Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов

136
§ 3. Сөз сомдаудың 
ортасы: мазмұндау, 
сипаттау
3.Ажыратылған, 
яғни 
әртүрлі 
мағыналы 
элементтердің 
қайталануын болдырмау; 
4.Үздіксіз – «бөлім» мен «бүтіннің» ара қатынасын алшақтатпау; 
5.Жалғаспалы – саналу реті мен айтылу реті сәйкес болуы керек; 
6.Өлшемді - яғни бес-жеті элементтен тұруы керек, мұндай саны 
тұтас қамтылады және есте сақталады. 
Түсінікті бөлу, нақты жария айту сөзінің мазмұнына негізделеді 
және өзінде оның мағыналық негізін көрсетеді, сол себепті осы атау 
түрі орындалу тәртібі мен тиімділігінен тарайды. 
Сөз құрамында, теза мен бөлудің 
тұжырымдамасының нақты мазмұнына 
қатысты салмақты (мазмұндау мен 
растау) 
және 
жағымсыз 
(теріске 
шығару), сонымен қатар техникалық 
(пайымдау) және техникалық емес (суреттеу мен баяндау) болып 
бөлінеді. Жоғарыда көрсетілгендей, бұл екі бөлім қатынасты болып 
табылады. Дерек мазмұны тұжырым болып табылады; ол жағдай мен 
негізден тұрады, ал пайымдау, өз кезегінде, деректерді басшылыққа 
алады.
Жағымды тұжырымдама тезаның растаушысы болып табылады, 
ол жағымсыз пікірмен айқындалуы мүмкін, ал теріске шығару 
керісінше, жағымды бекітуден құрылуы мүмкін. Алайда бұл 
қатынасты бөліктер негізсіз емес, сөздің қиын немесе аралас пішінін 
игеру үшін жай түрін құрастыра білу қажет, ал жоғарыда айтылып 
өткен әрбір тұжырымдама түрлерінің өзіндік ерекшеліктері бар, олар 
құрастырғанда маңызды болып табылады. 
Сөздің жария айтылуының ортасы, басты құрамдас бөліктерді 
қамтиды: суреттеуді, баяндауды, өзара байланысқан тұжырымдар мен 
дәлелдердің түріндегі растауды, софизм сөздері мен ойларын және 
тұжырымдардың саны түріндегі теріске шығаруды. 
Мазмұндау 
Мәліметтерді ұсынудың екі тәсілі бар: суреттеу және баяндау, 
олар қосылып мазмұндаманы құрайды. Бірақ мазмұндама бұл 
тәсілдермен шектеліп қалмайды, себебі құрамында түсіндірме, 
жалпылы байланыстар мен әртүрлі қорытындылар болуы мүмкін. 
Тұтастай алғанда мазмұндаудың негізгі мақсаты – ритордың 
мақсаттары үшін жақсы түрде болу. 
Кең тараған «объективті ақпаратқа» деген талап аңқау адамдарға 
арналған алақол айла екенін жеке атап көрсету қажет. Деректердің 
дұрыс, нақты, айқын, кезекті, адал мазмұндалуы мүмкін, бірақ
объективті мазмұндау болмайды, себебі деректер белгілі бір 
мақсатпен және біреумен таңдалады. Ритор, егер ол өзінің деректерін 
«жан-жақты» және «бейтарап» деп мәлімдесе, онда ол осы арқылы 

137
оның идеялары қабылданғанын қалайды, немесе ол әлсіз, жалған 
адалсынады, сол себепті оның сөздері мұқият талдауды қажет етеді. 
Мазмұндау ең күшті әрі сенімді тұжырым болып табылады, әдетте, 
тұжырым деректердің мазмұндалуына түйіледі және де пайымдаушы 
деректер анық емес және жеткіліксіз болғанда қажет. Сондықтан 
мазмұндауды құра білу – ол бір мезгілде оны саралай алу болып 
табылады. 
Мазмұндаудың жалпы ережелерін келесі түрде жүйелеуге 
болады. 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: