәкен Жүнiсов кейiпкерлердiң жастарын, қараша үй-iшiндегi жандардың құрамында, жастарында, денемүшесi кемiстiктерiнде айырмашылық жасаған.

Ә ң г i м е д е:

“Шанадан түсiп, үстерiнiң қарын сiлкiп болған соң, Ақан мырза қораның сиқын көрiп, көңiлсiзденiп:

-Қалтай, осы үйге қайдан әкелдiң? Кiсi отырарлық жерi де бар деймiсiң, басқа үйлердiң бiрiне бармай,- дедi.

Қалтай атты доғарып жатып:

-Үндеме, неге әкелгенiмдi кейiн бiлерсiң”.

[М.Әуезов “Қорғансыздың күнi”]

П ь е с а д а:

“А т а н (алға тосырқай қарап). Мынауың бiр иесiз қора секiлденген жеркепе ғой. Ұсқыны жаман екен.

Қ а т а й (жұмсара сөйлеп). Атанжан, үндеме. Дымың iшiнде болсын. Бүгiнгi билiктi маған берсеңшi”. [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”] Драматургия талабына лайық өзгерiстер енгiзiлген.

Ә ң г i м е д е:

“Ақан құран оқыды. Артынан Ақан да, Қалтай да үй-iшiмен амандасып, кемпiрге қарап:

-Құдай iсi сыпайышылық, ақырының қайырын берсiн!-деп, жайлап көңiл айтты”. [М.Әуезов “Қорғансыздың күнi”]

П ь е с а д а:

“Қ а т а й. Ағзу биллаһи мнәшайтан разим, бисмиллә иорахман иррахи-имм…(Күбiрлеп ұзақ отырып бата қылды)

Ат а н. Тәуiр, тиышсыз ба, шешей?

Қ а т а й. Құдай iсi, ақыры қайырлы болсын! Қалғандарыңа ғұмыр берсiн !”. [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”]

Ә ң г i м е д е:

“Кемпiр қонақтарды әуелдегi сый көрген, құрметтеген көңiлмен Ғазизаға: “Қарағым, қонақтардың атына шөп керек қой; өзiң шам алып бiрге шығып, шөп алатын жердi көрсетiп бер”,-дедi. [М.Әуезов “Қорғансыздың күнi”]

П ь е с а д а:

“С о қ ы р к е м п i р. … Ажаржан, мына ағаңа шам алып шығып, шөп алатын жердi көрсет”. [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”]

Ә ң г i м е д е:

“Кемпiр де, келiн де тиышсыздана бастады. Қалтай бұл жұмыстан ерте бастан өз бастарын арашалап қоймақ болып, әуелдегi айта бастаған сөзiнiң жөнiн баптап ұқтырып, бұл бiр пәленiң боларын алдынала бiлгендей дайындап алған сөздерiн сенiмдi қылып айтып шықты: “-Мен шөп суырған соң, құдықтың қайда екенiн бiлмей, соны сұрадым. Балаңыз көрсетейiн деп, қорадан бiрталай жер ертiп шықты. Күн қатты боран болып, суық болған соң тоңып қалар дедiм де, құдықтың бетiн бiлiп алып, үйге қайтарып жiберiп едiм. Әлде сонда қораны таба алмай, адасып кеттi ме?” –деп, аналардан бұрын сезiктенгендей, тынышсызданғандай пiшiнге мiндi” [М.Әуезов “Қорғансыздың күнi”].

П ь е с а д а:

“Қ а т а й (күмiлжiп). Апыр-ай, мен кiнәлi болдым-ау. Бағана суатты көрсетiп жiбер деген соң… орта жолға дейiн барып, бағытын бiлiп алып… ендi тоңып қаларсың, үйге қайта бер деп ем. Күн сол екi арада мың құбылып, боран алай-түлей түтеп кетпедi ме. Қайтарда үйдi зорға таптым. (Қиналған болып). Әттеген-ай! [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”].

Осындай мәтiн ұқсастықтары екiншi, үшiншi бөлiмдерде де кездеседi. С. Жүнiсов үш бөлiмдi пьесаға, үш шығарманың сарындарын, әрекеттерiн алып қана қоймай өзiндiк үлес те қосқанын аңғарамыз.

Пьесаның екiншi бөлiмiне Ғ.Мүсiреповтiң “Ашынған ана” әңгiмесiнiң кейбiр сарындары арқау болған. Бұл әңгiмеде де драманың элементтерi жетерлiк. Әңгiмедегi негiзгi оқиға жесiр әйел Қапия қаттынның бұғанасы қатпаған жас баласын, болыс “Патшалы Россияның солдатқа, қара жұмысқа алу туралы” деген тiзiмiне iлiктiрiп жiбередi. Жалғыз, әрi жасы толмаған баласы үшiн ашынған ана Қапия, азғын болысқа пышақты бiрнеше рет жұмсайды. Ал, С.Жүнiсовтiң драмалық шығармасында шыдамы таусылған ана Ажар босағадағы балтаны ала салып, болыстың басын шабады.

Мәтiндiк салыстырулар жасаймыз:

Ә ң г i м е д е:

“Керiлген кермиық жас қатыны бар едi.

Қара үйге бар. Бұл үйге кiсi келедi, - деп айдап шықты.

Мен кiсi емей, итпiн бе дейiн деп кеудем бiр қозып тұрды да, айта алмадым, шығып кеттiм. [Ғ.Мүсiрепов “Ашынған ана”]

П ь е с а д а:

Келiншек үнсiз ғана тосырқап, танымайтын сұлу келiншектiң басынан аяғына дейiн әлдененi қызғанғандай салқын, сүзе қарайды.

А ж а р. Болыстың үйi осы болар? Ақлима деген жамағаты сiз боларсыз?

А қ л и м а. Бiз болсақ, бiз болармыз… Оны қайдан бiлiп тұрсың. Мен сенi танымаймын…”

[С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”].

Негiзгi мағыналары бiр.

Ә ң г i м е д е:

“-Би-еке, тағы келдi ғой байғұс… Сұбабын ал… Баланы кейiн көрермiз…- деп, жап-жас бала болыс маған қарады. Мұндай арсыздықты бiрiншi рет естiген едiм.

Балам құлағын басып ата жөнелдi”. [Ғ.Мүсiрепов “Ашынған ана”]

П ь е с а д а:

“А т а н: “Әй, бала, мына шешең сен екеуiңнен ұялып жүрген көрiнедi, көзi қарайған пәле сендер кетсеңдер, еркекке бiр жарыр едi. Ха-ха-ха !

Олжатай құлағын басып ата жөнелдi”.

[С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”]

Ә ң г i м е д е:

“Өзiм көзiм қарайып, обалымды пышаққа артып, қанымды шашайын деп жүрген адам, сар кездiктi жұлып алып, жүгiрiп келiп шалқасынан жатқан болыстың жұтқыншағынан салып кеп жiбердiм”.

[Ғ.Мүсiрепов “Ашынған ана”]

П ь е с а д а:

“Атан жастыққа домалап, iшiн басып iшек-сiлесi қатып жатқанда, Ажар көз iлестiрмей босағада жатқан балтаны ала сала Атанды шабады” [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”]

Мәтiндiк ұқсастықтар бар.

Б.Майлиннiң “Раушан – коммунист” повесiндегi басты кейiпкерлер Раушан мен Бәкен, С.Жүнiсовтiң ”Ажар мен ажал” пьесасындағы Ажар мен Бөпiш арасындағы тұрмыстық, отбасылық қарым-қатынастары ұқсас.

Повестегi мөр басу оқиғасы, хатшының (өкiлдiң) артына тығылуы, хатшымен жақындық туралы әйелдердiң өсектерi т.б. пьесағадағы әрекетке негiз болған. Дәлелдерге жүгiнейiк.

П о в е с т е:

- Әй, қатын, тұра тұр, - дедi Бәкен.

- Немене?

- Мына кiсiнiң жұмысы бар бiлем, соны бiтiрiп бер.

- Жоқ, қайнаға, өтiрiкке мөр баса алмаймын ! – дедi.

- Сенiң онда нең бар? –деп, Бәкен ежiрейе қарады”.

[Б.Майлин “Раушан – коммунист”]

П ь е с а д а:

“Б ө п i ш. … Ажар , мөрдi әкелшi.

А ж а р. Мөр?

Б ө п i ш. Иә, мөр!… Саған не үшiн керек едi ? Маған да сол үшiн керек. Менiң де елiм, жақын-жұрағаттарым бар, жұртта жалғыз ұлып қалған бұралқы ит емеспiн. Еркек болып себебiм тимесе, сенiң ауылнайлығыңнан, маған әйел болғаныңнан не пайда” [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”]

П о в е с т е:

”- Әй, тұрсайшы, үйге барайық!

- Немене, сорлыны ендi мұнда да тыныш жатқызбайын дедiң бе!... Әбден сағынып бара жатқан шығарсың!..”

[Б.Майлин “Раушан – коммунист”]

П ь е с а д а:

“С а р ы ж о р ғ а. Көлгiрсуiн. Байсырап қалған екенсiң. Сағынған шығарсың қатты” [С. Жүнiсов “Ажар мен ажал”]

Мәтiндiк салыстырулардың қорытындысынан көрiнiп тұрғандай Сәкен Жүнiсовтың “Ажар мен ажал” драмасында “Қорғансыздың күнi”, “Ашынған ана” әңгiмелерiнiң, “Раушан – коммунист” повесiнен алынған кейбiр оқиғалар, идеялар, әрекеттер жатқандығын айғақтайды.

С. Жүнiсовтің “Ажар мен ажал” атты драмасы аталған прозалық шығармалардың көшiрмесi немесе нашар шыққан инсценировкасы ғана емес, өз алдына жеке пьеса боларлық көркемдiгi, толық құқы бар сахналық туынды екендiгiне назар аударамыз.

Белгiлi әдебиеттанушы ғалымы Л.И. Тимофеев: ”Во многих отношениях драма черезвычайно близка к эпосу. С чисто литературной точки зрения драма в сущности и есть эпическое произведение – роман, повесть, в котором есть только одна своеобразная особенность: драма лишена речи повествователя” [20,373],- деп эпос пен драма табиғаты арасындағы айырмашылығы жайында айтады.

Драмалық шығарма болуы үшiн, онда: драмалық жағдай, драмалық бейнелер, драмалық тартыс, диалог, монолог, әрекет, характерлар болуы мiндеттi. Аталған шарттардың барлығы да Сәкен Жүнiсовтың “Ажар мен ажал” пьесасы бойынан табылады.

Пьесадағы әр кейiпкердiң атқаратын жүгi әр қалай. Драмадағы тартыс - ширыққан, тартымды. Адалдық пен арамдық қатар өрбiп, психологиялық ахуалда әсер етiп, пьесаның басынан аяғына шейiн тас түйiн қалпын бұзбаған. Оқиға орталық қаһарманы – Ажардың айналасына жинақталған. Бiр Ажардың өзiне ауыртпалықтың сан түрi түссе де мойымауынан - қос ғасыр тоғысындағы қазақ әйелiне тән шыдамдылықты, қайсар мiнездi көрсетедi.

Пьесаның экспозициясы бiрiншi көрiнiсiнде толықтай ашылмай, бiраз созылыңқылық күй кешкен. Бұған себеп: жас драматургтiң тәжiрибесiнiң қайнауы кемшiн, ал тақырып жүгi ауыр, орталық кейiпкерлерiнiң ұнамды, ұнамсыз бейнелерi жан-жақты терең болуында болса керек.

Н.Ғабдуллин: ”Пьесада бүкiл iс-әрекет, бар оқиға бiздiң көз алдымызда дәл қазiр өтiп жатқандай боп көрiнуге керек. Сол оқиғалар сипатынан кейiпкерлердiң өткен өмiрiн де, келешегiн де бiлемiз. Автор драматургияның қатаң талабына оқиғаны бағындырады, бiрақ геройлардың iс-әрекетiнiң даму заңдылығын берiк ұстауға тиiс” [21, 13],-деп, пьесадағы оқиға арқауы өмiрден алшақ болмауын қатаң ескертедi.

Пьесаның бiрiншi бөлiмiндегi оқиға, яғни болыс ауылының ерiккен бай жiгiттерi Атан мен Қатай “арсыз көңiлдерiн” көтеру үшiн жолға шығып, жуыр арада баласы мен келiнiн жерлеп, қолына қарап қалған 15-16 жас шамасындағы жетiм қыз баласы бар соқыр кемпiрдiң қараша үйiне бас салып, есiктен сығылысып кiрiп келедi. Амандық-саулық бiтпей жатып, терезенi тырналап, сырттан ит ұлиды. Осы жерде драматург шағын деталъ арқылы (иттiң аянышты ұлуы) алдағы болайын деп тұрған жамандықты психологиялық меңзеп, жандандырып тұр.

Пьесадағы Ажар бейнесi – күрделi тұлға. Шығарманың бiрiншi актiсiнде Ажар әлi жас шыбықтай майысқан, жан баласына тiке қарамайтын уыздай, пәк болып көрiнсе, екi жауыздың озбыр қылығынан, қорғансыз әжесi боранда үсiп өлгеннен кейiн, өмiрдiң қилы тұрмысын басынан кешiп, ысылады. Озбыр Атанның iсiнен кейiн екi қабат болып, дүниеге әкесiз сәби әкеледi. Пьесада оқиға шиеленiсiп, драмалық тартыс күшейе түседi.

Академик З.Қабдолов: ”Драмадағы ең шешушi нәрсе – тартыс. Көлемдi эпикалық шығарманың сюжетi секiлдi, драмадағы тартыстың да кезең-кезеңдерi – басталуы мен байланысы, шиеленiсi мен шешiмi болады; драматургиялық шығармалардың классикалық үлгiлерiнде бұл кезеңдер композициялық жағынан шебер қиыстырылып, оқиғаны өрбiту тәртiбi жазылмаған заң ретiнде қатал сақталған” [22, 342],- дейдi.

Драма оқиғасының шиеленiсуi, тартыстың күшейуi - батыл ана - Ажар өзiнiң намысын қорлаған, жалғыз ұлы жас Олжатайын “солдатқа” iлiктiрген, орыс офицерiне қолжаулық қылғысы келiп, өзiне жала жаппақшы болған болыс Атанның зұлымдығына шыдай алмай, балтамен басын шабатын кезеңi. Өзi патша үкiметi құлағанша көп жыл айдауда болып келедi. Ал Олжатайы соғыста қаза табады. Осы эпизодтардың атқаратын салмағы терең. С. Жүнiсов ойының шешiмi – жалғыз ұлынан айырылса да, бүкiл ана атаулыны намыстан айырылтпау.

Р.Нұрғалиев: ”Драматургиядағы негiзгi талап – тартыс үстiнде ашылатын мiнездi белгiлеу” [23, 38],- десе, С.Жүнiсов Ажарды пьесаға жиi араластыра отырып қазақ әйелiнiң өжет, қайсар, күрес- керлiк мiнез-құлқын ашып, өнеге етедi. К.Нұрпейiсов: ”…драматургтiң басты ойы мәңгi жасайтын ананың тұлғасын көрсету ғой. Олай болса оған оқ атылуы тиiс емес. Тiптi оған кезелiп тұрған Жұматайдың қолынан оқ атардың түсуiн тегiн дей алмаймыз. Өйткенi, ана арының жеңiсi - мәңгi жеңiс” [24],- десе, Қ.Уәлиев: ”Спектаклъдегi Ажар бейнесi шын мәнiнде қазақ әйелiнiң ғасырлар бойы басынан өткерген қайғы-қасiрет, күреспен жеткен азаматтың өр тұлғасы деп түсiнгенiмiз абзал” [25, 190] , - деп ойларын бiлдiрген.

Соқыр кемпiр – психологиялық кейiпкер. Драматургтiң терең толғанысынан, сезiмiнен сомдалып, кейiпкерiнiң аузына үнемi сөздiң аянышты, жүрек тебiрентер реңiмен берiп отырады.

“С о қ ы р к е м п iр. Ит жетi қазынаның бiрi деген ып-рас. Иесi кеткелi тамақ iшуден қалды, зират пен үйдiң ортасында бұралып,ертеңнен қара кешке селең-селең сенделiп жүредi де қояды”; Балам артында қалғанда, Ажарымның көз жасын нәр етуге қалыппын ба. Үлбiреген жiбегiмдi тұқыл өгiзге қалайша бөстек етермiн. Ертең о дүниеге барғанда баламның жүзiн қалай көрмекпiн”; Құлыным-ай, жалғызым-ай, адам бөрiсiнен құтыла алмай жүрiп, дала бөрiсiне жем болдың-ау, панасыз қозым, жарығым-ай!” [“Ажар мен ажал”],-деп зар қағады. Бiр көрiнiстен екiншi бiр көрiнiс оқиғасы аянышты, салмағы ауырлай түседi. Соқыр кемпiр бейнесiнiң бiр өзi “пъеса шаңырағының” тiреуiне пара пар деуге тұрарлық.

С а р ы ж о р ғ а - қысқа эпизодтық, шағын бейнелерге жатқанымен, пъесаның тұтастығын сақтауға, оқиғалардың тартысты болуына өз үлесi бар. Шығармадағы Сары жорға, Тамыршылар Ажар мен Бөпiштiң арасына ши жүгiртушiлер, iрiткi салушылар, шырқын бұзушылар. Әсiресе Сары жорғаның айлакерлiгi сұмдық, бұзатор жан.

Ал, Б ө п i ш–табиғатынан ақкөңiл, бөтен кiсiнiң ала жiбiн аттамайтын, тек қана еңбектiң адамы. Пьесада үнемi ынжық кейпiнде суреттеле бередi. Ажарды көре алмайтындар Бөпiштiң жуастығын пайдаланып, неше түрлi айлаларын жүзеге асырмақшы да болады. Өсекшiлер Бөпiшке “Ажардың күйеуi” деп ат қойып, айдар да тағып қояды.

С а р ы ж о р ғ а. …егер бiзге туыстығың шын болса, мөр қойдырып бер, тiптi өзiң ал да қой, несiне оның байысың” ,- деп Бөпiштiң сорлы басын өкiл мен Ажар отыратын кеңсеге қарай бұрып қоя бередi.

Драматург С.Жүнiсов Бөпiштiң азғынға ерген тар өрiстiлiгiн, өзiндiк аңқаулығын бiршама шынайы бейнелей бiлген, тап басқан.

Б ө п i ш. Мөр қайда?

А ж а р. Қайдағы мөр?

Б ө п i ш (төнiп барып). Ә-ә, артына тығылайын дедiң бе, бәсе жаңа көзiм жеттi.

Ө к i л (дауысын көтерiп). Түкке де көзiңiз жеткен жоқ. Мөр сiзге ойыншық емес. Өкiметтiң мөрi.

Б ө п i ш. Ендi өкiметпен қорқытайын дедiң бе? (түтiгiп шығып кетедi) [“Ажар мен ажал”].

Осы көрiнiстерден Бөпiштiң қылығы күлкi тудырады, бiрақ күнделiктi өмiрдегi табиғаты да сол. Драматург С. Жүнiсовтiң әр кейiпкерiне жағымды, жағымсыз болсын даралық сипат дарытады. Мысалы, Атан мен Қатай бiр сипаттағы адамдар болғанымен, екеуiнiң характерлары мүлде екi басқа. Атанның атқарып жүрген жалған ролi - болыс атағы, жауыздық, екi жүздiлiк, озбырлығы. Ал, Қатай - өз қарақан басы үшiн бiрге туғанын да сатып жүре беретiн алаяқ, жымысқы қу. Қатайдың осы iшiне бүккен қулығы жаңа үкiмет орнаған кезде де оны кәмпескеден, айдаудан құтқарады. Бұрынғы iстеген қылықтарын болыс Атанға аударып, өзiн-болыстың атқосшысы болдым деп тайқып, құтылады. Зұлым Қатай әлi ойы, бұғанасы қатпаған Жұматайдың қолына мылтық ұстатып жiберiп, өз басын толық, дәлелдi арашалап, құтылмақ ойы жүзеге аспай қалады. Оған себеп, бала да болса Жұматай анасындай Ажардың терең, жүрек толғантар сөзiне тоқтап, өткен iс-оқиғаларға әкесi Атанның кiнәлi екенiн мойындап, Ажарға кезенiп тұрған қолындағы тапаншасы түсiп кетуiнiң астарында үлкен сыр бар. Әкiмқұлов Е: ”Қатай - қазақ драматургиясындағы Жантық тақылеттес үлкен кейiп. Оның сұр жыландай арбау тәсiлi әрiде жатыр. Ол Ажарды масқаралау үшiн қандай кесапаттыққа болса да әзiр” [26] , - деуi орынды.

Пьесада шағын бейнелер қатарында Ақлима да бар.

А ж а р д ы ң. Тыңда онда, Ақлимадай анадан туған шын азамат болсаң”,- деп Жұматайға қаратылып айтылатын сөзiне қарағанда, Ақлима бейнесiне сәйкес келе бермейдi. Пьесда Ақлима ұяң, болыстың әр қимылына, әрекетiне құлдықпен қарап, болыстың айтқанына бұрыс болса да бас шұлғи беруi нанымсыз, Ажардың жалынды сөзiмен үндеспей тұр.

Ал, Дүйсен, Үрләпия, Әукен бейнелерi – бүйректен сирақ шығарушылар, бүлiкшiлер тобына жатады. Үрләпия атынан айтылатын небiр ұятсыз, ыңғайсыз сөздер өздерiнiң қандай адамдар екендiктерiнен хабар бергiзедi. Ал, Әукен - сөзi мен iсi дойыр, топас, түсiнiгi таяз жандардың жиынтығы.

Драмада кейiпкерлер саны шектен тыс көбiрек. Персонаждардың барлығы да өз жүктерiн бiрдей атқарып тұрған жоқ және солай болуы да мүмкiн емес. Мысалы, шағын эпизодтық рольдер немесе аз ғана қызмет ететiн кейiпкерлердiң атқаратын жүктерiн бiрiне-бiрiне жүктеуге де болады. Персонаждар шектен тыс көп болса, характер сомдауда да ой көпке бөлiнедi. Пьесаның бiрiншi актiсiнде Ажар мен әжесiнiң бейiт басындағы әрекеттерiн автор қайталай бередi. Әукен, Үрләпия, Дүйсендердiң қараша үйдегiлердi әуре-сарсаңға салуларында әрекеттi созып алушылық та байқалып қалады.

С.Ордалиев: ”Қазақ совет драматургиясында да ұнамды кейiпкерлердiң көптеген шынайы бейнелерi жасалынды. М.Әуезовтiң Абайы, Еңлiгi, Б.Майлиннiң Жалбыры мен Аманкелдiсi, Шұғасы мен Әбiшi, С.Жүнiсовтiң Ажары,… т.б. толып жатқан кейiпкерлер қазақ драматургиясында ұнамды характерлердiң бүкiл галереясын құрап тұрғандай.” [27, 241],- деп, Ажар бейнесiнiң салмағына әдiл бағасын бередi. Бұл жерде ұнамды бейне Ажар еш қателеспедi деген ой тумауы керек.

З.Қабдолов: ”Драмадағы хал-күйдiң аяғы (развязка) – пьесаның шешiмi; шиеленiскен оқиғалардың соңынан ақырғы актыда келедi. Тартыстардың немен тынғанын көрсетедi” [28, 343], - дейдi.

“Ажар мен ажал” пьесасы турасында әр кезде жарияланған Ә.Сәрсенбаев, Қ.Нұрпейiсов, Е.Әкiмқұлов, С.Латиева, Р.Нұрғалиев, С.Ордалиев, М.Хасенов, Б.Құндақбаев, Ә.Сығаев т.б. мақала, сыни-сараптамаларында жалпы сөз болғанымен, арнайы зерттеу нысаны болған емес.

“Биыл өткiзiлген халық театрлары мен драмалық коллективтердiң республикалық байқауында 35 коллективтiң барлығы бiрдей С.Жүнiсовтiң “Ажар мен ажалын” көрсетуi - репертуар байлығын көрсетпесе керек” [29, 10],- деген Б.Құндақбаевтiң сөзiнен сол кезең шындығын, сол уақытта пьеса өмiршең, актуальдi болғанын дәлелдей түседi.

С.Жүнiсовтiң “Ажар мен ажал” пьесасының тақырыптық негiзi, авторлық концепциясы - “төңкеріске” дейiнгi қазақ әйелдерiнiң басындағы әлеуметтiк теңсiздiк, ескi-салт сананың шырмауынын аса алмай құрбан болатын әйел затының ауыр тұрмысынан ащы сыр шертетiн алғашқы қазақ драматургтерiнiң пьесалары: К.Тоғысовтың “Надандық құрбаны”, М.Әуезовтың “Еңлiк–Кебек”, Қ.Кемеңгеровтың “Алтын сақина”, т.б. алғашқы сахналық туындыларының аясында қалмай өзiндiк жол ұстанып, барша ана атаулы адамзат баласының намысын аяққа таптатпай, тың пiкiр ұстанады. Соңында ажалды жеңген ананың, күрескер ананың ескерткiшiн сомдайды.

Ф.Шиллер: ”Эпопея, роман, простой рассказ уже самой своей формой отодвигает событие вдаль, так как между читателем и действующими лицами они выдвигают расказчика…Все повествовательные формы переносят настоящее в прощедщее; все драматические делают прошедшее настоящим” [30, 58],- дейдi. А.Аникст: ”Каждая пьеса имеет свое основное настроение, которое можно уподобить звучанию или колороту. Но нельзя ограничиваться одной тональностью, одним колоритом. Сценическое воздействие усиливается благодаря в ведению в пьесу оттенков и контрастов основному настроению” [31, 134],- десе, Р.Нұрғалиев: “Тақырып таңдау – жазушы үшiн көңiл күйдiң әлдеқандай, кездейсоқ соғып кеткен желi емес, бар ықылас, бар пейiл обьектiге ауып, материалды екшеп, даралап, оған қан құйып, тiл берiп, соның үстiнен табылу. Жадырай алатын, ашулана алатын, егiле алатын, күресе алатын, күлетiн, қуанатын, зарланатын, бекiнетiн, толқитын адамды көрсету - қызық та қиын. Бұл - көркем шығарма жасаудың ащы азабы мен тылсым рақатына берiлу” [32, 277], – дейдi.

Суреткер С.Жүнiсов - тақырып таңдауда “адасып” келе жатқан қаламгерлер қатарына жатпайды. Қаламгер бiр сұхбатында: ”Көкше – мен үшiн жазында айдын көлдерiнде, таза ауасында, ал қысында қазысы мен шұжығын жеп жататын демалыс орны ғана емес, Көкше – мен үшiн шығармашылық лабораториям” [33],- деп сыр ақтарғаны бар-ды. Осы жерде сыншы-ғалым М.Серғалиевтiң “Әр қаламгер өзiнiң туған, жақын жерiнен жазады… Мысалы; … С. Жүнiсовке Атырау төңiрегiнен роман жаз десе…қалай болар едi…” ,- деп айтқаны шындық.

Тың тақырыбына қазақ әдебиетiнде аға буын өкiлдерiнiң қалам тартқаны баршамызға белгiлi. Мысалы, ұлы жазушыларымыз М.Әуезов:’’Түркiстан солай туған’’, С.Мұқанов ''Тыңдағы толқындар’’ және Жай.Молдағалиевтiң, З.Шашкиннiң т.б. қаламгерлердiң шығармалары бұрын дүниеге келдi.

Драматург С. Жүнiсов: ’’Тың - бiзге бiр тың дүние, серпiлiс әкелдi. Қалғыңқырап отырған адамды түртiп жiбергендей…’’, немесе ’’Жазушы деген халық…қоғамның жыртығын жамаушы '' [34],-дейдi.

В.Г.Белинский: ’’Шекспирдiң барлық драмаларында бiр ғана герой бар, ол – шындық’’,- деген екен [35, 347].

Ұлы суреткер М.О.Әуезов:’’…қиын жанр, ең жауапты жанр–драма жанры'',- деп атап өткенi, драматургия – кез келгенге жалынан ұстатар, жонынан сипатар жанр емес екендiгi баршаға мәлiм жайт. С.Жүнiсов осы қиын жанрға қадам жасады, онысы қаншалықты дәрежеде сәттi-сәтсiз шыққаны турасында бүгiнгi күнге шейiнгi бiрнеше пъесалары дәлел бола алады.

Ғалым Р.Нұрғалиев: ”Бiр тақырыпқа, бiр материалға әлденеше шығарманың арналуы - ең алдымен объектiнiң мәндiлiгiн көрсетпек”,- деп, немесе “Бiр семъядағы мiнез-пиғыл – арман - тiлек, бiлiм - өре, характер - сипат айырмашылықтары - ерекше шиеленiскен түйiн ретiнде, әсiресе драмалық шығармаға өмiрлiк материал” [36, 370],- деген ойы – “Қос анар” драмасына қаратылып айтып тұрғандай.

Бiр тақырыпқа, бiр материалға негiздеп әр жанрда шығарма жазу дәстүрi М.Әуезовте жиi байқалатын құбылыс. Ұлы жазушының дәстүрiн Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, З.Қабдолов, С.Жүнiсов сияқты қаламгерлер өрiстеттi.

С. Жүнiсов “Жапандағы жалғыз үй” атты проза саласындағы тұңғыш романын уақыт өте келе драмаға айналдырып, екi бөлiмдi “Қос анар” пьесасын өмiрге әкелдi. Бұл шығармаларға негiз болған жадығат бiреу. Ол – “тың” оқиғасына байланысты, қазақ жерiн, елiн сыпайы отарлау саясатының жалғасы, суреткер қиялынан өткен оқиғалардың жақсы, жаман жақтарын көркем туындылары арқылы жеткiзу болатын. Екi шығармадағы оқиға, елiмiздегi егiндi аймақтардың өңiрiнде болады.

Қос шығармада да басы артық жүрген кейiпкерлер жоқ. Райхан, Қарасай, Жәмiш, Дикәй, Жәлел, Халел, Ақбөпе, Алакөзов, Моргун – екi шығармада да бар басты кейiпкерлер.

Романдағы Қарасайдың құдасының аты Қапыш болса, пьесада Мұқат болып өзгерiске ұшыраған.

Екi шығармаға мәтiндiк салыстырулар жасайық. Романның прологындағы Қарасай мен Райханның кездесу сәттерi мен пьесаның бастамасындағы Қарасай мен Райханның алғашқы жүздесулерiнде сондай айырмашылық жоқ, тек екеуiн екi жанр талабына сәйкес келтiрген. Мысалы:

Р о м а н д а:

“Екеуi де тiл қатыспады. Тек көздер ғана сөйледi. Еркектiң көзi: ”Сен өлген жоқ па едiң”,- деп тұрса, әйелдiң көзi: ”Сен әлi тiрi екенсiң ғой”,- деп тұрды” [С. Жүнiсов “Жапандағы жалғыз үй”]

П ь е с а д а:

“Қ а р а с а й (үрейлi): “Рай-хан?!”

(Райхан таяна бере екеуiнiң көзi түйiсiп қалды)

Р а й х а н (жұртқа қарап): “Қарасаймысың, баяғы қонысыңда әлi отыр екенсiң-ау!

Қ а р а с а й (жұртқа қарап): “Апырай, сен әлi тiрi ме едiң?

[ С. Жүнiсов “Қос анар” ]

Роман жолдарында Дикәйға зорлап арақ iшкiзетiн Қосиманов (Ақбөпенiң жездесi) болса, пьесада Мұқат (Қарасайдың құдасы, Ақбөпенiң әкесi) болып кейiпкерлерiнiң аттары ғана емес, заттары да өзгертiлген. Мәтiндiк салыстырулар жасайық:

Р о м а н д а:

“Отыр. Кәне, Дикаға құйып жiберейiн, - деп Қосиманов қазақы дөңгелек столдың шетiндегi ақ мойыннан стақанға толтыра құйды.

-Ал ендi, шыныңды айтшы, осы күнге дейiн өзiң жiгiтшiлiк құрып көрдiң бе? Ха-ха-ха!...” [ “Жапандағы жалғыз үй”]

П ь е с а д а:

“М ұ қ а т. Шәу пәле! Әй тағы бiреуiн алып қойшы (қырлы стақанға арақ құяды).

А қ б ө п е. Әке жетедi ғой ендi, ауырып қалса қайтесiң!

М ұ қ а т. Туу, өгiздей жiгiт ауырушы ма едi, “Мысыққа да бiр күн той” дейдi. Мә, iш, iш! Әлгi құда мұны адам санатына қоспайды. Әттең менiң қолымда болсаң, қонақ атаулыдан қалдырмай, қасыма алып жүрер ем. … Әйел неге алмайсың?

Д и к ә й. Ағатайым әперем деген. Сiздерде басы бос әйелдер көп пе?

М ұ қ а т. … Қатран дегеннiң қырыққа келген қызы бар. Бес байға тиiп шықты. Соны әперем, егер мен барғанша бiреуге кетiп қалмаса. Әй, бәрiбiр ол кеудесiнде жаны болса қайтып келедi, қорықпа” [ С. Жүнiсов “Қос анар” ]

Драматургия заңдылығына бағындырылған.

Пьесадағы Мұқат пен Қарасай арасындағы диалог - драма заңдылығына тән, ширақ, тартысты өрбiп отырады. Бiр-бiрiмен iштей бәсеке, тұрмыстары күйлi екi құда арасындағы қарым-қатынас - қос шығармада да көтеретін салмақтары әлсiремеген, қайта тартысты сипат алған. Мысалы:

“М ұ қ а т. … Шынымен естiмегенсiң бе? Мына «тыңға» байланысты жаңа заң шығыпты.

Қ а р а с а й. Заң? Ол не заң?

М ұ қ а т. Артық мал ұсталынбасын, бәрiн заготскотқа өткiзу керек дейдi….. Оның үстiне ана Райхан да келiптi. Ойпырм-ай, ит жанды неме екен, … ендi сенi аяп қалар деймiсiң…”

Жазушы-драматург Сәкен Жүнiсов “Жапандағы жалғыз үй” романында Жәлелдiң боранда суыққа ұшып өлгенi проза заңдылығымен суреттелiп, баяндалса, пьесаға айналдыру барысында тек өткен шақтық әрекетте, яғни “аруағын сөйлету” арқылы көркемдiктiң бiр шебер үлгiсiн пайдаланғанына көз жеткiземiз.

Драматургия заңдылығына, табиғатына, сахна талабына лайықтап кейiпкерлерiнiң сөздерi ықшамдалған. Романда проза жанрының талабымен баяндалатын әрекеттер, пьесада өткiр, тартысты диалогке айналған.

Ендi көркемдiк шарты қатал жанр талабы аясында өз алдына жеке пьеса жасау жолындағы С. Жүнiсовтiң драматургтiк шеберлiгi жайынан сөз етемiз.

“Қос анар” пьесасының бiрiншi бөлiмiнде оқиға - қазақтың қаймағы бұзылмаған ен даласына алғаш табан тiреп, болашақ совхоз жерiнiң жобасын салушылардан бастап дамып, бiрiншi бөлiмнiң соңында адал маңдай терлерiмен салған егiндерiн қасақана өрт салудың салдарынан, есiл еңбектерi далаға кетулерiмен аяқталады. Пьесаның экспозициясы толық ашылған.

Сыншы Ә.Сығаев: ”Драматург шығарма мазмұнын қоюлата түсу мақсатымен пьесада бiрнеше линияларды қатар ұстанады. Қарасай драмасы, Дерягин мен Тамара тағдыры, Жәлелдi ұмыта алмай Ақбөпе аһ ұрса, жетiмдiгi қабырғасына батып Дикәй зар қағады” [37,53] ,- деп өрбiтедi.

Пьесадағы Қарасай бейнесi - сол замандағы қазақ байларының қалпы, қазiргi заман талабы бойынша – жеке кәсiпкер, адал малын бағып, өнiмiн өндiрiп, шекаралас Омбы шаһарына апарып, базарға өткiзiп, пайдасын көрушi тұлғасында.

Қарасай шектен асқан қатал, қайырымсыз болса, сондай биiкте жүрегi елжiрегiш, туған жерiне деген махаббаты мен қамқоршылық тұстарын драматург С.Жүнiсов қатар берiп отырады. Драматург талантының шешiмi – табиғат ананың жаратуы бойынша, кез-келген адамның дүниеге бiр жақты болып келмейтiндiгiн де көрсету. Мысалы:

“Қ а р а с а й. Ау, өзi жалпақ жонды жосылтып жыртып келедi ғой.

Х а л е л. Ана қара, жолды да айырып өттi.

Қ а р а с а й. Есi дұрыс емес шығар. Ай, остановисъ, постой, атаңа нәлет” [“Қос анар”].

Бұл диалогтардан Қарасайды табиғат ананы қастерлеушi кейпiнде танытса, мына: ”О, жасаған туған топырағымнан ендi бiр саржын көр де бұйырмайтын шығар” [“Қос анар”],-деген жолдардан Қарасай басының трагедиясы мен бiрге жалпы қазақ даласына келе жатқан жаман “iндеттен” [“тың” оқиғасының керi жағы] хабар бергiзiп тұр.

Драмалық ситуацияның асқынған тұсы - жапан түзде жалғыз үй отырған Қарасайдың қорасына шейiн қасиеттi қара жердi айғыздап, астын-үстiне аударып, жыртып тастауларынан көрiнедi.

С.Жүнiсов - көрiпкел суреткер. Автор пьесадағы орталық қаһарманы Қарасайдың аузына сөз салып, тiптi “коммунизмнiң” өзiн сол заманда әжуалайды. Мысалы:

“Қ а р а с а й. Қазiр он бес-жиырма жылдасын коммунизмге жетемiз деуге де беттерiң бүлк етпейдi. Бүлк етiп қайтсiн, жиырма жылдан соң бүлкiлдейтiн бет түгiлi, қалтылдайтын бастарыңның қайда болатынын жақсы бiлесiңдер… Ертең мал басын көбейту керек деген тағы бiр ұран шықса, о дүниеге кеткен қыруар малды бiр күнде қалай тiрiлтiп алмақсың” [“Қос анар”],- дегiзiп сол кездегi аудан басшыларының бiрiне айтқызған жанды сөздерi бүгiндерi ақиқатқа айналғанын уақыт дәлелдеп отыр.

Екiншi бiр орталық қаһарман - Райхан. Пьесада инженер қызметiнде болғанымен, негiзiнен осы елдiң тумасы. С.Жүнiсовтiң драмалық әрекет құрудағы шеберлiгiнiң бiр қыры - Қарасай мен Райхан арасындағы терең де сырлы, жұмбақ диалогтардан пъесаның бар болмыс, табиғатын аңғартады. С.Жүнiсовтың орталық қаһарманы Райхан атынан “Қос анар” аңызын айтқызуы - өз халқының басқа халықтарға қарағанда жер емшегiн емуге, еңбектенуге ерiнетiнiн, тек дайынға әуес, жалқаулығын аңыз-әңгiме арқылы үндеп тұрғандай әсер бередi. Автор Райханның аузына мағыналы, аталы, терең философиялы сөздер тiзбегiн салып, шешен тiлмен оқырманы мен көрерменiн баурап алады.

С. Жүнiсов кеңестiк идеология заманында айтайын деген ойларын көркем шығармалары арқылы жеткiзiп, насихаттап отырған. Әсiресе, қара жердiң қасиетiн тек қана “өнiм алу үшiн” пайдаланбақшы болған өкiметке қарсы астарлы мағынадағы “Жапандағы жалғыз үй” романы негiзiнде дүниеге келген “Қос анар” атты драмалық шығармасын арнады. Бұл пьесасында “жер тағдыры” төңiрегiндегi ойын кейiпкерлерiнiң аузына салып айтқызады. Осы жерде ғалым С.Негимовтың: ” Өлең сөздiң тақтасындай керемет сырға, ойға, ащы мұңға малынған кестелi сөз – жазушының терең толғанысынан, азаматтық асыл тұлғасынан, халқына деген перзенттiк парызынан нәр, қорек, бастау алғандығын көруге болады” [38, 136],- дегенi шындық.

Пьесада Ақбөпе - сүйген жары Жәлелiнен жастай айырылып, болашақ өмiрiн болжай алмай, үлкен шаңырақтың шаруасымен кiрiп шығып, жүре беретiн кейiпкер болғанымен iшкi толғанысы буырқанған, үлкен сезiмнiң адамы екенiн де қатар танытып отырады. Табиғаты ақкөңiл, ата-енесiнiң алдынан кесе көлденең өтпейдi. Ақбөпе бiрде қатты ашу үстiнде Дикәйдi жазықсыз ұрып жатқан атасы Қарасайдың қолынан қағып, арашалап алып қалу әрекетi – тосын шешiм, жазықсыздарды жазғырып үйренген атасының қолынан тұңғыш қағушы адам.

Пьесадағы Мұқат (романда Қапыш) - Қарасайдың құдасы. Өмiрi маңдайы терлеп ауыр қол еңбегiмен айналыспаған, тек алыпсатарлықпен күн көрушiнiң Халелден айына қанша “зряплата” аласың деп кекетiп: ”Бiр айдағы бар табысың сол ма? Жауынға малшынып, балшыққа малтығып, күнi-түнi тас тасып, тұла бойыңнан бензин иiсi мүңкiп, сасып жүрiп табатының - бiр күнгi базардың түсiмiне татымайды” [“Қос анар”] , - деп кекесiн аралас сөзiмен өзiнiң бар болмыс табиғатынан сыр берiп қалады.

С.Жүнiсов қазақ даласына арақтың “целинамен” келгенiн де осы Мұқаттың аузымен айтқызады.

Дикәй-Қарасайдың қол баласы қызметiнде, туғанынан жетiм өсiп, сол үйдiң шаруасымен айналысып, адал еңбегiмен күнiн көрушi. Сәкен Нұрмақұлы Дикәйдiң көркем образын - өмiрдегi Дикәнiң шын бейнесiнен көп ауытқытпай берген. Мысалы: отырып алып құйрығымен қозғалып өлең айтатыны, кейде ұйқассын-ұйқаспасын былдырлаған өлең шығаратыны, адамға бiр түрлi жасқана көзiнiң үстiмен (ақауы бар -