Еңбекақы төлеудің теориялық-құқықтық негіздері

жүктеу/скачать 492.5 Kb.

Дата	17.10.2022
өлшемі	492.5 Kb.
	#462870

ҚР еңбекке ақы төлеу

Мaзмұны

Кіріспе		3
1	Еңбекақы төлеудің теориялық-құқықтық негіздері	6
1.1	Еңбекақы құқықтық категория ретінде	6
1.2	Еңбекақы төлеудің негізгі қағидалары және құқықтық реттеу әдістері	12
2	Қазақстан Республикасында еңбекақы төлеу жүйесінің ерекшеліктері	25
2.1	Еңбекақы төлеу жүйесінің түсінігі мен түрлері	25
2.2	Еңбекақы төлеудің кесімді және уақыт бойынша жүйелері: негізгі сипаттамасы	33
2.3	ҚР заңнамасы бойынша еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі орташа жалақыны есептеу тәртібі	42
3	Еңбекақы төлеудің шетелдік тәжірибесі және Қазақстан Республикасында жетілдіру шаралары	48
Қорытынды		63
Пайдаланылған әдeбиeттeр тiзiмi		66

Кіріспе
Диплoмдық жұмыc тaқырыбының өзeктiлiгi. Еліміздегі экономикалық және әлеуметтік өзгерістерге байланысты еңбекақы және жұмысшыларды әлеуметтік қолдау мен қорғау саласында саясат та өзгеріске ұшырады. Бұл саясатты жүзеге асырудың көптеген функцияларын мемлекет тікелей кәсіпорындарға артқан, яғни еңбекақы төлеу әдістерін, жүйелерін, мөлшерін кәсіпорындар өздері анықтайды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес әркімнің еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар [1]. Қазіргі жағдайда жалақы қорын құру тәртібін, қызметкерлерді ынталандыру жүйесін құруды жетілдіру – маңызды мәселелерге айналды. Оның басты бағыты болып жалақының жұмыстың түпкілікті нәтижелеріне тікелей тәуелділігін қамтамасыз ету табылады.

Сондықтан бүгінгі таңдағы қалыптасқан жағдайларда еңбекақыны реттеудің нарықтық механизмдерін қалыптастыру мәселесі нарықтық жағдайлардағы еңбекақының мәнін және оның мөлшерін дифференциациялаудың объективті факторларын анықтау қажеттілігін туындатады. Еңбекақы екі түрлі рөл атқарады: бір жағынан, бұл еңбек нәтижесінің төлемі, екінші жағынан еңбекке деген ынта.
Кәсіпорында жұмыс істейтін қызметкер өндірістің басты құндылығы болып табылады. Сондықтан еңбекті жан-жақты қарастыру жасырын өндірістік ресурстарды анықтаудың кепілі болып табылады. Еңбекті бірнеше бағыттар бойынша талдау орынды болып саналады, олардың ішіндегі ең маңыздысы: жұмыс істейтіндердің құрамын, сандық құрамның динамикасын; жұмыс уақытын пайдалануды; қызметкерлердің білім деңгейін; еңбекақы төлеуді талдау болып табылады.
Еңбекті есепке алудың және оны төлеудің негізгі міндеттері қызметкерлердің жеке құрамын, олардың орындаған уақыты мен жұмыс көлемін дәл есептеу; еңбекақы төлеу және одан ұстап қалу сомасын дұрыс есептеу; ұйым қызметкерлерімен, бюджетпен, әлеуметтік сақтандыру органдарымен және ҚР зейнетақы қорымен есеп айырысуды есепке алу, еңбек ресурстарының ұтымды пайдаланылуын бақылау, еңбекақы төлеу; есептелген еңбекақы мен әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдарды өндіріс және айналым шығындарының шоттарына дұрыс жатқызу болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – еңбекақының табиғаты туралы теориялық және құқықтық аспектілерді жалпылау негізінде жұмыскерлердің еңбек ақысын басқару ерекшеліктерін зерттеу және еңбек ақы жүйесі мен Қазақстан Республикасында жетілдіру жағдайын зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер шешіледі:
- еңбекақыны құқықтық категория ретінде ашып, қарастыру;
- еңбекақы төлеудің негізгі қағидалары және құқықтық реттеу әдістерінің мәнін ашу;
- еңбекақы төлеу жүйесінің мазмұнын және түрлерін анықтып, көрсету;
- ҚР заңнамасы бойынша еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі орташа жалақыны есептеу тәртібін айқындау;
- еңбекақы төлеудің шетелдік тәжірибесі мен Қазақстан Республикасында жетілдіру бағыттарын белгілеу.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы бойынша еңбекақы категориясы және реттеу тәжірибесі.
Зерттеу пәні – еңбекақы реттеу әдістері мен жүйесі.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы еңбек заңнамасының бір институты ретінде еңбек ақыны кешенді теоретикалық-құқықтық талдау жасау мүмкіндігінің бірі болып табылатындығында.
Еңбек және онымен байланысты өзге де еңбек қатынастарын реттеудің негізгі шарттары әрбір жұмыскердің адамның және оның отбасының лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететін және заңмен бекітілген ең төменгі еңбек ақы мөлшерінен кем емес көлемдегі, уақытылы және толық көлемдегі әділетті еңбек ақысын алу құқымен қамтамасыз ету болып табылады. Жұмыскердің негізгі құқығына, сонымен бірге оның мамандануына, еңбектің күрделілігіне, атқарылған жұмыстың саны мен сапасына сәйкес еңбек ақыны уақытылы әрі толық көлемде төлеу кіреді. Әрине, еңбек ақы оның негізіне объективті жағдайлар енгенде ғана әділетті болып санала алады. Бұл жағдайлардың рөлі жұмыскердің мамандануын, атқарылған жұмыстардың күрделілігін, жұмсалған еңбектің саны мен сапасын атқарады.
Дипломдық жұмыста қалыптастырылған ғылыми нәтижелер, қорытынды мен ұсыныстардың негізділігінің дәрежесі, олардың жаңашылдығы. Берілген жұмыста Қазақстан Республикасының заңнамасында реттелінген еңбек ақыны құқықтық реттеу институты зерделенген. Жалақы кез келген салада қолданылатындықтан, туындайтын мәселелерді шешу көптеген ғалымдардың атсалысуын қажет етеді. Соның ішінде құқық ғылымының рөлі зор. Құқық – бұл саладағы туындаған қоғамдық қатынастарды реттеп, олардың дамуын қамтамасыз етеді.
Заңгер-цивилист ғалымдар соңғы жылдары еңбек ақы мәселелерінің төңірегінде мейлінше жеткілікті зерттеген, бірақ жалақының төңірегінде әрқашанда келіспеушіліктер, дау дамайлар туындап жатады, сонымен қатар аталған тақырып аясы Қазақстан Республикасы үшін өзекті мәселелердің негізгісі болғандықтан қосымша зерттеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша қалыптастырылған ұсыныстар жалақы институтының зерттелуіне жаңа жолдар ғана емес, сонымен қатар заңдық ғылыммен, халықаралық тәжірибемен және құқық қолдану тәжірибесінде жинақталғанды жүйелендіруге мүмкіндік береді.
Мәселенің ғылыми зерттелу дәрежесі. Жалпы, еңбек ресурстарын негізгі өндіріс фактор ретінде ұлы ғалымдар А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс тағы басқа ғалымдар зерттеген. Жалақы мәселесі әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін зерттеуде маңызды үлес қосқан Қазақстан ғалымдары: Әубәкіров Я.А., Сұлтанғазин А.Ж., Елубаева Ж.М., Мамыров Н.К., Әшімбаева А.Т., Құлпыбаев С., Әшімбаев Т.А., Берентаев К.Б., Жандосов С.Ұ., Белгібаев К, Қайырбаева А., Мұрсалова Х., заңгер-ғалымдар – Шиктыбаев Т.Т., Уваров В.Н., Нургалиева Е. және тағы басқалары.
Еңбек ақы түсінігі заң ғылымы мен құқық қолдану тәжірибесінде кең қолданылады. Жалақыны құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері құқық ғылымында бірқатар қарастырылған. Сондай-ақ зерттеу жұмысында автор, еңбек және өзге де құқық салалары ғалымдарының еңбектерін, еңбек заңнамасына комментарии мен оқу әдебиеттерін қолданған.
Тақырыпты зерттеу барысында келесі әдістер қолданылған: жүйелілік-құрылымдық әдістің арқасында еңбекақы күрделі құбылыс ретінде қарастыра отырып, еңбекақының реттеу әдістерін анықтаймыз; салыстырмалы-құқықтық әдістің негізінде еңбекақы төлеу жүйесін шетел мемлекеттерде және Қазақстан Республикасында айқындаймыз. Зерттеудің эмпирикалық базасы нормативтік материал мен сот тәжірибесін құрайды.
Нормативтік базаны ҚР Конституциясы, ҚР еңбек заңнамалары мен қазақстандық және шетелдік зерттеулер құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, қорытынды, үш бөлімнен және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Еңбекақы төлеудің теориялық-құқықтық негіздері
1.1 Еңбекақы құқықтық категория ретінде
Қоғамдық қатынастардағы құқық бұзушылықтың пайда болуы мен дамуы әрі құқық бұзушылыққа қарсы күресу мен жүзеге асырылуы талданады. Сонымен қатар қазақ халқының құқық жүйесі мен мұсылмандық шариат заңдарының тетіктері мен құқықтық реттеліну мәселелері бүгінгі күндегі жаңа көзқарастар арқылы сараптамаға түседі.
Жалақы – материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтерді тұтыну қорының бір бөлігі болып табылады. Ол жұмысшыларға еңбектерінің саны мен сапасына және нәтижелілігіне байланысты төленеді [2, б. 18].
Еңбекақы - бұл жұмыс берушінің қызметтері заңға және өзге де нормативтік құқықтық актілермен, ұжымдық шарттармен, келісімдермен, жергілікті актілермен және еңбек шарттарына сәйкес қызметкерге оның атқарған еңбегі үшін төлемді атқару және белгілеумен байланысты қатынастар жүйесі.
Еңбекақы – бұл жұмыскердің мамандануымен, еңбек күрделілігі, сапасы, атқарылған жұмыстардың жағдайы, сондай-ақ өтемақы мен ынталандыру түріндегі төлемдерге байланысты жұмыскердің атқарған еңбегіне төленетін сыйақы. «Жалақы» мен «еңбекақы» түсінігінің бір-бірінен ерекшеленеді деген дәйек қарсылық туындатады. Кейбір авторлар, бұларды синонимдер десе, екіншілері оларды туындаушы түсінікке жатқызады (еңбекке төлем) және туындаушы түсініктің негізгі элементтері ретінде (еңбек ақы) қарастырады. ҚР ЕК қолданылатын терминологияның нақты еместігін айта отырып, Чиканова Л., Нуртдинова А. дәйекті мысалдар келтіреді, себебі, «жұмыскер мен жұмыс беруші арасында тек ҚР ЕК келтірілген қоғамдық байланыстар ғана орын алғандықтан, еңбек ақыны қарым-қатынастар жүйесі ретінде қарау дұрыс емес дейді. «Еңбекақыны бекіту мен төлеу бойынша өздігінше байланыстар жүйесі болмайды, себебі еңбек ақы бойынша құқықтар мен міндеттер қайтарымды еңбек түріндегі элементтердің бірі ретінде еңбек құқықтық қатынастар жағында пайда болады» [3, б. 71].
Тәуелсіз, егеменді Қазақстанның бір формациядан екінші бір қарама қарсы формацияға ауысуы экономикалық-саяси тұрғыдан ғана емес, рухани-мәдени тұрғыдан да күрделі мәселелерді тудырып отыр. Әсіресе, қоғамдағы рухани күйзелістер қатты алаңдатуда. Елімізде бұрын құлақ естімеген діни ағымдар қаптап, коррупция, парақорлықтан бастап, есірткі, арақ-шарап пайдалану, құқық бұзушылық жиілеп кетті, бұлардың алдын алуды ойластырмаса, қоғамның батыл алға дамуына үлкен кедергілер тудырары хақ.
Құқықтық-демократиялық және азаматтық қоғам құруды мақсат еткен мемлекетіміз өткенімізді осы күнмен сабақтастыра отырып, заңнамаларына кіріктіргенде ғана жүргізіліп жатқан құқықтық реформалар қарқынды болары сөзсіз. Құқықтық реформалардың белсенді жүргізілуіне біз зерттеп отырған қазақ әдет-ғұрпы мен исламдық шариат заңдарының берері көп. Сондықтан да құқық бұзушылықты болдырмай, оның алдын алу мәселелері әрдайым қоғамдық тұрмыста ең өзекті мәселе болып қала береді.
Қазақ және мұсылмандық құқық жүйелеріндегі құқық бұзушылықтардың алдын алу, болдырмаудың мәселелері: отбасында ата-ананың дұрыс тәрбие беруі, құқықтық сана-сезімдерін көтеруді мемлекет тарапынан қолға алуы, қазақи-ислами әдет-ғұрыптарымызды жас баланың бойына сіңіруі болып табылады.
Осы екі құқық жүйелеріндегі құқық бұзушылықтардың жолын кесуде қолданылған қағида-ережелерді біздің қоғамымызға толық деңгейде қолданылса мемлекетіміздің қарқындап өсеріне кәміл сенуге болады.
Осы айтылған жәйттер аталған ғылыми тақырыптың өзектілігін және оның арнайы зерттеу нысанына айналудың қажеттілігін көрсетеді.
Инвестицияларды пайдалану тиімділігі едәуір дәрежеде олардың құрылымына байланысты ажырату қажет:
- инвестицияның жалпы құрылымы;
- нақты инвестициялар құрылымы;
- портфельдік (қаржылық) инвестициялардың құрылымы.
Инвестициялардың жалпы құрылымы деп нақты және портфельдік (қаржылық) инвестициялар арасындағы арақатынас түсініледі.
Нақты инвестициялардың құрылымы - бұл негізгі, айналым капиталы мен материалдық емес активтерге инвестициялар арасындағы арақатынас.
Портфельдік (қаржылық) инвестициялардың құрылымы - бұл акцияларға, облигацияларға, басқа да бағалы қағаздарға, сондай-ақ басқа кәсіпорындардың активтеріне инвестициялардың олардың жалпы көлемінде арақатынасы [18, 18 б.].
Нақты (қаржылық емес) инвестициялардың құрылымы. Күрделі салым-дардың технологиялық құрылымы деп қандай да бір объектіні салуға арналған шығындар құрамы және олардың жалпы сметалық құндағы үлесі түсініледі.
Бұл құрылым олардың жалпы шамасындағы күрделі салымдардың қандай үлесі құрылыс-монтаж жұмыстарына (бұдан әрі ҚМЖ), машиналарды, жабдықтарды сатып алуға және оларды монтаждауға, жобалау-іздестіру жұмыстарына және т. б. бағытталғанын көрсетеді. Күрделі салымдардың технологиялық құрылымы оларды пайдалану тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді. Бұл құрылымды жетілдіру жобаның сметалық құнындағы машиналар мен жабдықтардың үлесін оңтайлы деңгейге дейін арттырудан тұрады. Шын мәнінде, капиталдық салымдардың технологиялық құрылымы болашақ кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларының белсенді және пассивті бөліктері арасындағы арақатынасты қалыптастырады.
Осыған байланысты кез келген өнеркәсіптік кәсіпорынды жобалау кезінде күрделі салымдардың технологиялық құрылымын жетілдіруге ұмтылу қажет, өйткені бұл басқа да тең жағдайларда, әдетте, болашақ кәсіпорынның жобалық қуатын арттыруға әкеледі, демек, өнім бірлігіне күрделі салымдар төмендейді, нәтижесінде болашақ кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігін арттырады.
Сондықтан күрделі салымдардың технологиялық құрылымын талдау және макро - және микродеңгейде өзгеріс үрдісін анықтау үлкен ғылыми және, әсіресе практикалық маңызы бар.
Күрделі салымдардың ұдайы өндіріс құрылымы олардың бағытын сипаттайды:
- жаңа құрылыс;
- кеңейту, қайта құру және техникалық қайта жарақтандыру;
- басқа жұмыстар.
Күрделі салымдардың ұдайы өндіру құрылымының прогрессивтілігі өндірісті кеңейтуге, қайта жаңартуға және техникалық қайта жарақтандыруға пайдаланылатын олардың үлесінің ұлғаюымен сипатталады.
Күрделі салымдардың ұдайы өндіру және технологиялық құрылымы өзара тығыз байланысты. Мысалы, ұдайы өндіру құрылымында жаңа құрылыс үлесінің ұлғаюымен технологиялық және т. б. үлесі артады.
Халық шаруашылығы деңгейіндегі күрделі салымдардың экономикалық тиімділігі күрделі салымдардың салалық және аумақтық (өңірлік) құрылымына байланысты [19, 32 б.].
Күрделі салымдардың салалық құрылымы деп оларды бөлу және өнеркәсіп және жалпы экономика салалары бойынша арақатынас түсініледі. Оны жетілдіру барлық халық шаруашылығында (машина жасау, электр энергетикасы, химия өнеркәсібі) жеделдеуді қамтамасыз ететін салалардың тепе-теңдігін және тез дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінде берілген анықтамадан жалақының келесі негізгі белгілерін анықтауға болады:
- бұл жұмыс үшін сыйақы, яғни орындалған жұмыс немесе орындалуы тиіс жұмыс үшін сыйақы;
- оны төлеу туралы шарт еңбек шарты тараптарының келісімімен шартта немесе заңнамада белгіленеді;
- жұмыс берушінің оны төлеу міндеті және қызметкерді алу құқығы еңбек шартының жасалуына байланысты пайда болады.
ҚР Еңбек кодексінде белгіленгендей жалақының негізгі бөлігінің мөлшеріне ықпал ететін факторлар - қызметкердің біліктілігі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, саны, сапасы және жағдайлары.
Қызметкердің біліктілігі қызметкердің еңбегіне ақы төлеуге әсер ететін негізгі критерийлердің бірі болып табылады. Сонымен қатар, қызметкердің жалақысының мөлшерін анықтау үшін біліктілік белгілі бір қызметкерге тән субъективті емес, объективті түрде қажет болатын фактор болуы керек. Сонымен, білікті емес жұмысқа, тіпті жоғары біліктілік санатындағы маманмен орындалатын жұмысқа, қызметкердің санаты бойынша ақы төлемейді, бірақ жұмыс берушінің қажеттіліктеріне байланысты болады [5, б. 105].
Еңбектің күрделілігі, қызметкердің біліктілігі, еңбек сапасы санаттары өзара байланысты, ішінара қиылысады және жеке еңбек түрлерінің сипаттамасы болады. Сонымен, еңбек сапасы, егер ол белгілі бір біліктіліктің болуын талап етсе, қызметкердің біліктілігі байланысты. Еңбектің күрделілігі - еңбек сапасының белгісі. Еңбек күрделілігінің деңгейлері оны орындайтын қызметкерге қойылатын біліктілік талаптарымен өзара байланысты. Осылайша, жекелеген мамандықтар бойынша жұмыс тиісті біліктілікті талап етеді, лауазымдар еңбек күрделілігіне қарай біліктілігі, разряды және т.б. бойынша саралануы мүмкін, қызметкерге қойылатын біліктілік талаптары еңбек ақысының неғұрлым жоғары мөлшерін белгілейді.
Жалақы мөлшерін анықтау кезінде жұмыс орындалатын жағдайлар да ескерілуі қажет. Жұмыс беруші әр түрлі жағдайларда немесе әр түде сапада бір кәсіп, мамандық немесе лауазым бойынша (бір разряд бойынша тарифтелген) жұмыс істейтін қызметкерлерге бірдей мөлшерде жалақы белгілеуге міндетті емес.
Ынталандырушы сипаттағы төлемдер жалақының құрамдас бөлігі болып табылады. Сыйлықақы беру мәселесі жұмыскерлер мен жұмыс берушінің арасындағы қарым-қатынас шеңберінде маңызды болып табылады. Егер айлықтың мөлшері мен оны төлеудің тәртібі тіркелген сипатта болса, онда сыйлықақы мөлшері мен оны беру тәртібін жұмыс беруші өзі белгілейді.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 107-бабының 2-тармағына сәйкес еңбекке ақы төлеу жүйесі еңбек, ұжымдық шарттардың талаптарында және (немесе) жұмыс берушінің актілерінде айқындалады. Өз кезегінде, 107-бабының 3-тармағына сәйкес жұмыс беруші жұмыскерлердің өндіріс тиімділігі мен орындалатын жұмыстардың сапасын жоғарылатуға мүдделілігін арттыруды күшейту үшін ұжымдық шарт талаптарында және (немесе) жұмыс берушінің актілерінде айқындалған сыйлықақы беру жүйелерін және еңбекті ынталандырудың басқа да нысандарын енгізе алады. Яғни, заң жүзінде жұмыскерлерге сыйақы беру туралы ереже міндетті құжат болып табылмайды, бірақ оның ұйымда болғанының дұрыс екенін түсіну қажет – қызметкерлердің материалдық мүдделілігін арттыру, сондай-ақ компанияның қызметін жақсарту үшін. Жаңа мамандарды жұмысқа жалдау кезінде және бұрыннан жұмыс істейтін жұмыскерлерді ынталандыру үшін, әрине, мұндай ереже кез келген қызметкер үшін қосымша ынталандыру болады [6, б. 118].
Жұмыскерлерге сыйақы беру туралы ережеде сыйақы беруге құқық беретін қызметкер қызметінің нәтижелерін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді жазу ұсынылады. Келесі көрсеткіштерді атап шығайық: еңбек тәртібін сақтау; лауазымдық міндеттерін тиісті орындау; белгілі бір кезеңдегі жұмыстың нәтижесі (белгілі бір шарт бойынша); кезек күттірмейтін және алдын ала күтілмеген жұмысты орындау, оның шұғыл орындалуына компанияның қызметі байланысты; қызметті жақсартуға бағытталған қызметкерлердің бастамашылық ұсыныстары; негізгі жұмысынан босатылмай, жұмыста уақытша болмаған жұмыскердің функцияларын орындау; қызметкерге міндеттердің кеңейтілген шеңберін жүктеу, жоғары кәсіптік деңгеймен және құзыреттілікпен үйлесетін, іс жүзінде табысты қолданатын жеткілікті жұмыс тәжірибесі (өтілі) және дағдысы; және басқа да көрсеткіштер. Ережеде сондай-ақ сыйақы берілмейтін жағдайлар туралы ақпаратты келтіру қажет, мысалы, сынақ мерзімі кезеңінде немесе тәртіптік жазасы болған кезде.
Сыйлықақының мөлшері мен сомасы әрбір ұйым үшін дербес белгіленеді және сыйақы және ынталандыру төлемдерін есептеу бойынша заңнамалық шектеулер болмайды. Сыйлықақы түрлеріне қатысты негізгі сыйақылар – бұл ағымдағы (ай сайынғы, жылдық, тоқсандық және т.б.) және бір жолғы (қосымша жұмыстар көлемін орындауғаны үшін, мерейтойларға байланысты, ұйымдағы көп жылғы еңбегі үшін және т.б.). Бірақ соңғы уақытта, сондай-ақ жанама ынталандыру туралы түсінік бар. Жанама сыйлыақы беру деп компания қызметкері үшін түрлі іс-шараларды өткізу түсініледі, бұл компания есебінен шетелге жіберу, мәдени орталықтарға бару, қызметкерді жеке оқыту.
Француз экономикалық мектебі өкілдерінің бірі - Анри Кульман инвестицияларды жіктеу мәселесін басқа аспектіде қарастыруда. Ол жанама инвестициялауды (ақша қаражатын пайдалана отырып) және тікелей (ақша қаражатын пайдаланбай) қарайды [20, 123 б.].
Екінші жағдайда ақша түрінде капиталды қалыптастырудың аралық кезеңінен өтіп, еңбек өнімін өндіріс құралына тікелей айналдыру түсініледі. Мұндай инвестициялау механизмі ауыл шаруашылығында жиі қолданылады. Мысалы, ірі қара малды өсіретін фермер табында малдың табындағы табиғи кемуін (амортизация) толтыруға арналған бұзаулар саны ғана емес, сондай-ақ олардың қосымша санын да молайтуды қамтамасыз ету үшін ұстайды. Бұл жағдайда тікелей инвестициялау деп аталады.
Сондай-ақ, нарықта барлық гүлдер мен жемістерді сатпайтын бау-бақша туралы айтуға болады, ал олардың бір бөлігі шаруашылықты кеңейту мақсатында тұқымдар өсіреді.
Өнеркәсіпте тікелей инвестициялау тетігі әлдеқайда сирек қолданылады, өйткені кәсіпорын сол өндірісте өндіріс құралдарының функцияларын орындауға қабілетті өнімді ешқашан шығармайды. Дегенмен, әрине, өз пештерін салу үшін немесе өз цехтарын ұлғайту үшін өз кірпіштерін пайдаланатын зауыт иесі елестете аласыз.
Қазақстан үшін Кеңес Одағының ыдырауымен, барлық республикалар сияқты мемлекет дамуының экономикалық моделін таңдау мәселесі көтерілді. Нәтижесінде әлемдік шаруашылық қызметке жедел енумен нарықтық тетіктер негізінде ашық экономиканы қалыптастыру бағыты анықталды. Шаруашылық байланыстардың үзілуі және өндірісті қысқарту жағдайында инвестицияларды тарту мәселесі өткір тұрды. Шетелдік инвестицияларды тарту үшін жағдайларды қамтамасыз ету Қазақстанның жаңа экономикалық моделінің институционалдық базасын қалыптастырудағы айқындаушы бағытқа айналды.Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен даму стратегиясының қабылдануына байланысты 1992 жылды Қазақстанның дамуын стратегиялық жоспарлаудың бастапқы нүктесі деп атауға болады. Еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның даму Стратегиясындағы басты бағыттардың бірі-экономиканы дамыту үшін шетелдік инвестицияларды тарту және тиімді пайдалану болып табылады.
1) Энергетикалық Хартияға Шарт (Қазақстан 1995 жылғы 18 қазанда ратификациялады);
2) Инвестициялар кепілдіктері жөніндегі көпжақты агенттік құру туралы Сеул конвенциясы (Қазақстан 2004 жылғы 9 шілдеде ратификациялады);
3) Мемлекеттер мен басқа мемлекеттердің заңды және жеке тұлғалары арасындағы инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі Конвенция (Қазақстан 2000 жылғы 21 қазанда конвенцияға қосылды).
Ел экономикасына инвестиция салған алғашқы ірі компаниялар Дүниежүзілік танымал Philipp Morris, Ѕіемепѕ AG компаниялары және басқалары болды. Сhеvrоn Corporatiоn компаниясының ізінше республиканың мұнай-газ саласына инвесторлардың белсенді келуі басталды, олар: «Эксон Мобил», «Шелл», «Эни», «Шеврон Тексако», «Тоталь», «Бритш петролеум», «Лукойл» және Қытай ұлттық мұнай корпорациясы [21].
1994 жылы шетелдік инвестициялардың құқықтық режимі бекітілген Шетелдік инвестициялар туралы заң шықты. 1997 жылы «ҚР тікелей шетелдік инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңға қол қойылды, ол республикаға шетелдік инвестициялардың белсенді ағыны үшін негіз қалап, ішкі рыноктағы ойынның түсінікті ережелерін белгілеп, халықаралық бизнес-қоғамдастық үшін Қазақстанның тартымды имиджін қалыптастырды.
1998 жылы Мемлекет басшысының бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан шетелдік инвесторлар кеңесі құрылды. Осы консультативтік-кеңесші орган жыл сайын инвестициялық саладағы өзекті мәселелерді талқылау үшін жиналады,олардың көпшілігі шетелдік инвестицияларды тартуды ынталандыруға қатысты заңнамалық деңгейде бекітіледі.
2003 жылы 1997 жылғы инвестициялық заң жаңа ауқымды атау – Инвестициялар туралы Заң болып өзгертілді және толықтырылды, ол халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша өтпелі экономикасы бар елдер арасындағы ең үздік инвестициялық заңдардың бірі болды.
2014 жылы инвестициялық ахуалды жетілдіру туралы Заң [22] қабылданып, төмендегілер көрсетілді.
АХҚО тәуелсіз қаржылық реттеуді, ағылшын құқығы қағидаттарына негізделген ерекше құқықтық режимді қоса алғанда, инвесторлар үшін бұрын-соңды болмаған жеңілдікті жағдайларға ие. Жеңілдіктердің қатарында 50 жыл мерзімге салықтық преференцияларды атап өту керек – АХҚО қатысушылары 2066 жылдың 1 қаңтарына дейін ЖТС және КТС төлеуден босатылады. Жеңілдетілген визалық және еңбек режимі және алғашқы екі жылда «А» класты кеңселерді тегін жалға алу [24, 316 б.].
АХҚО шетелдік қызметкерлері, олардың отбасы мүшелері сияқты, 5 жылға дейінгі мерзімге келу визасын алады. Малайзия, Сингапур және Монако елдерінің, сондай-ақ Қазақстан Үкіметі айқындайтын елдердің азаматтары 30 күнтізбелік күнге дейінгі мерзімге визасыз келуге құқылы.
Қазақстан 2015 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымының толыққанды мүшесі болды, бұл инвесторлар үшін маңызды белгі, іскерлік орта мен бәсекелестік деңгейінің куәсі болып табылады. 2015 жылы қол қойылған сауда-экономикалық және инвестициялық байланыстарды тереңдетуге бағытталған Қазақстан мен ЕО арасындағы әріптестік пен ынтымақтастық туралы кеңейтілген келісімді атап өткен жөн.
Инвестиция дағдарыстан экономикалық дамуға және өсуге шығудың бірден-бір нақты тетігі болып табылады.
Қазақстанның Азия өңіріндегі жағдайы, бай пайдалы қазбалар, АӨК-нің елеулі әлеуеті, сондай-ақ Еуропадан Азияға жүк транзиті бойынша мүмкіндіктері, еңбек ресурстары біліктілігінің жоғары деңгейі сыртқы қаржы ресурстарының жалпы ағынына ТШИ тартуға ықпал еткенін атап өткен жөн [4].
Мемлекет басшысының ҚР Үкіметінің алдына қойған басты міндеті қолайлы инвестициялық климат құру болып табылады, ол үшін Қазақстанда шетелдік инвесторлар кеңесі жұмыс істейді, оның төрағасы Қазақстан Республикасының Президенті болып табылады.
Бұл автордың пікірі ҚР «Инвестициялар туралы» Заңының ережелеріне байланысты преференциялар беруге байланысты туындаған жанжалды шешуге мүмкіндік береді. Іс жүзінде мұндай шарт мемлекеттік орган шығарған біржақты әкімшілік актіні білдіреді.
Әдетте, мемлекет жер қойнауын пайдалану саласындағы шарттарда инвестициялық келісімшарттың тарабы болып табылады. Мысалы, концессиялық шарт-бұл мемлекет әрқашан осы келісімшарттың тарабы болып табылатын жағдай,өйткені бұл жағдайда мемлекеттік меншік объектілерін уақытша иеленуге және пайдалануға беру жүзеге асырылады.
Сонымен, қызметкер үшін жалақы - бұл жеке табысының негізгі және өзін және оның отбасының әл-ауқатын көбейту және арттыру құралы, демек, алынған сыйақы мөлшерін көбейту үшін еңбек нәтижелерін жақсартудағы жалақының ынталандырушы рөлі көрініп тұр. Соған қоса, жалақы деңгейі жұмысшының да, жұмыс берушінің де мінез-құлқына айтарлықтай әсер етеді, олар еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-тең емес жағдайында олардың арасындағы қатынастарды реттеуге байланысты дамиды.
1.2 Еңбекақы төлеудің негізгі қағидалары және құқықтық реттеу әдістері
Еңбекақы төлеу қағидалары еңбекақы төлеу жүйесіндегі маңызды элементі болып табылады. Құқық қағидалары қоғамдық қатынастарды реттеу процесінде маңызды орын алады, олар тұтастай алғанда қоғамға, атап айтқанда қоғамдық қатынастарға құқықтың әсер ету бағыттары мен мәнін анықтайды. Сонымен қатар, олар белгілі бір заңды істің нәтижесін заң ұқсастығы қағидаты негізінде шеше алады [8, б. 196].
Жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарт білдіреді арасындағы келісім-шарт-құзыретті орган мен жеке немесе заңды тұлғаның (тұлғалардың) барлау жүргізу, өндіру, бірлесіп барлау және өндіру немесе салу және (немесе) жерасты суларын барлаумен және (немесе) өндірумен байланысты жасалған заң актілеріне сәйкес, ҚР қолданылып жүрген сәтінде келісім-шарт жасасу. С.П. Морозов айтқандай, жер қойнауын пайдалануға келісім-шарт тараптарының бірі мемлекет өз органдары атынан әрекет етеді [23].
М.К. Сүлейменов сондай-ақ жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттарда мемлекет жер қойнауын пайдаланушымен тең негізде әрекет ететінін бекітеді. Бұл мұндай қатынастарда мемлекетке заңды тұлға режимі қолданылатынын білдіреді. Сондай-ақ, ғалым осы келісім-шарттардың ерекшелігі ретінде мемлекеттің келісім-шарттың тарапы бола отырып, «Пайда болған» деген сұраққа қазақстандық заңнама нақты жауап бермейді, жалпы ережелер де көзделмеген, Қазақстанның бірқатар елдермен жасасқан инвестицияларды көтермелеу және өзара қорғау туралы талдауы, сондай-ақ инвестициялардың басталуына байланысты мәселелер реттелмеген деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді [34, 410 б.].
Халық шаруашылығы салалары бойынша еңбекақы деңгейлерінде бес негізгі ережемен (қағидаттармен) негізделген белгілі бір айырмашылықтар бар.
Бірінші қағида – еңбектің күрделілігін есептеу. Күрделі, едәуір білікті еңбек қарапайым біліктілігі жоқ еңбекке қарағанда жоғары бағаны құрайды, осылайша, бұл еңбектің ақы де тиісінше жоғары болуы тиіс.
Екінші қағида - еңбек жағдайындағы айырманы есепке алу. Еңбек жағдайы жеңіл және ауыр, жай жіне күрделі, зиянды болып келеді. Сондықтан, ауыр әрі зиянды жұмыста еңбектенгендер қалыпты жағдайда еңбек етушілерге қарағанда жоғарғы еңбек ақы алуы керек.
Үшінші қағида - саланың басымдылығы мен маңыздылығы есебі. Бүкіл елдің дамуы өзіне байланысты экономиканың маңызды салаларында өзгелерге қарағанда ставкалар мен айлық жалақы мөлшері едәуір жоғары келеді.
Төртінші қағида - экономикалық аудандар мен аумақтардың түрлі табиғи климаттық жағдайларының есебі. Түрліше экономикалық аумақтарда еңбек ақы кезінде аудандық коэффициент қолданылады, яғни еңбек ақыға үстемелер. Қазақстанда аудандық коэффициент - 1,15 тең болған, ол 2001 жылға дейін қолданылды.
Бесінші қағида жұмыскердің және ол еңбек ететін бүкіл ұжымның нәтижесімен тығыз байланысты.
Заңдардың талабы бойынша еңбекақыны реттеудің негізгі қағидаларын қалыптастыруға болады:

шығындар мен нәтижелер бойынша төлемдер ұстанымы. Бірқатар уақыттар бойы еңбек ақын ұйымдастыру жүйесі мемлекетте еңбек шығындарына бағытталған болатын, яғни, экономиканың дамуының заманауи деңгейі талаптарына сәйкес. Бүгінгі таңда ең қатал түрі тек шығындар бойынша ғана емес, нәтижелер бойынша төлем түрі ұстанымы болып саналады;
еңбек ақы көлемін арттыру ұстанымы, ең алдымен қажеттілікті арттыру заңы тәрізді жоғарылаған еңбек өнімділігін арттыру заңы негізінде экономикалық заңдардың әрекет етуімен айқындалған. Осы заңдарға сүйенсек, жұмыскерге төленетін ақының өсуі тек өндіріс көлемінің артуы негізінде ғана жүзеге асуы тиіс;
қоғамдық еңбектің өнімділік деңгейінің еңбек ақының өсуімен салыстырғандағы алға озу ұстанымы еңбек өнімділігінің артуы заңында қарастырылған. Ол қажетті жинақтарды және өндірістің алдағы кеңеюін қамтамасыз етуге бағытталған;
еңбек тиімділігін арттырудағы материалдық қызығушылықты арттыру қағидасы еңбек өнімділігін арттыру мен құн заңдарынан бастау алады. Еңбектің белгілі бір нәтижесінде материалдық қызығушылық туындату қажет қана емес, сонымен бірге жұмыскерді еңбек өнімділігін арттыруға қызықтыра білу қажет. Осы ұстанымды мекемеде жүзеге асыру барлық шаруашылық механизмдегі жұмыстардың нақты өзгерістерге, оң нәтижеге қол жеткізуге кепіл бола алады [10, б. 4].

Еңбекақы еңбек өнімділігімен тығыз байланысты келеді. Еңбек өнімділігі - еңбек үрдісінің тиімділігінің ең маңызды көрсеткіші, нақты еңбектің аз уақыт ішінде белгілі бір өнім көлемін алудағы мүмкіндігін білдіреді. Ал ақшалай сыйақыға жататын еңбек ақы жұмыскердің атқарған еңбегіне төленеді.
Еңбек етушілердің негізгі еңбек табысы болып табылатын еңбекақы еңбекті материалдық түрде көтермелеу формасы болып табылады. Ол жұмыскерге атқарылған жұмысы үшін және өнімділікті арттыруда қажетті нәтижеге қол жеткізудегі мотивацияға бағытталады. Сондықтан, еңбек ақыны дұрыс ұйымдастыра білу еңбек өнімділігін арттырудың қарқынын жеделдетуге, дұрыс ұйымдастыруға әсер етеді, еңбек етушілердің біліктілігін арттыруға ынталандыру болып табылады.
Еңбекақы еңбек өнімділігін мотивациялаудың дәстүрлі факторы болып саналатындықтан өнімділікті арттыруға басты әсері бар. Мекеме егер адамдарды еңбекке тартуға әсер ететін бәсекеге қабілеттілікті арттыратын ставкалар бойынша сыйақылар төлемесе, төлем шкаласы болмаса жұмыс күшін ұстай алмайды. Өнімділікті тұрақты түрде арттыруды қамтамасыз ету үшін басшылық еңбек ақыны өнім шығару мен өнімділіктің артуымен және қызметтік өсумен міндетті түрде байланыстырып отыруы тиіс. Мысалы, құрылыс саласында еңбек өнімділігі көрсеткіші ретінде бір жұмыскерге белгіленген мерзімде белгілі бір өнім өндіруді жүктеумен немесе белгілі бір жұмыс түрі бойынша өнімділікті арттыру пайдаланылады. Құрылыстағы еңбек өнімділігін арттырудың негізгі көрсеткіші ретінде бір құрылыс жұмыстарындағы және қосалқы өндірісте жұмыс жасайтын жұмыскерге жүктелген жылдық жұмыс тапсырмасын алып қарауға болады. Бір жұмыс үшін адамның жұмсаған күшіне байланысты есептелінетін шығындар түріндегі жұмыстардың жекелеген түрінің еңбек өнімділігінің заттай көрсеткіші пайдаланылады. Сондай-ақ, өзге де көрсеткіштері бар.
Еңбекақы еңбек өнімділігінің дамуына кері әсер етуші ретінде де әрекет ете алады. Баяу жұмыс көп жағдайда артық үстеме төлеумен көрініс табады. Ең көп жұмсалған уақыттағы жұмыстардың көп көлемде атқарылуының автоматты түрдегі индикаторы болып табылмауы дәйекті, еңбек ақының сызбасы көп жағдайда осы ұйғарымнан бастау алып жатады.
Негізінен алғанда өнімділіктің артуына әсер етуші ғана сыйақыға лайықты саналуы тиіс. Кәсіпкерге еңбек ақын ұйымдастыру бойынша өздігінен шешу көп жағдайда мүмкін бола бермейді. Әдетте еңбек ақы құзырлы мемлекеттік органдармен реттеледі және бақыланады.
Біздің ойымызша, бұл сұраққа жауап беру үшін инвестиция табыс алуға нақты бағыттылығы болуы тиіс екенін нақты көрсету қажет, өйткені кез келген мүлікті жеке меншікке сатып алу, мысалы, инвестордың өз мұқтажы үшін жылжымайтын мүлікті сатып алу инвестиция болып саналмайды. Инвестор әрдайым тәуекелдерді барынша төмендетуге ұмтылады,бірақ инвестиция салу кезінде инвестор пайда табу мақсатын көздегенін әрдайым ескеру қажет.
Әдетте, инвестициялардың басталуын шарт жасалған сәтпен немесе нақты іс-әрекеттердің басталуымен байланыстыруға болады. Егер жасалған келісім-шарт орын алса, онда инвестор шарт жасалғанға дейін берген шығындар өтелмейді. Әдетте, бұл құқықтық қатынастарды тиісті түрде, яғни инвестициялық келісімшарт жасасу арқылы ресімдеу ақылға қонымды.
Сондай-ақ, біздің ойымызша, инвестициялау нысанын де ескеруге болады.
Материалдық құралдарды салу қаржы лизингі нысанында жүргізілген жағдайларда, онда бір атаулы шартты жасасу сәті инвестициялардың бір мәнді басталуы болып есептеледі.
Егер материалдық және материалдық емес құндылықтар заңды тұлғаның, атап айтқанда, қазақстандық жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталына салынса, онда мұндай жағдайда әдебиетте ұсталса, мұндай заңды тұлға тиісті соманы аударған немесе серіктестікке өзге мүлікті берген күннен бастап инвестор болады.
ЖШС қатысушыларының құрамындағы өзгерістерді кем дегенде тиісінше ресімдеу кейінірек ресімделді. М.К.Сүлейменов сондай-ақ, инвестициялық іс-әрекеттерді түпкілікті ресімдегенге дейін экономикаға инвестиция ретінде қаражат нақты салынған кезде нақты капитал салымдарының күні инвестициялардың басталуы деп санаған жөн [35, 38 б.].
Инвестор оған 100% тиесілі заңды тұлғаны, сондай-ақ шетелдік қатысуы бар кәсіпорындарды құрған жағдайда, онда осындай салымдар инвестициялар болып саналуы мүмкін сәт, біздің ойымызша, заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу сәтін тануға болады.
Егер бағалы қағаздарды сатып алу орын алса, біздің ойымызша, олар олардың құнын төлеген сәттен бастап осындай болып саналуы мүмкін.
Дау туындаған жағдайда, егер инвестициялар әлі жүзеге асырылмаса да, шығындарды өтеуді талап ету мүмкін бе деген сұраққа ҚР заңнамасында мұндай жағдайларды тікелей көздейтін нормалар жоқ, бірақ «Концессиялар туралы» ҚР Заңының 7-бабының 4-тармағында Мемлекет бюджет заңнамасына сәйкес концессионердің инвестициялық шығындарының өтемақысын беруі мүмкін, яғни мұндай мүмкіндік теориялық жағынан бар, ең алдымен әкімшілік акт орын алуы мүмкін [31].
Еңбекақы төлеудің негізгі әдістеріне келетін болсақ, қазіргі уақытта еңбекақы төлеудің құқықтық реттеу әдістері әртүрлі негіздерде жіктеледі: тікелей және жанама, мемлекеттік және корпоративтік. Алайда, Қазақстан Республикасында жалақыны құқықтық реттеу әдістерінің негізгі жіктелуі – орталықтандырылған және жергілікті түрлерге бөлінуі.
Осы түрлерінің жіктелуі әртүрлі негіздер бойынша жүзеге асырылған. Қызметкердің жалақысын тікелей реттеу кезінде кепілдендірілген ең төменгі жалақы мөлшері, жалақыны индекстеу тәртібі, қосымша ақылар мен жалақының ең төменгі мөлшерін белгілеу және т.б. Жалақыны жанама реттеу шараларына мемлекеттің инфляция деңгейі мен тұтыну бағаларының өсуін бақылау, жеке тұлғаларға салық салу ставкаларын белгілеу және т.б. кіреді.
Жалақыны реттеудің мемлекеттік және корпоративтік әдістері құқықтық реттеу деңгейінде ерекшеленеді: нормативтік құқықтық актілердің деңгейі және жергілікті заң шығару деңгейі.
Қарастырылып отырған тақырыпты жалғастыру үшін инвестицияларды шарт жасаспай немесе заңды тұлға құрмай жүзеге асыру мүмкіндігі туралы мәселені қозғау қажет. Біздің пікірімізше, заңды тұлға құрмай - иә, бірақ шарт жасаспай-ақ мүмкін емес. Бұл бірқатар АЖД-де инвестор ретінде заңды тұлғалардан басқа, уағдаласушы тараптардың кез келгенінің заңдарына сәйкес құрылған.
Оның аумағында өзінің орналасқан жері бар және екінші уағдаласушы тараптың аумағына инвестицияны жүзеге асыратын заңды тұлға құқығы бар немесе онсыз өзге де бірлестіктер де бола алатынын көздейтін ереже бар екенін растайды. Мұндай ережелер ҚР-ның Қырғызстанмен, Латвиямен және т.б. елдермен жасалған ережелерде қамтылған. Сондай-ақ, тараптар бірлескен қызмет туралы шарт жасасқан жағдайда заңды тұлға құрмай инвестицияларды жүзеге асыру мүмкін екендігін атап өткен жөн, бұл шарт жасаспай инвестициялық қызметті жүзеге асыру мүмкін еместігін тағы да растайды [8, 97 б.].
Жалақыны реттеу орталықтандырылған және жергілікті әдістерге (мемлекеттік нормалау және шарттық реттеу) бөлінуі негізінде еңбек қатынастарын реттеудің императивті және диспозитивті әдістері жатады.
Қолданылатын құқық қандай елдің: Қазақстанның, инвестор елінің немесе елдің қандай да бір үштен бір бөлігінің инвестициялар жөніндегі қатынастарға қолданылатын құқығын білдіреді. Әдетте, шарт жасасу кезінде тараптар дау туындаған жағдайда қандай мемлекеттің оларды басшылыққа алу құқығын өз қалауы бойынша шешеді.
Біз инвестициялық келісім-шарттар өз табиғаты бойынша азаматтық-құқықтық болып табылатындығын, демек, ерік-жігердің автономиясы принципін қолдану қисынды болды, осылайша тараптарға қолданылатын құқықты өзі таңдауға мүмкіндік берді.
М. Қ. Сүлейменов Инвестициялар Қазақстанға салынғандықтан, олармен байланысты қатынастарға, әдетте, ҚР құқығы қолданылуы тиіс деп есептейді [29, 17 б.].
Шекара маңындағы кен орындарында жүргізілетін барлау мен өндіру, бірлескен барлау мен өндіру жөніндегі теңізде мұнай операцияларын жүргізу жөніндегі қатынастарға, егер бұл ҚР халықаралық шартында тікелей көзделген болса, Қазақстан Республикасына қарсы немесе аралас мемлекеттің құқығы қолданылуы мүмкін [36, 364 б.].
жағдайлардан басқа, барлық инвестициялар осындай инвестициялар жүзеге асырылған уағдаласушы тараптың аумағында қолданылып жүрген заңдармен реттеледі. Яғни қолданылатын құқық туралы ескертпелер де көзделуі мүмкін
жасалатын объектілердің стратегиялық сипатымен түсіндіріледі, негізінен бұл жер қойнауына қатысты.
Еңбек ақыны бекіту сол мекемеде жергілікті реттеумен мемлекеттік органдар тарапынан орталықтанған ретте жүзеге асатын құқықтық жағдайда жүзеге асады. Орталықтанған тәртіпте еңбек ақының ең төменгі мөлшері анықталады, лауазымдық айлық жалақы сызбасы мен бюджеттік салаладағы тарифтік мөлшерлемелер, еңбек ақы жүйесі, жұмыстың қалыпты жағдайынан ауытқу кезіндегі еңбек ақы тәртібі, орташа еңбек ақыны аудару мен сақтау тәртібі, еңбек ақы саласындағы кепілдемелер.
Материалдық салада еңбек ететін адамдар мен бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдарда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы деңгейлерін жақындастыру үшін жана бірыңғай тарифтік кесте белгілеңді. Ол экономиканың барлық саласының қызметкерлерін қамтиды. Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі қағидалары тарифтік жүйеде көрініс табады.
Тарифтік жүйе - бұл мемлекет сандық еңбек сипатын есепке ала отырып еңбек ақыны реттеп және ұйымдастырып отыратын нормативтер жиынтығы. Мемлекеттік тарифтік жүйе жұмыстарды тарификациялауда, түрлі санаттағы жұмыскерлер үшін ең төменгі жалақыны бекіту процесстерінде оларға тек бағдар бола алады. Тарифтік жүйе тарифтік біліктілік анықтамалығы, тарифтік кесте мен тарифтік ставканы қамтиды.
Тарифтік-біліктілік анықтамалығы осы және өзге де шаруашылық салалары үшін түрлі жұмыс түрлері сипаттамасын мен тізімін құрайды. Жұмыстың барлық түрлері олардың күрделілігі мен осы және өзге де жұмысты атқарушының білімі мен біліктілігі талаптарын көрсету бойынша разрядтарға бөлінеді.
Тарифтік кесте белгілі бір сала мен белгілі бір мамандықтағы жұмыскердің білікті және біліксіз жұмысын анықтау бойынша негіз болып табылады. Ол разрядтардың белгілі бір саны мен оған сәйкес коэффициенттерден құралады.
Тарифтік ставка жұмыскердің еңбек ақының көлемін разрядқа сай уақыт бірлігі бойынша анықтау үшін қажет (сағат, күн). Тарифтік коэффициент 1 разрядты ставканың өзгелерден қаншалықты жоғары әлде төмен екендігінің жалпы мөлшерін көрсетеді.
Нәтижесінде осы құқықтық қатынастарға коллизиялық әдісті қолдану ұлттық құқық пен халықаралық құқық нормаларын қолданумен негізделеді. Бұл аумақтық юрисдикция қағидатынан туындайтын және басқа мемлекеттің аумағында жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметке қатысты бір мемлекеттің өз өкілеттіктерін жүзеге асыруға мүмкіндігі болатын жағдай жай ғана жол берілмейтіндігімен түсіндіріледі.
Нәтижесінде осы құқықтық қатынастарға коллизиялық әдісті қолдану ұлттық құқық пен халықаралық құқық нормаларын қолданумен негізделеді. Бұл аумақтық юрисдикция қағидатынан туындайтын және басқа мемлекеттің аумағында жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметке қатысты бір мемлекеттің өз өкілеттіктерін жүзеге асыруға мүмкіндігі болатын жағдай жай ғана жол берілмейтіндігімен түсіндіріледі.
ҚР-да мұнай операцияларына қатысты қолданылатын құқық мәселесі түпкілікті шешілген, яғни мұндай жағдайларда қандай да бір ескертпелерге жол берілмейді, сондықтан да халықаралық арбитражға жүгінген жағдайда да, біздің ойымызша, мұндай даулар санаты
Бұл, ең алдымен, шетелдік инвестициялар ағыны жүзеге асырылған шаруашылық жүргізу шарттарының нашарлауынан болатын кепілдіктер. Әңгіме осындай заңнамалық өзгерістерге тыйым салу қолданылатын белгілі бір мерзімді белгілеу туралы болып отыр. Шетелдік инвестор инвестициялау шарттары одан әрі өзгермейтініне кепілдік алғысы келеді. Ол заңнамадағы кез келген өзгерістер ол қол жеткізуге есептелген инвестор ретіндегі қызметінің коммерциялық нәтижелерін нашарлатпайтынына сенімді болуы тиіс.
Экономиканың бірнеше секторлары бар: табиғи ресурстарды әзірлеу, Инфрақұрылым, коммуникация және біздің еліміз үшін еңсерілмейтін маңызы бар ақпарат. Бұл салаларды дамыту экономикалық өсімге ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік салаға, сондай-ақ Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа кірігуіне ықпал етеді. Бұл дамуы үшін шетел капиталы да, мемлекеттің қатаң стратегиялық бақылауы да қажет капиталды қажетсінетін салалар.
Экономикасына шетелдік капиталды тарту ерекше маңызды мәнге ие болады. Мемлекет экономикасын дамыту үшін шетел инвестицияларын тарту және тиімді пайдалану қажет, бұл елдер арасындағы өзара тиімді экономикалық ынтымақтастықтың негізі болып табылады. Шетелдік инвестициялардың көмегімен Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын жақсартуға, жаңа жоғары технологиялық өндірістер.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының Үкіметі Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңын әзірлеп, 2003 жылғы 8 қаңтарда қолданысқа енгізді, ол Қазақстандағы шетелдік инвестициялардың құқықтық режимін анықтады, Қазақстан Республикасында шетелдік инвестицияларды жүзеге асыру нысандарын және салу объектілерін белгіледі.
Осы себепті ішкі нарық бағасы әлемдік бағадан асып түседі. Осыған байланысты, республика Үкіметі инвестицияларды ресурс үнемдеу міндеттерін шешуге бағыттау жөнінде шаралар қабылдауда. Ол экономиканың ресурс сыйымдылығын, шикізат және отын-энергетика салаларының дәстүрлі басымдығын төмендетуге мүмкіндік береді, бұл инвестицияларды өңдеуші және соңғы салалардың пайдасына ауыстыруға, жоғары және еңбек үнемдеуші технологияларды игеруге мүмкіндік береді.
Осылайша, Қазақстанда жоғарыда айтылған ақпаратты ескере отырып, қазіргі кезеңде сыртқы қарыз алудың мынадай нысандары басым болады:
- халықаралық қаржы институттары мен донор елдердің кредиттері мен қарыздары;
- тікелей шетелдік инвестициялар. Қазақстан барлық осы көздерді бюджет тапшылығын, төлем балансының тапшылығын жабу, экономиканы жүйелі қайта құру бағдарламаларын қаржыландыру, әлеуметтік секторды қаржыландыру үшін және экономиканың нақты секторына күрделі салымдар ретінде пайдаланады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында инвесторларға ерекше кепілдіктер қарастырылмаған. Салық жеңілдіктері ғана болды, жалпы алғанда өте маңызды.
«Кәсіпорындардан, бірлестіктерден және ұйымдардан алынатын салық туралы» 1991 жылғы 28 маусымдағы Заңы бойынша Бірлескен кәсіпорындар үшін, егер жарғылық қордағы шетелдік қатысу үлесі 30% - дан асса, пайдаға салынатын салық ставкасы 30% - ға белгіленген.
Пайдалы қазбаларды өндірумен және балық аулаумен айналысатын кәсіпорындардың пайдасын қоспағанда, пайда алғаш жарияланған сәттен бастап алғашқы 2 жыл ішінде материалдық өндіріс саласында алынған пайда салық төлеуден босатылады.Жұмыстар мен жұмысшы кәсіптерінің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығындағы жұмысшы кәсіптерінің тарифтік-біліктілік сипаттамалары қалыптасқан еңбек бөлінісіне, техникаға, технологияға қол жеткізу деңгейіне және еңбек пен өндірісті ұйымдастыруға байланысты 1-ден бастап 8-ге дейінгі разрядтар диапазонында жұмыс күрделілігі бойынша әзірленеді және топтастырылады. Экономикалық қызмет түрлерінің барлық бөліміндегі жұмыстардың негізгі көлемі бірінші алты разрядқа, ал жетінші және сегізінші разрядтарға жоғары күрделі жекелеген жұмыстар жатады.
1990 жылғы Шетелдік инвестициялар туралы Заңның 20-бабына сәйкес, егер бірлескен және шетелдік кәсіпорындар Заңға қосымшада көрсетілген өнімдер мен қызмет көрсетулерді (атап айтқанда, халық тұтынатын тауарларды өндіру, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу және сақтау, биотехнологиялық өнім, электроника, медициналық жабдықтар және басқалар) өндіруде айналысса, олар пайданы алғаш жариялағаннан кейін 5 жыл ішінде пайда төлеуден босатылады және келесі 5 жыл ішінде 50% төмендетілген ставка бойынша пайдаға салық төлейді [46].
Алайда реквизициялау (құнын өтей отырып, мүлікті алып қою) және тәркілеу (мүлікті өтеусіз алып қою) сияқты құқықтық шаралар қолданылатындығы және қандай тәртіппен қолданылатындығы туралы мәселе түсініксіз болып қалады. Сыртқы экономикалық қызмет туралы заңда бұл мәселе мүлде қозғамайды, шетелдік инвестициялар туралы заңда тек реквизициялау көзделген (25-бап), ал 1991 жылғы 23 желтоқсандағы Концессиялар туралы заңда концессионерді ұсынатын мемлекеттік органдар кәсіпорынға салынған концессионердің мүлкін мемлекет иелігіне алудан, тәркілеуден, таратудан және реквизициялаудан қорғауға кепілдік береді деп жазылған (20-бап) [31].
Сонымен қатар реквизициялау және тәркілеу Қазақстанның Азаматтық кодексінде көзделген (141-бап) және мүліктік қатынастардың барлық қатысушыларына, оның ішінде шетелдіктерге қолданылады. Заңда белгіленген ерекше жағдайларда ғана қолданылатын басқа іс: тәркілеу - тек соттың шешімі бойынша қылмыс немесе өзге де құқық бұзушылық жасағаны үшін санкция түрінде; реквизициялау - арнайы сипаттағы ерекше жағдайларда (табиғи апат, авария, эпидемия, эпизоотия және т.б.) қолданылады. Сондай-ақ осы шараларды қолданудың нақты рәсімін әзірлеу қажет, өйткені реквизициялау мен тәркілеудің тәртібі мен шарттарына қатысты 1927 ж. РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің қаулысы әлі күнге дейін қолданылады.
Осылайша, шетелдік инвестициялар туралы Заңның 6-бабы шетелдік инвесторлардың құқықтарын қорғауға бағытталған. Шетелдік инвесторлардың жағдайы нашарлаған жағдайда дедушкина ескерту қолданылған. Жақсартылған жағдайда-тараптардың мүліктік мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында шарттың талаптарын өзгерту туралы ескерту.
Сонымен қатар, шарттардың өзгеруі тараптардың өзара келісімі бойынша ғана жүргізілуі мүмкін.
Ұлттық босқындар құқығының қалыптасуына халықаралық босқындар құқығы әсер ететіні теориялық және тәжірибелік тұрғыдан дәлелденген құбылыс. ҚР Конституциясының өзіндегі адам құқығына арналған ережелер танымал халықаралық құқықтық ережелер мен қағидаларды басшылыққа ала отырып қабылданған. ҚР Босқындар туралы заңын даярлау кезінде де заңгер ғалымдар, ҚР Парламентінің депутаттары да босқындарға арналған халықаралық стандарттарды ескерген болатын.
2010 жылдың қаңтар айының бірінен бастап заңи күшіне енген ҚР «Босқындар туралы» заңының өзі терең құқықтық ғылыми талдаулар жасауды талап етеді.
Қазақстанда босқындарға құқықтық мәртебе беру мәселесі құқықтық тұрғыдан ғылыми зерттеуді қажет етеді. Кеңес үкіметі кезінде «босқын» ұғымы мүлдем қоғамға жат ұғым болған, тіптен «босқын» ұғымы ол кезде мүлдем танылмаған ұғым еді.
Ал, егемендік алған еліміз «босқындар» мәселесіне аса зор мән беріп келгені осы ғылыми жұмыста зерттеледі. Яғни егемендік алған кезден бастап қазіргі кезге дейінгі босқындар мәселесінің құқықтық реттелуі отандық заң ғылымында зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып. Сондықтан, бұл тақырыпты зерттеудің маңызы зор.
Босқындар мәртебесін беру іс үрдісі мен босқынға пана беру мәселесі мемлекеттің қоғамдық өміріндегі аса маңызды қатынастардың біріне айналғаны сөзсіз. Егемендік алған таңнан бастап-ақ, ел шекарасын аттаған босқындар ілегі осының айғағы.
Қоғамда «босқындар» атты әлеуметтік топ пайда болды. Енді «босқындар» дегеніміз кім? Олардың құқықтық мәртебесі қандай?-деген сұрақтар туатыны даусыз. Сол себепті де бұл тақырыпты Қазақстанның халықаралық құқық субьектісіне айналған, әрі беделді елу мемлекеттің қатарына қосылуды мақсат еткен бүгінгі таңында зерттеу қажеттілігі тұрғысынан кезек күттірмейтін аса маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Босқындардың құқығы - адам құқығының ажырамас бөлігі екені даусыз. 1948 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы (әрі қарай-БҰҰ) қабылдаған «Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясына» сәйкес әрбір адамның өмір сүруі, бостандығы, жеке басына қол сұғылмауы оның ажырамас құқығына жатады. Барлық адамдардың құлдықта болмауына, заңсыз қудаланбауына құқығы бар. Әр мемлекеттің аумағы шегінде емін-еркін жүріп-тұруға, өзіне тұрғылықты жерді таңдауға, сондай-ақ, ол мемлекеттен тыс кетуге және кері оралуға деген адам құқығы анықталған [2]. Адам құқығының жалпыға бірдей декларацияның 14-бабына сәйкес әркімнің қудалуға түсуіне байланысты басқа елдерден баспана іздеуге құқығы бар екендігі анықталған. Ал, осы баспана іздеп барған мемлекеттің ол адамды қауіп төніп тұрған елге кері қайтармауға тиіс екендігі 1951 жылғы «Босқындар мәртебесі туралы» конвенцияның 33-бабында анықталған [3, 32 б].
Босқындар мәселесіне бей-жай қарамайтын елімізде босқын ұғымы алғаш рет «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР заңында анықталған [5]. Босқындар туралы» ҚР заңы [3] - босқындардың құқықтық мәртебесін анықтайтын бірден-бір құқықтық құжат. Бұл құжат та ғылыми-құқықтық тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. Ал, 1951 жылғы БҰҰ-мен қабылданған «Босқындардың мәртебесі туралы» Конвенция мен оған қосымша Хаттамаға Қазақстан 1998 жылы қосылды.
Отандық заң ғылымында әлі өз шешімін таппаған, жете зерттелмеген, өзінің ғылыми бағасын алмаған тақырыптар баршылық, солардың бірі -босқындардың құқықтық мәртебесі туралы тақырып болып табылады.
Босқындықтың табиғатын ашу, оған әсер ететін факторларды зерттеу, босқындардың құқықтық мәртебесін анықтау бүгінгі күн тәртібінде тұр. Мәжбүрлі көші-қонды құқықтық реттеу әрбір заманауи мемлекеттің алдында тұрған міндет. Қазақстан осы аяда тиімді көші-қоны саясатын жүргізуде. Елбасымыздың бастамашылығымен кезінде әртүрлі себептермен басқа елдерге мәжбүрлі көшіп кеткен қазақтардың тарихи отанына қайтып оралуы саясаты да қарқынды жүргізіліп жатыр. Аталмыш мәселе аясында әртүрлі мемлекеттік бағдарламалар да қабылданып, іс шаралар жүргізілуде.
Қазақстанның конституциялық заң ғылымында босқындардың құқықтық мәртебесі зерттелмеген тақырып болып табылады. Босқындардың құқықтық мәртебесін конституциялық құқықтық тұрғыдан зерттеу, оның құқықтық реттелу негіздерін талдау ғылыми бағасын алуы қажет. Бұл жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Қазақстандағы босқындардың құқықтық мәртебесінің конституциялық құқықтық ғылыми негіздерін танымал халықаралық стандарттар негізінде зерттей отырып, отандық босқындар құқығына ғылыми-құқықтық жаңалықтар енгізу мақсаты жұмыстың өзектілігін арттыра түсті.
Босқындық - адамдардың өмірі мен бостандығына қауіп төнуі мен ізге түсушілікке ұшырауы салдарынан туындайтын құбылыс. Біз босқындықты тудыратын себептерді обьективтік және субьективтік факторлар деп атадық.
Босқындықты тудыратын обьективтік факторлар дегеніміз - адамның жеке қалауына, өз басына қатысы жоқ, оның санасынан тыс пайда болған табиғи жаратылысымен байланысты ерекшелігі (нәсілі, жынысы), немесе адамның еркінен тыс болып жатқан оқиғалар салдарынан тұрғылықты жерінде тұруға еш мүмкіндік болмай, адамдардың өмірі мен бостандығына қауіптің төнуі мен ізге түсушілікке ұшырауы салдарынан адамды босқындыққа алып келетін факторлар.
Босқындықты тудыратын факторлардың пайда болуы босқындыққа ұшырап отырған адамның жеке өзіне қатысты, өз қалауымен байланысты факторларға қатысты болса, оларды босқындықты тудыратын субьективтік факторлар деп атаймыз.
Босқындықты тудыратын факторлар әр мемлекетте өзінше ерекше сипатта орын алатынын ескере отырып, ұсынамыз: «Босқын дегеніміз - босқындықты тудыратын обьективтік және субьективтік факторлар негізінде басына төнген қауіп пен қудалауға түсу қаупінен қорғанып өзі азаматы болып табылатын мемлекетті немесе өзінің тұрғылықты елін тастап кетуге мәжбүр болған, өз елінің қорғауын ала алмайтындықтан немесе ондай қорғауды алғысы келмейтіндіктен басқа елден пана іздеуге мәжбүр болған шетел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға».
Босқын ұғымының құқықтық ұғым ретінде қалыптасуының ғасырға жуық құқықтық тарихы мен өзіндік даму эволюциясы бар. Қоғамда, құқықтық өмірде, ғылымда, тәжірибеде осындай уақыт аралығында қалыптасқан босқындарға арналған көптеген ұғымдар бар. Диссертацияда он бес босқын ұғымы талданған. Оларды ғылыми тұрғыдан қарастырсақ, барлығында бірдей ғылыми анықтамаға тән қасиеттері бар деп айту қиын.
Қазақстандағы босқындар мәртебесінің құқықтық реттелуін зерттеу барысында босқындар мәртебесінің құқықтық реттелуінің даму эволюциясы бар екендігін анықтадық. Оны екі кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең: Қазақстандағы босқындар мәртебесінің құқықтық реттелуінің алғышарттарының қалыптасу кезеңі. - 1992- 1999 жылдар арасы;
Екінші кезең: Қазақстандағы босқындар мәртебесінің реттелуінің құқықтық негіздерінің қалыптасу кезеңі - 1999 жылдан бастап қазірге дейінгі кезең. Әр кезеңнің өз ерекшелігі ашыла зерттелген.
Еңбекке ақы төлеудің жергілікті әдісі әлеуметтік серіктестік актілері мен еңбек шарттары (келісім-шарт), сондай-ақ жергілікті нормативтік актілер деңгейінде реттеуді қамтиды.
Шартты негізгі жеке құқық құралы ретінде пайдалану еңбек қатынастарын реттеу еңбек құқығы пайда болған сәттен бастап белгілі болды, бірақ құқықтық реттеудің «рұқсат етілген» түріне көшу тек нарықтық экономикаға көшумен және мемлекеттің кеңестік кезең үшін дәстүрлі еңбек саласындағы қатаң ережелер мен тыйымдардың бір бөлігінен бас тартуымен айқын көрінді. Әрине, еңбек шарты белгілі бір ерекшелікпен сипатталатын құқықтық құбылыстың ерекше түрі. Еңбек шартының салалық құқық конструкциясы ретіндегі ерекшеліктері еңбек заңнамасының мақсаттарымен (азаматтардың еңбек құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттік кепілдіктерін белгілеу, қолайлы еңбек жағдайларын жасау, жұмыскерлер мен жұмыс берушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау), оның міндеттерімен (еңбек қатынастары тараптарының мүдделерін, мемлекет мүдделерін оңтайлы үйлестіруге қол жеткізу үшін қажетті құқықтық жағдайлар жасау) және еңбек қатынастарын және олармен тікелей байланысты өзге де қатынастарды құқықтық реттеу принциптерімен негізделген [15, б. 41].
Еңбекке ақы төлеуді шарттық реттеу екі нысанда жүзеге асырылады - ұжымдық-шарттық және жеке-шарттық. Еңбекке ақы төлеуді ұжымдық-шарттық реттеу ұжымдық шарттар мен келісімдер негізінде жүзеге асырылады. Жеке шарттық реттеу қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы келісімдер негізінде жүзеге асырылады. Еңбек шартында қызметкердің еңбек жалақысын анықтау, ҚР Еңбек кодексінің 28-бабында көрсетілгендей, еңбек шартының міндетті жағдайы болып табылады.
Мемлекеттік реттеу келісімді алмастыра алмайды. Бұған дәлел, әр түрлі елдерде жалақыны мемлекеттік реттеу қызметкерлердің жалақының өсуіне қатысты талаптарының модерациясын қамтамасыз етуге бірнеше рет талпыныс жасалды, қорытындысында нәтиже болмады. Еңбек құқығының шарттық негіздерін кеңейту еңбек заңнамасын жаңғырту, бір жағынан, сөзсіз, тәуелсіз еңбекті реттеудің құқықтық тетігінің икемділігіне ықпал етеді, бірақ екінші жағынан, құқықты теріс пайдаланумен байланысты бірқатар мәселелерді тудырады. Осыған байланысты қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу жөніндегі мемлекеттік кепілдіктер бірінші орынға шығады.
Қазіргі нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында жалақы мөлшерін шарттық реттеудің негізінде белгілеу күннен-күнге ерекше мәнге ие болып келе жатыр. Еңбекке ақы төлеуді белгілеудің шарттық әдісі жеке еңбек және ұжымдық шарттардан бастап басты әлеуметтік-әріптестік келісімдерге дейінгі шарттардың барлық деңгейлерінде орын алады.
Мемлекеттік емес меншік нысанындағы ұйымдар тарифтік ставкаларды еңбекке ақы төлеудің ең төмен мөлшері ретінде пайдалана алады.
Жергілікті құқықтық реттеу саласына мынандай мәселелер жатады: жекелеген жұмыскерлерге еңбек ақы жүйесін бекіту, тарифті ставкалар мен айлық жалақы көлемдерін анықтау, олардың көлемінің жекелеген жұмыскерлер арасындағы айырмашылығы; қалыпты жағдайға жатпайтын атқарылған жұмысқа жоғарылатылған еңбек ақын енгізу (заңнамаға сәйкес); еңбек нормасын алмастыру және қайта қарастыру. Еңбек ақының жергілікті реттеу еңбек ақыны еңбек әрекеті нәтижелерімен байланыстыру үшін айтарлықтай маңызға ие болады. Мекемеде атқарылған еңбек ақы жағдайлары келтірілген құжат ұжымдық келісім-шарт немесе еңбек ақы туралы ереже болып табылады. Ұжымдық келісім-шарт мекеменің жергілікті нормативті актілерімен, шартпен, келісімдермен анықталған еңбек ақы бекітілген Еңбек Кодексімен, өзге де нормативті құқықтық актілермен салыстырғанда нашарламауы тиіс. Еңбек ақы жұмыскерге беріледі, тәртіп бойынша ол атқарған жұмыс орынында немесе ол көрсеткен банк есеп-шотына аудару арқылы төленеді. Егер еңбек ақы банктегі есеп- шотқа аударылса, онда осы операциямен байланысты қызметтер ақы кімнің есебінен аударылатындығы ұжымдық келісім-шартпен немесе еңбек келісім-шартымен бекітілуі тиіс.
Еңбек ақыны төлеу кезінде жұмыс беруші жазбаша түрде әрбір жұмыскерді төленуі тиіс ақының құрамдас бөлігі, сонымен бірге оның жалпы көлемі, ұсталынатын соманың себебі туралы хабарлауға міндетті. Есеп қағазының формасы жұмыскердің өкілетті органының пікірін есепке ала отырып, жұмыс берушінің тарапынан бекітіледі. Еңбек ақы ақпар тізімін есепке ала отырып беріледі.

2 Қазақстан Республикасында еңбекақы төлеу жүйесінің ерекшеліктері
2.1 Еңбекақы төлеу жүйесінің түсінігі мен түрлері
Босқындар мәселесі өткен ғасырда шешімін таба қоймаған, бүгінгі таңдағы дүниежүзін толғандырып отырған өзекті мәселелердің бірі. Егеменді ел ретінде халықаралық қауымдастықта танылғалы бері мемлекетімізге босқындар легі табан тіреп жатқаны баршаға мәлім. Мемлекетіміздің азаматы ретінде осы бір келелі мәселені құқықтық тұрғыдан зерттеп, жаңалықтар енгізіп, босқындар мәселесін реттеуде ұсыныстар жасауды борышымыз деп санаймыз.
Қандай да болмасын мәселені шешу үшін оның шығу төркінін зерттеп алған жөн. Сонда ғана біз мәселені шешудің, реттеудің жолдарын таба аламыз. Сондықтан да, босқындардың құқықтық мәртебесін зерттеу жұмысындағы алғашқы қадамымды босқындарды пайда болдыратын факторларды зерттеуден бастауды жөн көрдік.
Біз мұндай себептерді ашу үшін жер шарында босқындықты тудырып жататын сан-қилы оқиғаларға тоқталайық. Оларға: қарулы қақтығыстарды, діни және саяси соғыстарды, саяси күш көрсетулер мен мемлекеттің ішкі ісіне шет мемлекеттің араласуын, адам баласын көзге ілмейтін, құқығын таптап, ар-намысын қорлайтын, сан алуан жолдармен адам тағдырын сансыратып, өміріне қауіп төндіретін осы сияқты тағы басқа да факторларды жатқызамыз.
Ал, мұндай факторлар өмірде босқындарды тудырып жатқанымен, олардың құқықтық құжаттарда босқындықты тудыратын фактор ретінде анықталмауы, танылмауы босқындар мәртебесін анықтауда қиындықтар туғызады.
Босқындар - көптеген елдердің заңына сәйкес көшіп-қонушылар қатарына жатады. Мысалы: Қазақстан Республикасының 1997-жылғы «Халықтың көші-қоны туралы» заңының (2002 жылғы 17-наурызда енгізілген өзгертулер мен толықтыруларын қоса алғандағы, әрі қарай-қолданыстағы ҚР Заңы) 1-бабында: «босқындар - көшіп-қонушылар категориясына жатады» - делінген [6, 5 б].
Қарапайым көшіп-қонушылардан босқындардың негізгі айырмашылығы - олардың көшуінің еріктілік жағдайына байланысты. Яғни, жалпы көшіп қонушыларды ерікті немесе қарапайым көшіп-қонушылар және мәжбүрлі көшіп - қонушылар деп бөлу құқықтық тұрғыдан танылған теорияға айналған.
Қарапайым көшіп-қонушылар алдын-ала жоспарлап, барар жерін, басар тауын біліп алып көшеді. Ал, босқындардың көшуі өз еріктерінен тыс, еш жоспарсыз болады. Тіптен олардың асықпай жиналып көшуге мұршасы жоқ. Сондықтан да, олар қашуға мәжбүр болады. Әрі олар қай елге, қандай жерге қоныс тебетінін алдын-ала жоспарламақ түгілі, қайда барарын да білмейді. Өте қиын жағдайға тап болған босқындарға бір күн түнейтін орын табудың өзі оңайға түспейді.
Сондықтан да, жалпы көшіп-қонушыларды мәжбүрлі және ерікті көшіп- қонушылар деп екі топқа бөлуге болады. Босқындарды мәжбүрлі көшіп қонушылар қатарына жатқызамыз.
Мәжбүрлі түрде қоныс аудару адамзат қоғамының дамуында ежелден-ақ болған. Біз оны 15-19 ғасырлардағы құл саудасынан көре аламыз. Тарихшы және демограф мамандардың бағалауы бойынша Атлантика мұхитының аймағына құл сату кезінде Африка континентінен 10 млн-дай тұрғындар мәжбүрлі көшірілген [7, 2 б].
15-18 ғасырлардағы діни соғыстар мен саяси қақтығыстар нәтижесінде католиктік Франция мен Испаниядан ізге түсушіліктен қорғанып француз гугеноттары мен испан мұсылмандары еріксіз қашқанда Англияға, Голландияға, Швейцарияға 15 ғасырдың аяғында 250000 протестанттар қашқан болатын [7, 2 б].
Қоғам дами келе, 20 ғасырда көші-қон үрдісі қарқынды сипат ала бастады. Оған себеп болған мынадай факторлар: Бірінші Дүниежүзілік соғыс, Қазан төңкерісі, Екінші дүниежүзілік соғыс, азаматтық соғыстар мен ірі одақтардың ыдырауы т.б. Осы сияқты оқиғалардың салдарынан қашуға мәжбүр болған босқындар өз басына төнген қауіптен қашпаса еш құтыла алмайтын күйде болды. Ал, қашудың салдары кейін осы елге кері орала алмауына әсер етуі де мүмкін. Тіптен, босқындардың ол жерге кері оралып барғысы да келмеуі ғажап емес. Өйткені, ол жақта босқынның басына әлі де болса қауіп төніп тұруы мүмкін. Осыған байланысты халықаралық деңгейде танылған қауіп төніп тұрған жерге босқынды кері зорлықпен қайтармау туралы - non-refoulement қағидасы бар.
Ал, ерікті көшіп- қонушыларға: еңбек көші-қонын, экономикалық көшіп - қонушыларды, оралмандарды, отбасымен көшіп келуді т.б жатқызамыз.
Құқықтық тұрғыдан алғанда кез-келген мәжбүрлілікке алып келетін себеп болады. Босқындықты тудыратын себептер – адамды қашуға мәжбүр еткен нақтылы өмірде болған факторлар болып табылады.
Біз осы факторларды анықтап, зерттеп алған соң оларды болдырмау жолдарын, ал, ол қоғамда туындап жатқан фактор болса, оны реттеудің немесе ол факторлардың алдын алу немесе жою жолдарын іздестіре аламыз.
Босқындықты тудыратын факторлардың алдын-алу, егер ондай фактор туып қойған болса, оны реттеу немесе жою арқылы біз босқындар мәселесін шешудің бір жолын таба аламыз. Сол үшін де босқындықты пайда болдыратын факторларды толық, әрі жан-жақты зерттеп алғанымыз жөн.
Босқындарды пайда болдыратын факторларды зерттеген ешқандай ғылыми еңбектерді кездестіре алмадық.
Босқындықты тудыратын факторлардың пайда болуы босқындыққа ұшырап отырған адамның жеке басымен тығыз байланысты болуы немесе оған еш байланысы жоқ, адамның ерік-жігерінен, ақыл-ойынан тыс күштердің, ол тұрып жатқан елде болып жатқан түрлі қақтығыстар, соғыстар, кемсітушіліктер мен олардың көзін құртуға бағытталған айуандық әрекеттермен байланысты болуы мүмкін. Яғни, бұл жерде босқындықты тудыратын факторларды олардың пайда болуының босқындыққа ұшыраған адамға қатыстылық дәрежесіне қарай мынадай екі топқа бөлуге болады:
1. Босқындықты тудыратын факторлардың пайда болуы босқындыққа ұшырағаг адамның жеке басымен, өз қалауымен тығыз байланысты болуы;
2. Босқындықты тудыратын факторлардың пайда болуы босқындыққа ұшыраған адамның қалауынан тыс, жаратылыс ерекшелігі немесе, оның санасынан тыс күштердің негізінде пайда болуы.
Босқындықты тудыратын факторлардың пайда болуы босқындыққа ұшырап отырған адамның жеке өзіне қатысты, өз қалауымен байланысты себептерге қатысты туындаса, оны біз босқындықты тудыратын субьективтік факторлар деп атаймыз. Себебі, ол себептер тұлғаның субьективтік құқықтары, яғни, жеке өзіне берілген құқықтарын жүзеге асыруының негізінде босқындыққа ұшырауы.
Субьективтік құқық дегеніміз- мемлекет тарапынан субьектіге (мемлекеттік органға, кәсіпорынға, ұйымға, мекемеге, еңбек ұжымына, жеке тұлғаға) берілетін құқық. Ол құқықты пайдалану үшін субьект белгілі әрекет жасауға, басқалардан тиісті әрекет жасамауды талап етуге ие болады. Субьектінің құқықтарын мемлекет органдары қорғап, оның жүзеге асырылуына кепілдіктер береді [8, 184 б].
ҚР Конституциясының 19-бабының 1-тармағында: «Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы» делінген [1, 10 б]. Бұл жеке тұлғаның конституциялық субьективтік құқығына жатады. Себебі, мұндай құқық конституциямен беріліп отыр. Ал, осы конституциялық субьективтік құқықтарын жүзеге асырғандығы үшін босқындықты тудыратын фактор пайда болса, оны босқындықты тудыратын субьективтік факторлар деп атаймыз. Мысалы: белгілі бір партияға мүше болғаны үшін мемлекет тарапынан сол тұлғаның өмірі мен бостандығына қауіп төнсе, босқындыққа алып келетін фактордың пайда болғаны болып саналады.
Босқындықты тудыратын факторлардың пайда болуы босқындыққа ұшырап отырған адамның жеке қалауынан тыс, оның жаратылыс ерекшелігі немесе адамның санасынан тыс күштердің негізінде пайда болса, оны босқындықты тудыратын обьективтік факторлар деп атаймыз. Мысалы: Тұлғаның нәсіліне байланысты қуғынға ұшырауы, қарулы қақтығыстар. Бұл жерде тұлғаның нәсілі - тұлғаға тумысынан берілген, өзі өзгерте алмайтын, оның санасынан тыс жаратылыс сипаты болып табылады.
Оларға жеке тұлғаға тумысынан берілген, ажырағысыз табиғи құқықтарын жатқызуға болады. Мысалы: Жеке тұлғаның өмір сүру құқығы, нәсілі, жас мөлшері т.б жатқызуға болады.
Жоғарыдағы негіздерге сүйене отырып, босқындықты тудыратын факторларды екі топқа бөлуге болады деп қорытынды жасауға болады: Босқындықты тудыратын субьективтік факторлар және босқындықты тудыратын обьективтік факторлар.
Қазақстан тарапынан босқындықты тудыратын факторлар тәжірибеде орын алған жоқ. Яғни, Қазақстан босқындарды туғызып отырған жоқ. Себебі, босқын анықтамасындағы анықталған субьективтік факторлар толықтай ҚР Конституциясымен анықталған субьективтік құқықтар негізінде жүзеге асуда.
Босқындықты тудыратын субьективтік факторлардың пайда болуына көбінесе билік тарапынан ізге түсушіліктің болуы, мемлекеттің ұстанған саясаты мен таңдаған басқару және құрылымдық нысанының, мемлекет таңдаған саяси режімнің, сондай-ақ, оны жүзеге асыру тетіктерінің ерекшеліктері немесе ондағы бұрмаланушылықтар, мемлекеттің ішкі ісіне сыртқы күштердің басқыншылықпен араласуының әсер етуі әбден мүмкін.
Кеңес үкіметі кезінде конституциялық құқық ғылымында босқын ұғымы болмағанымен, солақай саясат босқындарды тудырғанын тарих әшкерелеп беріп отыр. Ол кезде босқындар жөнінде құқықтық база болмағандықтан, бұл тақырыпта ешбір құқықтық-теориялық, ғылыми зерттеулер жасалмағандықтан ол жайлы сөз де қозғалмаған еді. Бірақ та, қазіргі таңдағы босқындар жөніндегі қалыптасқан танымал нормалардың қалыбына сол кездегі болған тарихи деректер көзін салып көріп, талдау жасасақ, сол кездегі кейбір оқиғалардың бойынан босқын элементін көруге әбден болады. Мысалы: Сталин кезіндегі саяси қөзқарасы үшін жасалған ізге түсушіліктер.
Діни сеніміне байланысты ізге түсушілік немесе қудалау көбінесе үкімет пен халық тарапынан жасалады. Мысалы; 19 ғасырдың соңында Ресейде еврейлерді қырып жою мен Түрік (Осман) империясында армиян-хрестияндарды ату, асып өлтіру сияқты әрекеттер орын алған. 1945 жылға дейін Оси державасы мен ұлтшылдарының қол астындағы еврейлердің ізіне түсушілік ірі масштабтағы ізге түсушілік деп танылған [10, 60 б.].
Құқықтық тұрғыдан алып қарасақ, 1966 жылғы «Азаматтық және саяси құқықтар туралы» Пактінің 18-бабынның бірінші тармағында: «Каждый человек имеет право на свободу мысли, совести и религии» - деген адамның діни құқығына деген еркіндігі анықталған [11, 31 б.]. Бұл ереже 1948 жылғы «Адам құқығы жөніндегі жалпыға бірдей декларацияның» 18-бабында «Әрбір адамның ой бостандығына, ар-ожданы мен дінге еркін құқығы бар» [2] деген мазмұнда анықталған. Яғни әрбір адамның дінді таңдау, ауыстыру құқығы, өз көзқарасын жария айта білу құқығы осы танымал халықаралық құқықтық құжаттар арқылы анықталған. Әрі 1951-жылғы «Босқындар мәртебесі туралы» конвенцияның 1А(2)-бабына сәйкес босқын ұғымында «в силу вполне обоснованных опасений стать жертвой преследований по признаку ..., вероисповедания, ..., ..., ... находится вне страны своей гражданской принадлежности и ..., ....» [3, с. 16]. Діни сенімі бойынша ізге түсушіліктің құрбаны болуға толық негізді қауіп тууының арқасында өзі азаматы болып табылатын елден тыс жерде орналасуы, яғни діни сенімі үшін ізге түсушіліктен туған қауіптің өзі босқындарды пайда болдыратынын құқықтық тұрғыдан дәлелдей түседі. Осы негіз бойынша босқын деп танылған адамдардың әрі қарайғы діни сеніміне байланысты нормалар да осы конвенцияда анықталған. Конвенцияның 4-бабы «Религиозные убеждения» деп аталады. Онда: «Договаривающиеся государства будут предоставлять беженцам, находящимся на их территориях, по меньшей мере столь же благоприятное положение, как и своим собственным гражданам, в отношении свободы исповедовать свою религию и свободы предоставлять своим детям религиозное воспитания» [3, с. 19]. Осы бапқа сәйкес босқын деп таныған мемлекет өз аумағында орналасқан босқындарға өз дінін уағыздау еркіндігіне және оны өз балаларына діни тәрбие етіп қалдыру еркіндігіне байланысты аз дегенде өз азаматтарына жасаған сияқты қолайлы жағдай жасап береді делінген.
Еңбек нормативтері мен нормалары келесі көрсеткіштерді қолданылады:
- өндіру;
- қызмет көрсету;
- уақыт;
- қызмет көрсету уақыты;
- қызметкерлер саны [19, б. 31].
Өзіндік өлшемі еңбекақы ретінде сақталған.
Уақыт нормасы - бұл бір жұмысты орындауға бір немесе бірнеше жұмысшылардың шығындайтын уақыты.
Өнімділік нормасы - бұл бір жұмыс санының , орындалуы тиіс уақыт бірлігі (сағат, ауысым, ай және т. б.). Өнімділік нормасы уақыт нормасына кері пропорционал.
Қызмет көрсету нормасы - бұл бір немесе бірнеше қызметкердің уақыт бірлігінде қызмет көрсетуі тиіс объектілер саны.
Қызмет көрсетудің уақыт нормасы - бұл бір адамға (сатып алушыға, клиентке, келушіге немесе жабдықтаушыға) қызмет көрсетуге кеткен уақыт нормасы.
Жұмыскерлер санының нормасы – бұл жоспарланған жұмыстың көлемін орындауға қажетті жұмысшылар саны, уақыт бірлігіне шаққандағы нормасы.
Еңбек нормалары экономикада маңызды рөл атқарады. Өйткені олар еңбек шығындарын және өндіріс пен айналыс шығындарын жоспарлау, сепке алу және талдау құралы болып табылады. Еңбек нормалары негізгі және қосалқы өндірісті, қол және машиналық еңбекті белгілейді. Оның ішінде конвейердегі жұмысты қамтиды, жабдықтарға, оның ішінде көп станциялық қызмет көрсетуге еңбек шығындарының шараларын белгілейді.
Еңбек нормасы мыналарды ескере отырып құрылады: еңбек қарқынын еңбек нормасымен салыстыра отырып жақсы деп қабылданғанда, демалыс уақыты, жеке қажеттілік уақыты және технологиялық үзілістер.
Нормалаудың қазіргі заманғы әдіснамалық негіздері:
- еңбекті нормалау саласын кеңейту;
- еңбек нормаларының жоғары сапасын қамтамасыз ету және оларды қоғамдық қажетті еңбек шығындарына барынша жақындату;
- ұйымдастыру-техникалық, әлеуметтік-экономикалық және психофизиологиялық факторларды ескере отырып, нормалардың ғылыми негіздемесі;
- еңбек нормаларын ізгілендіру.
Әлемдік тәжірибе материалдық өндірісте де, өндірістік емес салада да еңбекті нормалауды қолдануды тұрақты түрде кеңейтуді куәландырады. Әдетте, жұмыс істейтіндердің саны 50 адамға дейінгі шағын кәсіпорындар еңбекті ұйымдастыру жөніндегі қарапайым шараларды сақтай отырып, еңбек нормаларын қолданбайды. Дегенмен, қазіргі заманғы нормалауда жұмыстарды ұсақ регламенттеуден бас тарту байқалады.
1981-жылғы «Декларация о ликвидации всех форм нетерпимости и дискриминации на основе религий или убеждений» атты Декларация діни нанымы үшін ізге түсушілікті дәлелдейтін қол сұғушылықтардан адамды қорғау мүддесін көздеген [12].
Діни негізі бойынша ізге түсушіліктің үлгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
- діни қауымға мүше болуға тиым салу;
- жеке немесе жария негізде діни уағыз жүргізуге тиым салу;
- діни білім беруге тиым салу;
- діни тәжірибелік белгісі бойынша елеулі шектеу; немесе белгілі бір діни топта болғандығы үшін шектеу. (Мысалы: киген киім үлгісіне қарап шектеу)
Қорыта келсек, әркімнің діни нанымға деген еркіндік құқығы ол қай жерде, қандай жеке тұлға ретінде танылса да қорғалуы тиіс. Бұл босқындардың пайда болуына әркімнің діни сеніміне деген еркіндік құқығының өрескел бұзылуы және сол себепті ол адамның өміріне қауіптің төніп, ізге түсушілікке ұшырауы факторына алып келетіндігін дәлелдей түседі.
Ендеше, діни сенімге еркіндік құқығы- әркімнің ажырамас адам ретіндегі құқығы болғандықтан, оның бұзылуы адам өміріне қауіп төндірсе, босқындықты тудыратын субьективті фактор бола алатындығы сөзсіз. Егер адамдар діни нанымына байланысты ізге түсушілікке, қудалауға ұшыраса, нәтижесінде босқынға айналса, бұл жердегі адамның діни нанымы- босқындықты пайда болдыратын субьективтік фактор болып табылады.
Азаматтық-тұлғаның жеке басына қатысы бар ажырамас белгісі. Азаматтық-мемлекеттің ең маңызды белгісі.
Оптация-бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің халқының қай мемлекеттің азаматтығын алғысы келетіндігін өзі таңдап алуы. Оптация құқығы әр кез сақтала бермейді. Бұл құқықтың бұзылуы да босқындарды туғызатын азаматтыққа байланысты мәселеге алып келеді. Мұндай оқиғалар 20 ғасырдың аяғында КСРО ыдыраған кезде көрініс берді. Одақтас мемлекеттерде тұрып жатқан қаншама қазақтар бөгде елдің азаматтығын қабылдауға мәжбүр болды. Мысалы; Василий Дрожжин «Национальный вопрос: Проблемы беженцев» атты мақаласында Г.Х. Попавтың еңбегіндегі мынадай статистикалық мәліметтерді көрсеткен: 23 млн-ға жуық орыстар шет елдерде қалып қойды. 280 млн адамдар еріксіз Одақ азаматтығынан айырылды. Өзінің ұлттық аумағынан басқа аумақта өмір сүруге мәжбүр болған 70 млн-нан астам азаматтар ұлттар мен адам құқықтарының бұзушылықтың көзі болып босқындар санын толықтырды. Азаматтық алу мәселесі күрделене түсті. Әрбір жаңа мемлекет өзінің азаматтық туралы заңын ұсынды. Ал, ол заңдарға еш сәйкеспейтін тұлғалар «азаматтығы жоқ тұлғаларға - апатридтерге» айналды [14].
Еңбекақы төлеу саласындағы қазіргі жағдай жақын уақыт ішінде түбегүйлі өзгертілуі тиіс. Ол жалақы төлеудің мотивациялық мүмкіндіктері жалақының төмен деңгейі енбек өнімділігінің азаюына себеп болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстанның кейбір кәсіпорында тарифсіз еңбекақы төлеу жүйесі қолданылады, мұнда біліктілікті және еңбек нәтижелерін бағалау, табысты болу әрекеттері арнайы коэффиценттер негізінде жүргізіледі. Бұл жағдайда әрбір бөлімшенің төлем қоры кәсіпорын кірісінің белгілі бір үлесін құрайды. Басшыдан бастап жұмысшыға дейінгі жұмыскердің жалақысы бөлімшенің еңбек төлемі қорындағы үлесін білдіреді. Ол жұмыскердің біліктілік деңгейіне еңбекке қатысу коэффицентіне және өтілген жұмыс уақытына байланысты болады. Тарифсіз еңбекақы жүйесінің негізгі біліктілік деңгейі болып табылады. Ол жұмыскердің нақты өнімділігін сипаттайды. Кәсіпорында тарифсіз еңбекақы келесі іс-шаралардан құрылуы тиіс:
- кәсіпорын бойынша еңбекақы төлеудің жаңа моделіне көшуге дайындық туралы бұйрық шығару;
- кәсіпорынның әрбір жұмыскері үшін орташа сағаттап төлейтін еңбекақыны анықтау;
- ең төмен сағаттық төлем мөлшерін және біліктілік коээфиценттерін есептеу;
- түрлі сападағы еңбек төлемінде «айырларды» анықтау (кәсіпорынның түрлі біліктілік топтарындағы жұмысшылар);
- штаттық кестені бекіту;
- штаттық кестенің макетін жасау;
- біліктілік деңгейінің негізгі коээфицентін арттыратын және кемітетін штаттарды, критерийлер мен көрсеткіштерді анықтау;
- әрбір жұмыскерге арнап біліктілік деңгейінің негізгі коээфициентін анықтау үшін аттестаттау комисиясын өткізу;
- еңбекақы төлеудің жаңаша моделіне көшу туралы бұйрық шығару, тарифсіз жалақы жүйесі туралы ереже әзірлеу, бекіту;
- кәсіпорын жұмыскерлері үшін оқу бағдарламасын әзірлеу, тарифсіз еңбекақы төлеу моделін және жалақыны есептеудің тәжірибелік әдістемелерін үйрену бойынша «сыныптар» өткізу;
- жаңа еңбек төлемі жүйесінің тиімділігін таңдау, қажет болған жағдайда қосымша іс-шаралар әзірлеу [20, б. 107].
Тарифсіз еңбек төлемін өндіру кәсіпорыны бойынша еңбек төлемінің жаңа жүйесіне көшуге дайындық туралы бұйрық шығарудан басталады. Мұнда еңбектің тарифсіз төлем жүйесіне көшудің негізгі себептері баяндалады, өткізілуі тиіс басты іс-шаралардың мерзімдері және оның орындалуына жауапты адамдар көрсетіледі, дайындық жұмысын өткізу комиссиясының құрамы бекітіледі.
Екінші кезеңде әрбір жұмыскерге арнап біліктілік коффицентін анықтау қажет. Ол үшін кәсіпорында қолданылып жүрген бірыңғай таривтік желі жегу етіп алынды.
Негіз етіп орташа жалақы қабылданады, алайда біліктілік коэфиценттерін анықтау сәтінен бастап тарифсіз еңбек төлемі мүшесін ендіргенге дейін үш-төрт ай уақыт аралығы қажет, барлық өзгерістер түпкі коэфиццентті есептеу кезінде ескерілуі тиіс.
Жұмыскердің біліктілік деңгейі коэффицентін анықтау үшін, келесі негізгі төлемдер ескерілуіге тиіс: тарифтік мөлшерлеме бойынша төлеу (кесімді бағада) – жұмысшалар үшін, лауазымдық окладтар бойынша төлем мамандар, қызметшілер, басшылар үшін, сондай-ақ тарифтік мөлшерлеме орнына оклад белгіленген жекеленген жұмыс үшін; жұмыскерлерге қолданыстағы сыйақы беру жүйесі бойынша төленген негізгі қызмет нәтіжелері үшін сыйақылар; көп ауысымдық тәртіптегі жұмысы үшін үстеме ақылар (егер жұмыскер ауысымда жүйелі жұмыс істейтін болса); кәсіпті қоса атқарғандығы үшін қосымша ақы, қызмет көрсету аймағын кеңеткендігі үшін қосымша ақы, жоғары еңбек қарқындылығы үшін қосымша ақы, бригаданы басқарғандығы үшін қосымша ақы, еңбек жағдайы үшін қосымша ақы (егер олар тарифтік мөлшерлемеге және бағалауға енгізілген болса, жеке есептеледі).
Барлық қалған төлемдер - еңбек сіңірген жылдар үшін, қолайсыз климат жағдайындағы жұмыс үшін қосымша ақылар (аудандық коэффицент) үздіксіз жұмыс өтілі үшін қосымша ақы, үстеме жұмыс төлемі, жұмыскердің кінәсінен болмаған жұмыссыз тұру мен ақысыз төлемі, жұмыс шартынан ауытқығандығы үшін қосымша ақы - біліктілік деңгейі коэффицентін есептеу кезінде ескерілмейді. Сондай-ақ іс-тәжірибені басқарғандығы мен уақытша міндеттерді қоса атқарғандығы үшін төлем ескерілмейді [21, б. 113].
Кесімді және күнбе-күнгі төлем үлгісінде жүргізілген жұмысшылардың еңбек төлемін есептеу кезінде сағаттап төлеу жүйесі қолданылады.
Лауазымдақ оклад белгіленген қызметшілермен жұмысшылар үшін оклад мөлшерін орташа сағаттың еңбек төлемін алу үшін алдын-ала жұмыс уақытының орташа жылдық айлық қорына бөлу керек.
Әрине, бұл жағдайда еңбек қарқындылығын нормалар мен белгіленген тапсырмалардың орындалуы нақты жұмыспен өтелген уақыт және басқа да шарттар ескерілуі тиіс. Осы айтылғандарды есекере отырып, жұмыскерлердің еңбек төлеміндегі арақатынастар желісін әзірлеу және оны жалақы төлеуді ұйымдастыру кезінде пайдалану қажет.
Жұмыскерлердің алғашқы және соңғы біліктілік топтарының еңбек төлеміндегі шеткі арақатынастар арасындағы алшақтық түрлі сыйақы, қосымша ақы және үстеме ақыларды қолдану ауқымы мен көлемін едәуір қысқарту мен олардан толық бас тартуға мүмкіндік береді. Бұл мынаған байланысты: қазіргі таңда сыйақы, қосымша ақы және үстеме ақылармен ынталандырушы көрсеткіштер еңбекақы төлеудің ұсынылған нұсқасында түрлі сападағы еңбек төлеміндегі арақатынастар «айырларын» дұрыс қолдану арқылы ескерілуі мүмкін. Сондай-ақ еңбек төлемін ұйымдастырудың ұсынылған төлемінде бірыңғай еңбекақы төлеу қоры жұмыскерлер арасында қалдықсыз бөлінеді, сондықтан сыйақы, қосымша ақы және үстеме ақы төлеу үшін тұрақты қаржы көзі болмайды.
Мүмкін болған барлық сыйақылар, қосымша ақылар мен үстеме ақылар санын қысқарту, оларды жалақыны ұйымдастырудан толық алып тастау еңбек төлемі құрылымын едәуір оңайлатады, жұмыскерлер үшін барынша түсінікті әрі тиімді ете түседі. Еңбек төлемінің аралас жүйесі еңбек төлемінің тарифтік, сонымен бірге тарифсіз жүйесі сияқты элементтерінен тұрады. Өндірістің тиімділігін және атқарылып жатқан жұмыстардың сапасын көтеруге жұмысшылардың қызығушылығын арттыру үшін сыйақы тағайындау және еңбекті ынталандырудың басқа формаларының жүйелері енгізілуі мүмкін. Төлем жүйесі мен жұмысшы еңбегін ынталандыру ұжымдық келісім-шарт, еңбек келісім-шарты мен (немесе) жұмыс берушінің актісінің шарттарымен анықталады.
Еңбек төлемінің жүйесі бір реттік ынталандырушы төлемдерді есепке алмағандағы орташа айлық жалақының (жалақының тұрақты бөлігіне қатысты) 75 пайызынан кем емес мөлшерде негізгі жалақының бөлігін қамтамасыз етуі тиіс.
Азаматтығы жоқ адамдардың мәселесі өте қиын. Апатридтер некеге тұрғанда, бала туылғанда қиындықтар көреді. Ал, босқындық күйге түссе, олардың шыққан елін анықтау да қиынға түседі. Осы мәселені шешу мақсатында 1961 жылы «Азаматтығы жоқтықты қысқарту туралы конвенция» қабылданды. Осы конвенцияға сәйкес «ешкім нәсілі, діні, саяси негізіне қарай азаматтығынан айырылуға тиіс емес» делінген [15].
Қызметтеріне (тауарлар, жұмыстар) тарифтерді (баға, салым, алым) мемлекеттік реттеу кіретін ұйым қызметкерлерінің еңбектерінің төлем жүйесінің параметрлерін қарау және келістіру тәртібі еңбек жөніндегі мемлекеттік өкілетті органмен бекітіледі. Еңбек, ұжымдық келісім-шарттар, келісімдер, жұмыс берушінің актілерімен анықталған еңбек төлемінің шарттары Еңбек кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерімен бекітілген шарттармен салыстырғанда төмен болмауы тиіс.
2.2 Еңбекақы төлеудің кесімді және уақыт бойынша жүйелері: негізгі сипаттамасы
Еңбек ақы төлеу жүйесі ҚР Еңбек Кодексінің 107-бабымен реттелінген. Бірақ, еңбек кодексімен еңбек ақы жүйесі түсінігіне анықтама берілмеген (бұл Еңбек заңнамасының бір кемшілігі болып табылады). Еңбек ақы жүйесі - еңбек шығыны және кей жағдайда оның нәтижесімен байланысты жұмыскерге төленуге тиісті төлем көлемін аудару тәсілі [22, б. 198].
Ақы төлеу әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда еңбекақы төлеудің кең тараған нысандары: кесімді және уақыт бойынша еңбектің жеке және ұжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін. Еңбек ақы жүйесін таңдау технологиялық процесстердің ерекшелігіне, еңбекті ұйымдастыру нысанына, атқарылған жұмысқа белгіленген талаптарға, еңбекті нормалау жағдайына және еңбек шығындарына байланысты. Еңбек ақы жүйесі мен еңбекті ынталандыру жүйесі аталған мекеменің сайланған кәсіподақ пікірін есепке ала отырып, басшылық тарапынан бекітіледі.
1954 жылы «Апатридтердің мәртебесі туралы конвенция» азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесін реттейді және азаматтығы жоқ тұлғаларға негізгі құқықтар мен бостандықтарды шектеусіз пайдалануға кепілдік береді [16].
Азаматтық адамдарға заң бойынша және туылғанынан беріледі. Оларға: репатриация, өмір сүру барысында, туылғанынан және натурализациялау жағдайларында азаматтықтың берілуін жатқызамыз.
Азаматтық ұғымын екі мағынада түсіндіруге болады: тары және кең мағынада.
Біріншіден, азаматтық – мемлекет пен тұлғаның арасындағы тұрақты саяси-құқықтық байланысты айқындайды. Яғни, тұлғаның азаматтық белгісі бойынша белгілі бір мемлекетке «азаматтық тиістілігін» анықтауға болады. Азаматтық тұлғаға мемлекетпен тікелей саяси-құқықтық қатынасқа түсу мәртебесін береді десек те болады. Мемлекет өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттенеді, ал азаматтар өз мемлекетінің алдында өздеріне жүктелген міндеттерді орындауға тиіс. Қазақстанда әрбір адамның азаматтық алуға және өзгертуге құқығы бар.
Яғни, азаматтық - тұлғаның белгілі бір мемлекетке саяси және құқықтық тәуелділігін білдіреді. Тұлға мен мемлекет арасында өзара құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Яғни, кезінде өз ұясынан үрке қашқан байырғы өз азаматтарын жылы қанатының астына басуға даяр екендігін заңдастырып отыр. Бұл ереже арқылы шет елде босқындық күй кешіп жүрген талайғы зұлмат заманның құрбандарына айналып, не болмаса өз елінен қуылған азаматтардың ұрпақтарына да Қазақстан өз құшағын ашуы арқылы әлемдегі біраз босқындар мәселесін шешіп отыр деуге болады.
Қазақстан мемлекеті өз аумағынан тыс жерлердегі азаматтарына да қамқорлық жасайды, олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды. Бұл ереже ҚР Азаматтық туралы заңының 9-бабында анықталған.
Сонымен, қорыта айтсақ, азамат өзі азаматы болып табылатын мемлекетте қалыпты өмірде босқын болып саналмайды. Себебі, ол өз мемлекетінің қорғауында болады. Мәселен, «Б» елінде тұрып жатқан «Ә» мемлекетінің азаматтары азаматтық белгісі бойынша ізге түсушілікке ұшырап көрші мемлекетке қуылса, бірақ өзі азаматы болып табылатын мемлекеттің қорғауын ала алмаса ғана босқын болуы мүмкін. Себебі, өз мемлекетіне оралу құқығынан айырылуы мүмкін. Біз бұл жерде азаматтыққа байланысты мемлекет пен жеке тұлғаның арасындағы өзара міндеттердің орындалмауы салдарынан, көбінесе мемлекеттің өз азаматын қорғаудың орнына оның ізіне түсуі немесе қудалауы салдарынан босқындардың пайда болатынын, әрі босқындардың пайда болуының бұл себебі жеке сипатқа ие болатынын айта аламыз.
Сол үшін басқа еңбекақы түрі қолданғанда еңбекақы қалай анықталатының қарастырайық.
Бұл берілген «азаматтық» ұғымын кең көлемде талқылауға болады, яғни азаматтық мәселесіннің екінші мағынасына тоқталайық. Азаматтық-тұлғаның шығу тегі мен белгілі бір этникалық, діни, мәдени және тілдік қауымға жатуы деп те түсіндіріледі.
Азаматтыққа байланысты құқықтарды шектеу, бұзу немесе ізге түсушілік тұлғаның өзі азаматы болып табылатын мемлекет жойылса, немесе басқа басқару және құрылым нысанына ауысып өзгерсе, мемлекеттік билік нысаны толығымен ауысса туындауы мүмкін. Мысалы; 20 ғасырдың аяғында Кеңес Одағы ыдыраған кезде жаңа мемлекеттердің пайда болуы жаппай көші-қон легін тудырғаны, сонымен қатар, этника аралық даулар мен шешімін таппаған қақтығыстар салдары көптеген босқындарды пайда болдырғаны тарихтан белгілі.
Жаңа мемлекеттік шекараларды жүргізудің салдарынан қаншама орыс, қазақ және басқа да көптеген ұлттың адамдары «өз Отанынан» шетте қалды. Олардың көбісі өзінің шығу тегі сай елге оралғысы келді, әрі олардың азаматтығымен байланысты күрделі мәселе туындады.
20 ғасырдың 40-жылдары жер аударылғандар өз мекеніне қайтты, ал шеткі аймақтардан баспана іздеп келушілер саны күрт өсті. ТМД елдерінде 20 ғасырдың соңғы он жылы ішінде саяси күйзелістер салдарынан өз мекенін ауыстырғандар саны шамамен 9 миллион адамнан асқан, бұл көрсеткіш 1945-жылдан бастап алғанда ең ірі көші-қон болып есептеледі. Мысалы: Таулы Қарабахтағы қақтығыстың салдарынан тұруға жарарлық үйсіз қалған азербайжандықтар көп жылдар бойы бұзылған темір жол вагондарында паналаған екен.
20 ғасырдың соңғы он жылдығының бірінші жартысында этника аралық және сепаратистік қақтығыстар салдарынан Закавказдықтардың жүз мыңдаған тұрғындары өз үйлерін еріксіз түрде тастап кетуге мәжбүр болды. Оған Таулы Қарабахтағы армян-азербайжан қақтығысын, Грузияның автономиялық аумақтық құрамындағы - Авхазия мен Оңтүстік Осетиядағы қақтығыстар жатады. Тәжікстандағы азаматтық соғыс жүз мыңдаған адамдарды өз үйлерін тастап кетуге мәжбүр етті. Солтүстік Кавказ ірі масштабтағы мәжбүрлі көшіп-қонушылар ортасына айналды. Солтүстік Осетиядан 1992 жылы он мыңдаған ингуштар көрші Ингушетияға қуылды. Кейін 1994-1995 жылдары, сосын 1999-жылдың қыркүйегінен бастап Шешенияда және онымен көршілес елдерде жаппай тұрғындардың көші-қоны басталды.
Осы мәселелерді шешу мақсатында 1996 жылы БҰҰ БЖКБ-сы Халықаралық Көші-Қон Ұйымымен (ХКҚҰ) және Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйыммен (ЕҚЫҰ) бірлесе отырып ірі халықаралық конференцияны өткізді. Бұл ұйымдар ТМД мемлекеттерінің үкіметтерімен тығыз қарым-қатынаста бола отырып, тұрғындардың көші-қоны мәселесін шешуді талап ететін жалпы терминологияларды бекіту мен бірлескен стратегияларды жасау мақсатында қызмет етті.
Тұлғаның саяси көзқарасы үшін оның ізіне түсушілік ол адам өміріне қауіп төндірсе, өзі азаматы болып табылатын елде оның босқындыққа ұшырауына негіз туындайды. Саяси көзқарасы тұлғаның жеке басымен, ақыл-ой еркімен тығыз байланысты болғандықтан, тұлғаның саяси көзқарасы үшін ізіне түсушіліктен, оның салдарынан өміріне төнген қауіптен қорғануы адамның мойындалған конституциялық құқығы болып табылады.
Қазіргі кезде босқындар құқығы саласындағы әмбебап құжат болып табылатын 1951-жылы қабылданған «Босқындар мәртебесі туралы» конвенцияның «босқын» ұғымын берген анықтамасында тұлғаның саяси көзқарасы ұғымын алып қарастырады. Тұлғаның саяси көзқарасы саясат аясында мемлекеттің, үкіметтің жасап отырған қызметіне сыни тұрғыдан қарауымен айшықталады. Тұлғаның саяси көзқарасы ашық немесе құпия болуы мүмкін. Конвенциялық анықтамаға сәйкес тұлғаның саяси көзқарасы мемлекеттегі билікпен қақтығысқа түсіп, мемлекет тарапынан оған қысым жасалып, тұлғаның өміріне қауіп төніп, қуғынға ұшырауы оны босқындыққа алып келеді.
Еңбек қатынастарын кесімді түрде реттеуді жетілдіру жолдарын анықтау процесінде басты жайт бүгінгі күнге лайықталынған әлеуметтік серіктестіктің дамуының тиімді концептуалды негізін құру болуы тиіс.
Еңбек ақыны ұжымдық кесімді түрде реттеуді жетілдірудің едәуір басым бағыттарының ішіне мыналарды енгізуге болады:

келісім шар тараптарының атқаратын қызметі, мен құзыры, статусы мен кесімді бекіту;
әлеуметтік серіктестіктің аумақтық органдарын құру;
ұжымдық келісімдер мен келісімдердің әрбір түрімен шешілетін сауалдар төңірегін кеңейту;
еңбек қатынастарын кесімді түрде реттеу жүйесіне барлық ұйымдастырушылық-құқықтық нысандағы иелік етуші субъектілердің еңбек қатынастарын тарту;
барлық деңгейдегі жұмыс берушілердің және т.б. өкілеттік органдарын құру.

Кесімді реттеуге жататын еңбек ақы мәселелері тізбегі кең және түрлі деңгейдегі еңбек ақын ұйымдастырудың тәжірибелің сауалдарын құрайды. Олардың қатарына мыналар енеді:

еңбек ақы жүйесі мен түрін таңдау;
аймақтық ең төменгі деңгейдегі еңбек ақы есебі механизмі;
бірінші разрядтағы өндірісішілік, аумақтық, салалық тариф мөлшерін анықтау тәртібі;
салалар мен аймақтардағы жұмыскерлердің тарифтік мөлшері мен қызметкерлердің айлық жалақысының ең төменгі көлемі;
кәсіпорындардағы тарифтік мөлшерлер мен айлық жалақылардың нақты көлемі;
ынталандыру және үстемақы сипатындағы жалаұыға қосылатын қосымша төлемдер түрі;
ұлттық, салалық және аймақтық деңгейдегі ең төменгі жеңілдетілген әлеуметтік төлемдердің түрлері;
кәсіпорындардағы әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктердің нақты көлемі;
жұмыскерлерді ынталандыру жүйесімен қамту, сыйақы беру шарттары мен жалпы көлемдері, ынталандыру жүйесін қосқандағы мтериалдық ынталандыру көлемі мен тәртібі;
еңбек ақыны және басқаларын индексациялаудың механизмі [25, б. 49].

Келтірілген еңбек төлем түрлерінің тізімі қол қойылған түрлі деңгейлі келісім-шарттар мен келісімдердің мазмұнына қосу мақсатымен жүйелендіруді талап етеді. Осыған байланысты келісімдердің орыны мен рөлін жан-тарапты түрде бекіту, бірінші кезекте осы мәселелерді ұжымдық келісім-шарттық түрде бекіту саласында, аймақтық түрде бекіту қажеттілігі туындайды.
Жұмыскерге уақытқа байланысты еңбек ақы төлеу кезінде еңбек ақы көлемі жұмыскер нақты түрде атқарған жұмыс уақыты мен оның тарифтік мөлшерлемесіне (оклад) байланысты келеді. Атқарылған жұмыстар бойынша еңбек ақы жалпы ереже бойынша, өндірілген өнім көлемі мен оны дайындауға кеткен уақытқа байланысты есептелінеді. Ол атқарылған жұмыс көлемін бағалау бойынша және уақыт нормасы көмегімен есептелінеді. Жұмысты уйымдастыру тәсілі бойынша жасалған еңбек ақы жекелей әрі ұжымдық болып келеді. Еңбекке қарай есептелген жекелей төлем жұмыскердің еңбегі нақты есепке жататын жұмыстарда ғана мүмкін болады. Ұжымдық атқарылған жұмыс ақы әрбір жұмыскердің ақысы жалпылай ұжымның көрсеткішіне тікелей байланысты болады (бригада, учаске, цех). Ұжымдық еңбек ақыны жекелеген жұмыскерлердің арасында бөліске салу еңбекке қатысу коэффиценті көмегімен есептелінеді.
Ойлау еркіндігі мен көзқарас еркіндігі осы негізгі қағида ретінде 1966 жылғы «Азаматтық және саяси құқықтар туралы» Пактіде де анықталған.
Кез келген саяси көзқарасы үшін адам босқындық күйге түсе бермейді. Адам осы ойы үшін қудаланса немесе мемлекет тарапынан оған осы көзқарасы үшін нақақ жаза тағайындалса, тұлғаға ол мемлекетте тұру қауіпті болса, мемлекет оны өз азаматы ретінде қамқорлыққа алудан бас тартса ғана сол мемлекетте тұру өміріне қауіпті болғандықтан босқындық күйге түседі.
БҰҰ-ның 1951-жылғы «Босқындар мәртебесі туралы» конвенциясы берген «босқын» анықтамасын зерттей келе, біз ізге түсушіліктің құрбаны болуға толыққанды негіздің, яғни босқындыққа ұшыраудың мынадай 5 факторы барын анықтадық:
- нәсілі;
- сенім-нанымы;
- азаматтығы;
- саяси көзқарасы;
- белгілі бір әлеуметтік топқа жатуы.
Атқарылған іске төленетін ақы және еңбек ақының уақытқа сай түрін сыйақы жүйесі арқылы толықтыруға болады. Еңбек ақының сый ақылық жүйесі алдын-ала белгіленген нақты көрсеткіштер және сыйақы талаптары бойынша нақты бір тұлғаларға сый ақы арқылы беруді белгілейді. Сыйақы беру туралы ережеде оған белгіленген адамдар анықталып, олардың көрсеткіштері мен сыйақы көлемі көрсетілуі тиіс (әрбір мамандық және лауазым бойынша нақты). Осындай сыйақы ережелері негізінде жұмыскер көрсеткіштерді атқару кезінде және сыйақы алу жағдайында жұмыс берушіден сыйақы беруін талап етуге құқылы, ал жұмыс беруші тарап сыйақы сомасын төлеуге міндетті. Мұндай сыйақылар бөлінген сыйақы және бірреттік сыйақы жүйесінің құрамдас бөлігін құрайды. Егер жұмыскерге төленетін сыйақы еңбек ақы жүйесінде қарастырылмаса, олар жұмыскерлерді ынталандыру шарасы болып есептелінеді. Ынталандыру сыйақысы жұмыскердің міндеті емес құқы болып есептелінеді. Еңбек кодексі заңнамасы лайықты жұмыс жағдайынан ауытқу кезіндегі еңбек ақын түрлерін қарастырады: түрлі санаттар бойынша жұмыстарды атқарудағы дағы төлемдер; мамандықты қоса алып жүру (лауазымды) және болмаған жұмыскерді алмастыру; шектен тыс жұмыс үшін төленетін ақы; түнгі уақыттағы жұмыстар, демалыстағы және мереке күндердегі жұмыстар; орындалмаған өндіру нормасы кезіндегі төлем; өнімнен ақау табылған кездегі төлем; жұмыс уақытындағы себепсіз үзілістер кезіндегі төлем.
Осы аталған бес фактордың төртеуін біз зерттеп отырған босқындықты тудыратын субьективтік факторға жатқыза аламыз. Осыған дейін біз діни наным-сенімі, азаматтығы, саяси көзқарасына байланысты тұлғаның босқын болу негіздерін зерттеп қарастырдық.
Енді, төртіншісі-тұлғаның белгілі бір әлеуметтік топқа жатуы бойынша ізге түсушілікке ұшырауын да босқындықты тудыратын субьективтік фактор болып табылатындығын дәлелдейік.
Белгілі бір әлеуметтік топқа жатуы-адамдардың өмір жағдайы, білім деңгейі, әлеуметтік мәртебесі, экономикалық қал-ахуалы белгісі бойынша қалыптасқан қоғамдастығы. Бұл нәсілдік, діни наным-сенімі және ұлттық белгісі, жынысы бойынша ізге түсушілікпен толыға түсуі де мүмкін. Көбінесе бәрі бірігіп саяси ізге түсушілікке ұласуы да мүмкін.

1-кесте. Уақыт бойынша есептелінетін жұмыс нысаны

Уақыт бойынша есептелінетін жұмыс нысаны
1) қарапайым түрі	Тарифтік ставка бойынша еңбек ететін жұмыскерлер үшін атқарылған уақытына ИТР үшін еңбек ақы.
2) сый ақылық түрі	ИТР ге айлық жалақыдан және жұмыскерлерге деген тарифтік ставкадан өзге сыйақы да аударылады

Уақытпен есептелетін еңбек ақыны еңбекті нормалау және есептеу қиынға соққанда немесе жекелеген өнім өндіру жұмыскерге байланысты емес барлық технологиялық процесстерге байланысты болған жағдайда (мысалы, химиялық құрылғылар операторы, жиынтық конвейер жұмыскері, ашытқылар өсіретін оператор және с.с.).

Ұйымда тікелей жалақыдан басқа қызметкерлерге қосымша – әр түрлі сыйақы жүйесі, сонымен қатар кепілдіктер мен өтемақы төлемдері заңмен қарастырылған.
Ол негізгімен байланысты белгілі бір уақытқа алдын-ала белгіленген көрсеткіштерге қол жеткізгенде қолданылады. Еңбек ақы жүйесін таңдау технологиялық процесстердің ерекшелігіне, еңбекті ұйымдастыру формасына, атқарылған жұмысқа белгіленген талаптарға, еңбекті нормалау жағдайына және еңбек шығындарына байланысты.
Еңбек ақы жүйесі мен еңбекті ынталандыру жүйесі аталған мекеменің сайланған кәсіподақ пікірін есепке ала отырып, басшылық тарапынан бекітіледі. Жұмыскерге уақытқа байланысты еңбек ақы кезінде еңбек ақы көлемі жұмыскер нақты түрде атқарған жұмыс уақыты мен оның тарифтік мөлшерлемесіне (оклад) байланысты келеді. Атқарылған жұмыстар бойынша еңбек ақы жалпы ереже бойынша, өндірілген өнім көлемі мен оны дайындауға кеткен уақытқа байланысты есептелінеді. Ол атқарылған жұмыс көлемін бағалау бойынша және уақыт нормасы көмегімен есептелінеді. Жұмысты ұйымдастыру тәсілі бойынша жасалған еңбек ақы жекелей әрі ұжымдық болып келеді. Еңбекке қарай есептелген жекелей төлем жұмыскердің еңбегі нақты есепке жататын жұмыстарда ғана мүмкін болады. Ұжымдық атқарылған жұмыс ақы әрбір жұмыскердің ақысы жалпылай ұжымның көрсеткішіне тікелей байланысты болады (бригада, учаске, цех). Ұжымдық еңбек ақыны жекелеген жұмыскерлердің арасында бөліске салу еңбекке қатысу коэффиценті көмегімен есептелінеді [28, б. 6].
Жалақы, сыйақы, кепілдіктер мен өтемақы ұйымдағы еңбек ақының құрылымын қалыптастырады.Оларға келесі төлемдерді атауға болады:
1) кесімді жалақы төлеу кезінде нақты орындалған жұмыс үшін және уақыт бойынша жалақы төлеу кезінде жұмыс істеген уақыт үшін (негізгі жалақы) төлем;
2) белгілі бір жұмыс істеу барысында өндірістегі көрсеткіштер, өзге де жетістіктер үшін ынталандыру сипатындағы төлемдер:
- анықталған күнтізбелік кезең үшін жұмыс қорытындысы бойынша;
- жекелеген жұмыс түрлерін орындағаны үшін;
- жаңа техника мен технология енгізгені үшін;
- нормаланған тапсырманы орындау;
- жоғары біліктілігі мен кәсіби шеберлігі үшін;
- материалдық ресурстарды үнемдегені үшін;
- экспортқа тауардыжеткізгені үшін.
Кейбір кезде әкімшілік сыйақылық төлемдердің үлесін еңбек ақының жалпы көрінісінде жұмыстың сапалы орындалғаны, қысқа мерзімде орындалғаны үшін ынталандыруға аса назар аударып, арнайы жоғарылатады.
Еңбек заңнамасымен көзделген кепілдік және өтемақы төлемдері:
- үстеме жұмыс уақыты үшін;
- түнгі жұмыс уақыты үшін;
- қалыпты жұмыс уақытынан ауытқыған кезде орындалған жұмысүшін;
- лауазымдарды қоса атқарғаны үшін.
Кепілдік сипаттағы төлемдер:
- өңірлек қосымша ақы;
- еңбек стажына және т.б.
Атқарылған іске төленетін ақы және еңбек ақының уақытқа сай түрін сый ақы жүйесі арқылы толықтыруға болады. Еңбек ақының сыйақылық жүйесі алдын-ала белгіленген нақты көрсеткіштер және сыйақы талаптары бойынша нақты бір тұлғаларға сый ақы арқылы беруді белгілейді. Сыйақы беру туралы ережеде оған белгіленген адамдар анықталып, олардың көрсеткіштері мен сыйақы көлемі көрсетілуі тиіс (әрбір мамандық және лауазым бойынша нақты). Осындай сыйақы ережелері негізінде жұмыскер көрсеткіштерді атқару кезінде және сыйақы алу жағдайында жұмыс берушіден сыйақы беруін талап етуге құқылы, ал жұмыс беруші тарап сыйақы сомасын төлеуге міндетті. Мұндай сыйақылар бөлінген сыйақы және бірреттік сыйақы жүйесінің құрамдас бөлігін құрайды. Егер жұмыскерге төленетін сыйақы еңбек ақы жүйесінде қарастырылмаса, олар жұмыскерлерді ынталандыру шарасы болып есептелінеді. Ынталандыру сыйақысы жұмыскердің міндеті емес құқы болып есептелінеді. Еңбек Кодексі қалыптыты жұмыс жағдайынан ауытқу кезіндегі еңбек ақын түрлерін қарастырады: түрлі санаттар бойынша жұмыстарды атқарудағы дағы төлемдер; мамандықты қоса алып жүру (лауазымды) және болмаған жұмыскерді алмастыру; шектен тыс жұмыс үшін төленетін ақы; түнгі уақыттағы жұмыстар, демалыстағы және мереке күндердегі жұмыстар; орындалмаған өндіру нормасы кезіндегі төлем; өнімнен ақау табылған кездегі төлем; жұмыс уақытындағы себепсіз үзілістер кезіндегі төлем [29, б. 48]
ҚР ЕК жұмыс берушіге қажетті жағдайдан ауытқыған жұмыс жағдайында жоғарылатылған еңбек ақыны жүргізуге міндеттейді. Мекемелер еңбек жағдайы мен көлемін өздігінше анықтайды, дегенмен, төлемдер көлемі заңмен немесе өзге де нормативті актілермен бекітілген көлемнен төмен болмауы тиіс.
Түрлі санаттар бойынша атқарылған жұмыстар ақы мейлінше жоғары санатты жұмыстар бойынша жүзеге асады, егер де уақыт бойынша төлем түрі бекітілген болса. Бөлінбелі жұмыс тәртібі жағдайындағы жұмыстарды атқару кезінде жұмыскерге түрлі санаттағы жұмыстарды атқару барысында, оның еңбегі атқарылған жұмыс көлеміне сай төленеді. Егер бөлінбелі жұмыскерге оның разрядынан төмен жұмыс тапсырылса, онда жұмыс беруші разрядаралық айырманы төлеуі тиіс.
Лауазымдарды қоса атқару (қызмет ету аймағының кеңеюі) және уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін орындау кезінде еңбекке ақы төлеу ҚР ЕК реттеледі. Лауазымдарды қоса атқару (қызмет ету аймағының кеңеюі) – жұмыс уақыты аясында өз жұмысымен қатар қосымша жұмысты атқару болып табылады. Лауазымдарды қоса атқару (қызмет ету аймағының кеңеюі) немесе уақытша орнында жоқ жұмыскерді алмастыру кезінде үстемақы жүреді, оның көлемі екі тараптың арасындағы еңбек келісім-шарты барысында бекітіледі.
Жұмыс уақыты қалыпты ұзақтықтан асқан кезде төленетін еңбек ақы ҚР ЕК қарастырылған. Қалыпты ұзақтықтан асқан жұмыс уақыты асыра пайдаланылған болып есептелінеді (егер жұмыс беруші тарап талап еткен болса) және қатар алып жүрген жұмыстар (егер жұмыс беруші тарап талап еткен болса). Асыра атқарылған жұмыстар жұмыстың алғашқы бірінші және екінші сағаты үшін өз жалақысынан жарты есе асырылған көлемде төленеді, одан кейінгі сағаттарда - екі есе көлемде төленеді. Асыра атқарылған жұмыс ақының нақты көлемі ұжымдық келісім-шартпен немесе еңбек келісім-шартымен белгіленеді. Қатар алып жүрген жұмыстар жұмсалған уақыт немесе асыра атқарылған еңбек көлеміне сай төленеді.
Өзінің белгілі бір әлеуметтік топқа жатқандығы үшін ізге түсушіліктен қорғанған гомосексуальдар босқын мәртебесіне ие бола ала ма? Осы сұраққа қатысты БҰҰ-ң Босқындар ісі жөніндегі коммисариаты мынадай саясатты ұстанады: гомосексуализм үшін кімнің мемлекеті оны қорғағысы келмей онысы үшін қудаласа, айуандық істеп, әрі адами құқығын шектеушілік әрекеттерін жасаса, ол тұлға басқа мемлекетте босқын бола алады.
Белгілі бір діни топқа жататын тұлғаны оның діни киім кигені үшін қудаласа, жас мөлшеріне қатысты, мәселен қарттығы үшін оған ешкім адам деп қарамаса, оны ізге түсушілікпен теңестіріп, босқын деп тануға болады.
Норма еңбекті орындамау кезіндегі еңбек ақы (лауазымдық міндеттерді) атқармау себептеріне байланысты келеді. Яғни жұмыс берушінің кінәсінен норм еңбекті орындамау кезінде төлем нақты атқарылған жұмыс үшін немесе жұмсалған уақыт үшін, жұмыскердің орташа еңбек ақысынан төмен емес көлемде төленеді. Жұмыс берушіге еш қатысы жоқ себептермен белгіленген жұмыстарды орындамау кезінде жұмыскерге тарифтік ставканың үштен екі бөлігі ғана төленеді. Егер еңбек нормасы жұмыскердің кінәсінен орындалмаса онда еңбек ақы атқарылған жұмыс көлеміне сай есептелінеді.
Ақаулары бар өндірілген өнім үшін төленетін ақы ҚР ЕК реттелген. Егер ақаулы өнім жұмыс берушінің кінәсінен дайындалған болса онда оның еңбегі толық көлемде төленеді. Ал жұмыскердің тарапынан орын алған ақаулы өнім үшін төлем жүргізілмейді. Егер жұмыскердің кінәсінен жартылай ақауы бар өнім дайындалса онда еңбек ақы ақаулы өнімнің пайдаға асу деңгейіне қарай есептелінеді, себебі, жартылай ақау төмен бағаланады.
Тоқтап тұрған жұмыс уақыты ақы жұмыскердің немесе жұмыс беруішінің кінәсіне байланысты. Бұл дегеніміз экономикалық, технологиялық немесе ұйымдастырушылық түрдегі себептерге байланысты жұмыстың уақытша кідіруі. Жұмыс беруші кінәсінен орын алған жұмыстағы кідіріс уақыты жұмыскердің орташа еңбек ақысының үштен екі бөлігін құрайды. Егер бұл кідірісте не жұмыс берушінің не жұмыскердің кінәсі болмаса онда жұмыскерге де жұмыс берушіге де тарифтік ставка бойынша кем дегенде үштен екі бөлігі төленуі мүмкін. Келтірілген жағдайлар бойынша кідірісті төлеудің міндетті жағдайы жұмыскердің жұмыс берушіні жазбаша түрде алдын алу болып табылады. Жұмыскердің кінәсінен орын алған кідіріс уақыты төленбейді, себебі ол ҚР ЕК бойынша бекітілген кепілдемелерге талап білдіре алмайды.
Жергілікті нормативті актілері бар кейбір мекемелер жұмыскерлеріне жылдық жұмыс нәтижесі бойынша көтермелеулер қарастырылған. Кейбір жағдайларда осындай көтермелеудің мүмкіндігі заңмен қарастырылған. Мысалы АҚ туралы Заңға сәйкес қоғам жарғысында бекітілген салықтар, жарғыларды төлегенннен кейін қалатын табысты тарату тәртібі болуы тиіс [30]. Бұл табысты кәсіпорын қорын құруға бағыттауға болады. Осындай мәселелер коммерциялық мекемелердің өзге түрлеріне арналған құқықтық актілерде шешім табады (кооперативтер, ЖШС және т.б.) Осындай қорлардың құрамы туралы мәселелер (немесе бухесеп бойынша нормативті актілерде аталғандай арнаулы қорлар),құрылтайшылық құжаттарда шешіледі, сондай-ақ мекеме тарапынан қабылданған, мекеменің ішкі құжаты болып табылатын қорлар туралы Ережеде қарастырылған. Бұл қорлардың қалыптасу тәртібі, олардағы аударылған таза пайданың көлемі осы қорлардың қаражатын пайдалану тәртібімен бірдей, жалпылай алғанда енді оны мекеменің өзі анықтайды.
2.3 ҚР заңнамасы бойынша еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі орташа жалақыны есептеу тәртібі
Орташа жалақы – қызметкер жалақысының сақталуына кепілдік берілетін кезең үшін жұмыс беруші есептейтін және қызметкерге төленетін ақша қаражатының сомасы.
Орташа жалақы әр түрлі мақсатта есептеледі: жалпы республика бойынша статистиканы жүргізу үшін және еңбек заңнамасында айқындалған мақсатта.
Қазіргідей азық-түліктің, тауарлардың, қызмет көрсету түрлері бағасының шарықтауы қарапайым халықты алқымнан алып отырғаны рас. Жүгенсіз нарықтағы қымбатшылық қысып, ковид пандемиясының салдары біраз отбасы мүшелерінің қалтасын жұқартып тұрған шақта еліміздегі орташа жалақы мөлшеріне үңіліп, зерделеуіміз де заңды. Биылғы ақпан айындағы өлшем бойынша бір жұмысшының орташа айлық атаулы жалақы мөлшері 223 213 теңге болған. Алайда таңнан кешке дейін уақыты мен күш-жігерін, ресурсын жұмсап, айдың соңында еңбекақысына 200 мың емес, 100-150 мың теңге алатындар мен 60-70 мыңға күнелтіп жүргендер аз емес. Ал, негізінен, мұндай соманың ауылы алыста қалып кеткен еді. Себебі 90 мың теңге осыдан 10 жыл бұрынғы, яғни 2011 жылдың орташа жалақысы болып есептелген. Жалпы, орташа жалақы мөлшері қаншалықты дұрыс есептеледі?
Халықаралық еңбек ұйымының № 131 конвенциясының баптарына сәйкес, ел үкіметтері ең төменгі жалақыны айқындау кезінде еңбекшілер мен олардың отбасыларының қажеттіліктерін, өмір сүру құнын, әлеуметтік жәрдемақыларды, кірістердің жалпы деңгейін ескеруге тиіс [31, б. 22]. Мәселен, тауарлардың тұтас бір қатары бойынша импортқа тәуелді елімізде ұлттық валютамыздың долларға шаққандағы бағамы біраз құнсызданды. Валюта айырбастау пункттерінде АҚШ-тың 1 доллары қазір 433,11 теңгеге сатылып жатыр. Былтыр пандемия және сондағы шектеулерге байланысты мұнай бағасының төмендеуі теңге бағамының айтарлықтай әлсіреуіне алып келіп, наурыз кезінде доллар құны 450 теңгеге дейін көтеріліп кеткен болатын. Жалпы, 10 жылдың ішінде теңге екі-үш есе әлсіреді. Мәселен, 2011 жылы 1 доллардың бағамы 146,14 теңге болса, содан бері 400-дің үстінен бір-ақ шыққанын көріп отырмыз. Ал 2015 жылдың тамызында теңге еркін айналымға шығарылып, оның бағамы 180 теңгеден бірден 250 теңгеге дейін құнсызданды.
Ал, босқындықты тудыратын обьективтік факторлар дегеніміз-адамның жеке қалауына, өз басына қатысы жоқ, оның санасынан тыс пайда болған табиғи жаратылысымен байланысты ерекшелігі (нәсілі, жынысы), немесе адамның еркінен тыс болып жатқан оқиғалар салдарынан сол жерде тұруға еш мүмкіндік болмай, адамдардың өмірі мен бостандығына қауіп төнуі мен ізге түсушілікке ұшырауы салдарынан адамды босқын болуға алып келетін факторлар.
Біз жалақыны дұрыс есептеуіміз қажет. Мысалы, бір мұнай компаниясының бастығы айына 100 мың доллар алады делік, ал таңсәріден тынбай еңбектеніп жүрген екінші жұмысшы бар болғаны айына 55 мың теңгені қанағат қылып жүр делік, сонда әлгі 100 мың доллар мен 55 мың теңгені екіге бөлсең, орташа жалақың шығады. Айталық, сенатор айына 1 млн теңге алады, ал зауытта жұмыс істейтін немесе өзінің кәсібімен айналысып жүрген, ауыл шаруашылығында дән егіп, соның өнімін маңдай терімен сатып жүрген адамның қолына айына 70 мың теңге тиеді. Енді осы 1 млн теңге мен 70 мың теңгені қосып, оны екіге бөлсек, орташа жалақымыз шыға келеді. Демек, бүгінгі статистика өте нақты мәліметтер бере алмайды.
Орташа жалақы мөлшерін бұлай шығаруға болмайды. Бұл – бір. Екіншіден, бізде мемлекеттік сектор – квазимемлекеттік компаниялар бар. Мысалы, «Самұрық-Қазына» қорының құрамында «Қазмұнайгаз», «Қазақстан темір жолы», «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы» (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) – KEGOC және т.б. қаншама компаниялар бар. Мәселен, ол жердегі жалақы мөлшері кем дегенде миллион теңге. Бұл дегеніміз – салықтан жиналған мемлекеттік бюджет табысынан келіп отырған ақша. Осы тұрғыда бізде үлкен теориялық қателік бар. Еңбек өнімділігі мен жалақының өсуі бір-біріне сәйкес келмейді. Экономика жақсы дамуы үшін еңбек өнімділігінің өсімі еңбекақы өсімінен алға шығуы тиіс.
Қазіргі таңда жеке меншік және мемлекеттік сектордағы орташа жалақыны есептеу әдістемесі жалған ақпарат береді. Сондықтан бүгінгі орташа жалақы халықтың әлеуметтік жағдайынан ешқандай ақпарат бере алмайды. Мұның себебі – фундаменталды теориялық қателіктен. Біздің о бастан экономикалық модельді дұрыс таңдамауымыздан. Саналы түрде дайын болмай жатып капитализм құруға жанталастық. Капитализмнің қыр-сырын, идеологиясын, психологиясын түсінбей жатып феодализмнен бірден социализмге аттап кеткен мемлекет 30 жылдың ішінде капитализм құрамыз дейміз. Америка 300 жылдан артық уақыт капитализм құру жолында, әлі құра алмай отыр. Ол үшін бізге әлі 100 жыл керек», – дейді экономист Ілияс Исаев [32].
Босқындықты тудыратын обьективтік факторларға: соғыс, адамның жаратылыс құқығының бұзылуы (нәсілі, жынысына қатысты ізге түсу т.б), мемлекет басшыларының жүргізген арнайы саясаты, қолдан жасаған немесе табиғи ашаршылық, табиғи апаттар (жер сілкінісі, тасқын, сел, өрт) т.б-лар салдарынан тұрғылықты жерінде адамдардың өмір сүруіне қауіпті болғандықтан, немесе осы факторларға қатысты төген қауіп адамдардың ізге түсушілікке ұшырауымен байланысты болғандықтан адамды босқындық күйге түсіретін факторлар жатады. Субьективтік фактордан обьективтік фактордың айырмашылығы - обьективтік факторлар адам санасы мен еркінен тыс күштер салдарынан пайда болады.
Оларды тіпті адам еркінен тыс құбылыстар деп атап, оны екіге бөліп қарастыруға болады: 1.Адамның табиғи болмысы; мәселен: жынысы, нәсілі, дене бітімі, жас мөлшері т.б; 2.Сыртқы күштер: жер сілкінісі, соғыс, құрғақшылық, өрт, сел, тасқын сияқты табиғи апаттарды адам саналы түрде жасамайды. Бұл екеуі де адам санасынан тыс болатын факторлар. Осы факторлардың салдарынан адамадар ізге түсушілікке ұшыраса немесе олардың өміріне қауіп төнсе, олардың салдары босқындарды пайда болдырары сөзсіз. Сондықтан, әрі қарай әрбір факторларды терең зерттеп, олардың босқындықты пайда болдыратын обьективті фактор екендігін дәлелдей түсейік.
Нәсіл-адамның қалауынан тыс, табиғи биологиялық әралуандылығы бойынша, дәлірек айтсақ терісінің реңінің ерекшелігіне байланысты топтастырылған адамдар тобы. Өмірдің экономикалық, мәдени, саяси, әлеуметтік т.б салаларында адамдар терісінің реңі, ұлттық не этникалық шығу тегі үшін қудаланса, шеттетілсе, қудалау, шеттету әрекеттері олардың өмірі мен бостандығына қауіп төндірсе, тіпті сол нәсілден болғандығының өзі өміріне қауіпті болса, ол тұлға қалаған басқа елден баспана сұрай алады.
Қазіргі кезде халықаралық деңгейде босқындар мәртебесін реттейтін негізгі құжат-1951 жылы қабылданған «Босқындардың мәртебесі туралы» Женева конвенциясында жоғарыда талдаған обьективтік факторлардың біреуі ғана-нәсілдік белгісі бойынша ізге түсушіліктік факторы анықталған. Біз ұсынып отырған басқа да обьективтік факторлар осы конвенцияда анықталмаған. Қоғамда болып жатқан сан қилы оқиғалар, басқа да себептердің босқындар легін туғызатынын айғақтады. Сондықтан, замана талабына сай оларды мойындауымыз керек.
Мынадай обьективтік факторлардың: сыртқы агрессия, жаулап алу, соғыс, ішкі қақтығыстар, қоғамдық тәртіптің айтарлықтай бұзылуы салдарынан өзінің тұрғылықты жерін адамдар еріксіз тастап кетіп жатса да, 1951 жылғы Конвенция мұндай негіздерді босқындарды тудыратын себеп ретінде қарастырмады. Бұны осы Конвенцияның басты кемшілігі деп санаймыз.
Соғыс-босқындықты тудыратын бірден-бір обьективтік фактор. Себебі, соғыс өрті тұтанған елде адам өмір сүретін жағдай қалмайды, соғыс ошағы адам өміріне қауіпті. Сондықтан, тұрғылықты жерін тастап адамдар легі жан сауғалап басқа ел шекарасына бет алады. Соғыс- адамның өз еркінен тыс күштердің есебінен туып отыр. Бейбіт тұрғындар үй-жайынан айырылып, босып кететіні белгілі.
Соғыс кезінде әскери тұлғаның босқын болуы мүмкін емес, ол әскери қимылға қатысушы. Тек, бейбіт тұрғындарға ғана қамқор болғысы келген мемлекет босқын мәртебесін беруі мүмкін.
Мемлекеттердің халықаралық қоғамда босқындарды қорғау, олардың мәселесін шешу міндеті Ұлттар Лигасының құрылуымен қатар пайда болды. 20 ғасырда халықаралық қауымдастықтың алдында Бірінші дүниежүзілік соғыс, Оттома империясының құлауы, Орыс революциясы сияқты қақтығыстардың салдарынан пайда болған босқындар мәселесін реттеу міндеті тұрды. Бірінші дүниежүзілік соғыс салдарынан бір жарым миллиондай босқындар пайда болды. Олардың мәселесімен Ұлттар Лигасының Босқындар ісі жөніндегі комиссариаты айналысты. Комиссариаттың алғашқы комиссары норвегиялық зерттеуші Фритьоф Нансен жарты миллиондай соғыс тұтқындарын репатриациялауға, 30 миллиондай адамдарды жаппай аштықтан қырылу қаупінен құтқару істерін шешуге ат салысқан екен. Мінеки, осы дәлелдердің өзі соғыс пен ашаршылықтың босқындарды пайда болдыратын обьективтік фактор екендігін дәлелдей түседі.
Ал, табиғи апаттар өмірде көптеген босқындарды туғызып жатқанымен, көптеген мемлекеттер оны босқындар мәртебесін анықтауда ескермеуде. Мәселен, Ресейдің 1997 жылы 23 мамырда қабылдаған «Босқындар туралы» Федералдық заңы бойынша соғыс, қақтығыстар, табиғи апаттар босқын ретінде тануға негіз болып табылмайды. Оны осы РФ «Босқындар туралы» заңының 1-бабына сәйкес анықтаған босқын ұғымынан көруге болады.
Табиғи апаттарды босқындықты тудыратын обьективтік фактор деуге болады. Себебі, ол да адам санасынан тыс болатын, адамдардың өміріне қауіп төндіріп, тұрғылықты жерін тастап кетуіне мәжбүр ететін фактор. Мысалы: ірі жер сілкінісі, ауқымды селдің болуы, өрт. Бұлардың кез келгені босқындарды пайда болдыра бермейді. Көлемі ауқымды, адамдарға тигізер қаупі зор сипатқа ие табиғи апаттар босқындар легін пайда болдырады. Бұл жерде табиғи апат болған мемлекеттің апат аймағының тұрғындарын өз қамқорлығына алу мүмкіншілігі де ескеріледі. Егер ол мемлекет апат аймағындағы халыққа көмектесуге қауқарсыз болса, тұрғындарға босқындық күй кешуден өзге жол жоқ қой. Сондай-ақ, апат орнынан адамдар өмірін қорғау үшін мәжбүрлі түрде көшеді, бұл да босқындарға тән белгі.
21 ғасырда босқындарды пайда болдыратын себептер қатарына–жынысына қарай шектеуді жатқызуға болады. Қазіргі кезде көптеген ұйымдар мен адамдар мұндай пікірмен келіседі. Мәселен Франция, Канада, және АҚШ мемлекеттерінде адамның жыныс мүшелеріне зақым келтіретін операциялар ізге түсушіліктің бір түрі ретінде ресми танылған. Ал, өзі азаматы болып табылатын елде осындай операцияның құрбаны болудан қорыққан әйелдер жағдайы босқын мәртебесін алуға толық негіз бола алады екен. Жыныстық белгісі бойынша күштеуді белгілі жағдайларда босқындар мәртебесін анықтаудың негізіне жатқызуға да болады. Ондай негіздерге:
- қоғамдық ережелерді бұзатын өрескел немесе гумандыққа жат пиғылмен қарау;
- жыныстық зорлау, күштеу;
- зиянды әдет-ғұрып, мысалы: әйелдің жыныс мүшесін зақымдау;
- босануды бақылаудың мәжбүрлі әдістерін енгізу; (хирургиялық);
- ішкі мемлекеттік күштеу шаралары, мәселен, белгілі жыныс тобының өсуіне мемлекет күшінің жетпеуі салдарынан оларды қырып жою.
Сондай-ақ, «Конвенция о ликвидации всех форм в отношении женщин» атты конвенция 1979 жылы 18 желтоқсанда қабылданып, 1981 жылы 3 қыркүйекте заңи күшіне енген. Бұл конвенция негізінде қоғамдағы әйел болып жаратылғаны үшін әр алуан шектеуге ұшыраған жаратылыс иесін қорғауға арналған. Әрі, осы конвенция негізінде оған қослыған мемлекеттерге бірқатар міндеттер конвенцияның екінші бабына сәйкес жүктелген [21, 56 б.]. Мұндай құқықтық құжаттың қабылдануының өзі дүниежүзінің қауымын жыныстық шектеушілік мәселесінің толғандырғандығының айғағы.
Жынысына қатысты ізге түсушілікті босқын деп тануға негіз ретінде ешбір құқықтық құжаттар танымайды. Біріккен Ұлттар ұйымының Босқындар ісі жөніндегі комисариаты босқын мәртебесін беруде осы негізді басшылыққа алуды басқа мемлекеттерге де ұсынып отыр. Сондай-ақ, оны өмірдің өзі талап етіп отыр. Соғысты желеу етіп қаншама бейбіт тұрғындарды әскерилер зорлаған.
Босқындардың 75-80 пайызын әйелдер мен балалар құрайды екен, осылардың 4/1 бөлігі жыныстық зорлауға ұшыраған екен. 1992 жылғы Босниядағы оқиғалар кезінде 20 мыңға жуық мұсылман әйелдері зорланған екен. Жыныстық күш көрсету босқындардың жеке басына қол сұғушылық болып саналады. Осы мәселені реттеу мақсатында БҰҰ БЖКБ Атқару комитеті №73(XLIV)-1993год: зашита беженцев и сексуальное насилие атты қорытынды құжатын қабылдаған [22, 118 б.].
Обьективтік факторлардың ішінде нәсілдік немесе ұлттық белгісі факторына тіл факторын да қоса жатқызуға болады. Себебі, тіл-белгілі бір ұлттың ажырағысыз белгісі, сондықтан да оны жеке алып қарастыра алмаймыз.
Осы себептен де шығар шетелдердің, халықаралық құжаттардың ұсынған босқын ұғымында тіл факторы жекелей анық көрсетілмеген. Бұл тілі үшін қудалауға түсу мүмкін емес деген сөз емес, керісінше тілі үшін қуғындауға түсу факторын тұлғаның ұлттық белгісі бойынша қудалауға ұшырауына жатқызуға толық негіздің бар екендігінде.
Ал, қарулы немесе ұлтаралық қақтығыстар факторын көптеген шетелдердің ұлттық заңы мен басқа да халықаралық құқықтық құжаттарында анықтап көрсетпеген. Ал, керісінше, босқындар мәселесін реттейтін аймақтық
құжаттар қарулы қақтығыстар мен соғысты босқындықты тудыратын фактор ретінде анықтап отыр.
Босқындықты тудыратын бірден-бір обьективтік фактор - соғыс екендігі босқын құқығының тарихынан белгілі. Сондықтан да, ҚР Заңымен анықталған алғашқы босқын ұғымындағы бұл негізбен толықтай келісуге болады.
Қолданыстағы ҚР Халықтың көші-қоны туралы заңы бойынша анықталған босқын ұғымында босқындықты тудыратын обьективтік фактордың біреуі ғана танылған. Ол- тұлғаның нәсілі [6].
Ал, ҚР Босқындар туралы заңында анықталған босқын ұғымында босқындықты тудыратын фактор ретінде тұлғаның нәсілі мен ұлттық белгісі анықталған [9].
Ал, халықаралық қоғамдастық өмірінде босқындықты тудыратын басқа да обьективтік факторлар бар болғанымен ол факторлар Қазақстанда және Қазақстан қосылған халықаралық құқықтық құжаттарда танылмаған.
Жоғарыда талдау жасағанымыздай, босқындықты тудыратын факторлардың құқықтық құжаттарда анықталуы әр түрлі сипатқа ие. Сондықтан, бәріне ортақ құқықтық тұрғыдан анықталған, өмірлік тәжірибеде босқындықты тудырып жататын факторлардың ара салмағы жер мен көктей.
Біз босқындықты тудыратын факторларды үлкен екі топқа: обьективтік және субьективтік факторларға бөліп қарастырдық. Осылай бөлу арқылы біз босқындықты пайда болдыратын факторлардың нәтижесінде босқындардың өзіне байланысты немесе байланыссыз себептердің салдарынан босқындық күйге түсетінін анықтадық. Әрі бұл факторларға жоғарыда тереңдей, жекелей талдау жасап, зерттедік.
Босқындықты тудыратын обьективтік және субьективтік факторлар негізінде босқын ұғымын анықтап, тұлғаға босқын мәртебесін беретін заңды жетілдіре түсу мақсатына жетуге болады. Ол үшін әр мемлекет өзі үшін босқындықты тудыратын обьективтік фактор ретінде нені заң жүзінде танитынын, босқындықты тудыратын субьективтік фактор ретінде нені танитынын анықтап алуы қажет. Сонда ғана, әр мемлекеттің өз мақсатына сай ұлттық босқындар туралы заңының негізін қалауға жол ашатын босқын ұғымын анықтап алуға болады деп санаймыз.
3. Еңбекақы төлеудің шетелдік тәжірибесі және Қазақстан Республикасында жетілдіру шаралары
Босқын атауы әрбір елдің тілінде бар атау, мәселен: орысша - беженец, ағылшынша - refugees, түрікше - multeci деген атаулармен әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Тарих көрсетіп отырғандай социолистік елдерде ғана босқын ұғымы танылмаған. Босқын ұғымының танылмауы сол елдегі саяси режимнің сипатымен де астасып жатыр деуге болады.
Босқын ұғымы қазіргі қоғамда өте кең мағынада қолданылады. Қазақстанда босқын сөзін күнделікті өмірде, сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарынан жиі естуге болады. Себебі, қазақстандық қоғам үшін бұл ұғым заңды түрде анықталып, мойындалған, тәжірибеде танылған ұғым болып табылады. Бұған бірден-бір себеп, мемлекетіміздің демократиялық жолмен дамуды көздеуінде жатыр.
Босқын қудалауға түсіп, оның қаупінен немесе басқа да себептерден, мәселен: белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығы үшін немесе саяси көзқарасы үшін қуғынға түскен, соғыс, табиғи апаттар салдарынан қорғану мақсатында өз елін тастап кетуге мәжбүр болған тұлғаға қолданылады. Босқын-бөтен елде жеке басының амандығын күйіттеп, босып жүрген адам.
Босқын ұғымына қарапайым-тәжірибелік тұрғыдан тоқталатын болсақ, босқын дегеніміз- оның жағдайы өте нашар күйде, әрі оған көмек көрсету аса қажет етілетін, сондай-ақ, ондай адамды қашу себебінен қорғау аса маңызды болып табылатын, егер ол жаққа қайта оралса оның өміріне қауіп төніп тұрғандықтан өз үйін еріксіз тастап кетуге мәжбүр болған, жылы мекеніне орала алмайтын күйдегі тұлға.
Тәжірибеде, әсіресе бұқаралық ақпарат құралдарында босқын ұғымын қолдануда оларды құқықтық тұрғыдан тану негізін ескерместен бұрын, «сырттай» босқын беп атау әдетке айналған.
«Сырттай» деп отырғанымыз, құқықтық тұрғыдан алғанда егер босқындыққа ұшыраған адамды заңды түрде босқын деп танымаса ол тұлға босқын болып саналмайды. Ал, бұқаралық ақпарат құралдарында бұл құқықтық негізге мән берместен, белгілі ақпарат, немесе болған оқиғаны сипаттап, бәленше босқындар пайда болды десіп жатады. Мәселен, болжам ретінде алатын болсақ, жер сілкінісінен панасыз қалған 10000 босқын өз мекенін тастап кетті деуі әбден мүмкін.
Өміріне, бостандығына қауіп төніп тұрғандықтан, босқын өз елінде бір сәтке те тұра алмайтын жағдайға жетеді. Түртпектеген қудалау немесе басына төніп тұрған қауіп ол тұлғаны қашуға мәжбүр етеді. Яғни, ол тұлға өз үйін, өз отанын тастап, еріксіз бөтен елдің табалдырығын аттайды.
Қарапайым мағынадағы «босқын» ұғымын қорытып айтар болсақ, ол - басына төнген қауіп пен қудалаудың салдарынан өз елінен тыс кетуге мәжбүр болған, әрі осы себепті оны қорғауға алу аса қажет болатындай күйге түскен тұлға деуге әбден болады.
Қазіргі кезде босқындарды қорғауға алудың екі түрі қалыптасқан:
1. босқындарды ұлттық қорғау-босқындыққа ұшыраған адам барған мемлекеттің оны босқын деп қабылдап, мемлекет тарапынан қорғауға алуы;
2. халықаралық құқықтық тұрғыдан қорғау - ол халықаралық ұйымдар арқылы немесе танымал халықаралық босқындар мәртебесін реттейтін құжаттар негізінде босқындыққа ұшыраған адамға босқын мәртебесін беріп, оны қорғауға алу.
Тарихи тұрғыдан келетін болсақ, «босқын» ұғымы халықаралық құқықта алғаш рет 20 ғасырда Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болған. Ол кезде егер босқындыққа ұшыраған тұлғаға ұлттық қорғау көрсетілмесе, оны халықаралық құқықтық қорғауға алу аса қажет болған жағдайда ғана тұлға «босқын» бола алатын еді. Бұл, әрине, босқын ұғымының алғаш шыға бастаған кезі.
Ол кезде босқындарды ұлты бойынша немесе шығу тегі бойынша анықтаған. Мысалы: 1920-жылдардағы орыс босқындары. Орыс босқындарының мәселесімен Ұлттар Лигасының алғашқы жоғарғы коммисары Фритьоф Нансен айналысқан еді. Осы кезден бері қарай босқын ұғымы халықаралық және аймақтық тұрғыда жетілдіріле түсті.
Ең алғаш 1921 жылы тамыз айында босқындар мәселесі бойынша конференция болып өтті. Бұл конференция босқындарға көмек көрсетуге жасалған тұңғыш ресми қадам болып саналады. Осы жылы Қызыл Крест ұйымының халықаралық комитеті Ұлттар Лигасына миллиондаған орыс босқындарына көмек көрсетуін өтініп, жүгінді. Жоғарыда айтқанымыздай, бұл мәселені шешу мақсатында Ұлттар Лигасы Фритьоф Нансенді Ұлттар Лигасының Еуропадағы орыс босқындары мәселесі жөніндегі комиссары етіп тағайындады.
Алғаш рет «босқын» ұғымы 1926 жылы мамырда Женевада өткен арнайы конференциядағы қарастырылған «Орыс және армиян босқындары мәселесі бойынша халықаралық құқықтық келісім» құжатында қолданылды. Осы қабылданған келісімнің 2-тармағына сәйкес: «босқын болып сәйкесінше шығу тегі орыс немесе армиян болып табылатын, өз үкіметінің қорғауын пайдалана алмайтын, басқа елдің азаматтығын алмаған тұлға санала алады» [23].
Бұл жерде, мәселен, Орыс босқыны дегеніміз- босқын болып сәйкесінше шығу тегі орыс болып табылатын, КСРО Үкіметінің қорғауын пайдалана алмайтын, басқа елдің азаматтығын алмаған тұлға санала алады [24, 23 б].
Оларға арнайы жеке бастың куәлігі берілді. Осы анықтамаға сүйеніп, ол кездегі босқын ұғымының үш негізгі белгісін анықтауға болады:
1. этникалық немесе ұлттық шығу тегі;
2. шығу тегі болып табылатын үкіметтің тарапынан қорғаудың болмауы;
3. басқа елдің азаматтығына ие болмауы.
Осы негіздерді біз босқын ұғымын анықтауда ескергеніміз жөн. Ұлттық шығу тегі-босқынның азаматтық қатыстылығы бар елі, әрі осы елдің тарапынан қорғаудың болмауы, басқа елге босып барған тұлға осы аралықта азаматтығын өзгертпеген болуға тиіс. Ал, қазіргі кезде босқындар құжаттарын жоғалтып алады да, басқа жолдармен мүмкін болған елдің азаматтығын алады. Бұл тәжірибеде көптеп кездеседі.
Егер босқын үшінші бір елдің азаматтығын алған болса, өзіне қорғау көрсететін мемлекеті бар болып есептеледі де, босқын мәртебесін алу
мүмкіншілігінің негізі жойылады. Сондықтан, бұл мәселені де анықтап алған, яғни үшінші критерийге аса мән берген жөн. Босқын-қабылдаушы мемлекет үшін шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға болуы да мүмкін.
Қазақстанда егемендік алғанға дейін босқын құқығының ұғымы болмаған. Кеңес үкіметінің кезіндегі құқықтық құжаттарда бұл топтағы тұлғалар мәселесіне аса мән бермегендігін, сол кездегі құқықтық құжаттар арқылы босқын ұғымын танымауынан көруге болады.
Қазақстанда босқын ұғымы егемендік алғаннан кейін қолданысқа ене бастаған. Себебі, сол кезден –ақ, босқындар елімізге табан тірей бастады. Босқындарға арналған заң болмағанымен, босқын ұғымы «Халықтың көші-қоны» туралы заңда анықталып, қоғамға таныла бастағаны соншама, қазақстандық Бұқаралық ақпарат құралдарында босқын атауын естуге, газет беттерінде босқындарға арналып жарық көрген мақаларды оқуға болады. Мысалы: Жаңабек Шағатайдың ««Қонақжайлылықтың» да орны бар. «Айдалғандар» отаны болған Қазақстан енді босқындар қорығына айналмақ па?!» мақаласы [25, 1-2 б.б.], Есенгүл Кәпқызының «Босқындар көбейіп жатыр» атты мақаласы [26], Алматы ақшамы 12 сәуір № 41 санында «Босқындар мәселесі атүстілікті көтермейді» атты Қалбай Әділдің мақаласы [27, 2 б], Жолдасбек Дуанабайдың «Бақытты басқа елден іздеген босқындар» мақаласы [28, 6 б], «Жобаның мақсаты босқындар құқығын қорғау» атты Әлисұлтан Құланбайдың мақаласы [29], Исақов А. «БҰҰ босқындар мәртебесін заңдастыруды сұрайды» атты мақаласы [30, 2б], Абеукен А. «Босаң елде босқын көп. Не істеу керек?,» [31], Зәрубайұлы Т. «Қазақстанда қанша босқын бар?» [32, 2 б], Кенжалин Д. «Босқындар бос жүрмейді: Босқындар туралы» [33, 3 б.] және «Пәкістан шекарасындағы босқындар» [34, 2 б.]. сияқты т.б. босқындарға қатысты мақалаларда авторлар босқындар мәселесіне қатысты өз ойларымен бөліскен. Бұл мақалаларға көз сала отырып, босқындарға деген қоғамда әртүрлі көзқарас қалыптасқандығын байқауға болады.
Қазақстандық қоғамда қалыптасқан көзқарастарды екіге бөлуге болады: босқындарды құқығы бұзылған, оған көмектесуді қажет ететін тұлғалар деп санайтын және босқындарды жатсынатын, қоғамға, мемлекетке зияны тиетін тұлға, тіптен босқын атын жамылған жаман ниетті адам болуы да мүмкін деген сияқты көзқарастарды жоғарыдағы мақалаларды оқу барысында байқау қиын емес. Бұл, әрине қоғамдық көзқарас болып табылады.
Босқындар құқығы саласында зерттеулер жасаған шетелдік ғалымдардың: Г. Фурлонс (грециялық), А. Граль-Мадсон, Л. Горденкер, П. Хиндман (австралиялық), Г. Стенберг, И. Патрогонич (ресейлік), В.И. Потапов (ресейлік), Р. Бежанек (польшалық), Гай С.Гудвин-Гил, П. Ван Безленфалви (германиялық) «босқын» ұғымына ұсынған анықтамаларына талдау жасап көрейік.
Г. Стенбергтің берген анықтамасындағы «өзіне қатысы жоқ себептердің салдарынан...» деген пікірінен біз бұл жерде субьективті факторлардың ескерусіз қалып отырғандығын байқаймыз.
Босқындар құқығының белгілі маманы Г.С.Гудвин-Гилл босқын ұғымына мынадай қарапайым-тәжірибелік анықтама береді: «подразумевается что, реальное положение такого лица значительно ухудшается, ему требуется помощь и, в случае необходимости, защита от причин бегства». Мұнда ондай тұлғаның нақты жағдайы айтарлықтай нашарлағаны, оған көмек керек, тіпті қажет болған жағдайда оны қашу себебінен құтқару қажет екендігі сөз етілген [10, с. 13].
Бұл жерде Г.С. Гудвин-Гилл босқынды қашу себебінен қорғау қажет екенін, әрі оның өз мемлекетінен еріксіз қашқан тұлға екенін ашып көрсетеді.
Ал, Г. Фурлонс: «термин «беженец» применим к лицу бежавщему из своей страны, спасаясь от преследования, или же другого вида страданий, таких как, война, природное бедствие или окуппация» [10, с. 15]. Оның пікірінше босқын ұғымын қудалаудан қорғанып немесе басқа да себептерден: соғыс, табиғи апаттар не жаулап алу қаупінен қорғанып, өз елінен қашқан тұлғаға қолданамыз дейді. Бұл пікірді біршама толыққанды босқын ұғымының анықтамасын берген деуге болады. Онда босқын ұғымына енгізуге болатын негіздер ұсынылған: ізге түсушілікке ұшырау, соғыс, табиғи апаттар, жаулап алу.
А.Граль-Мадсон болса, босқынды өзі азаматы болып табылатын елді сол елдегі саяси жағдайға байланысты басына төнген қауіптен қорғанып тастап кеткен, басқа елден баспана алғысы келетін тұлға деп көрсетумен қатар, ол тұлғаның шет елде өзінің экономикалық жағдайын жақсартуды мақсат етпейтінідігін де ашып көрсеткен.
Шетелдік ғалымдардың жоғарыдағы пікірлерін ескере отырып, босқынның әдеттегі шетелдіктен немесе көшіп-қонушыдан негізгі айырмашылығын білуге болады. Ол айырмашылық бойынша босқынның өз елін экономикалық себеппен емес, яғни басқа елде өз жағдайын жақсарту мақсатында емес, еріксіз тастап қашуға мәжбүр болған тұлға екендігі анықталады.
Л. Горденкер: ««1951 жылғы Босқындар мәртебесі туралы» конвенцияның анықтамасындағы қудалау көбінесе үкімет тарапынан болатындықтан, тұлға босқын мәртебесін іздеуге мәжбүр. Ал, осы анықтаманың кемшілігі тұрғындардың жаппай көшуіне алып келетін мемлекеттің әлеуметтік саясатының көптеген нәтижелері қашудың себебі ретінде қарастырылмаған» дейді [37, p. 59].
Сонымен, жоғарыда «босқын» ұғымына шетелдік ғалымдардың ұсынған анықтамаларына талдау жасай келе, біз жалпы босқын ұғымы жайлы екі түрлі көзқарас қалыптасқан деп айта аламыз:
1. Зерттеушілердің басым көпшілігі «босқын» ұғымына анықтама бергенде 1951 жылғы «Босқындардың мәртебесі туралы» конвенцияда мазмұндалған анықтамаға сүйеніп, оған сілтеме жасайды. Әрине, қазіргі таңда бұл Конвенция халықаралық босқындар құқығындағы бірден-бір танымал, әмбебап құжат. Конвенция-босқындар құқығын ұлттық тұрғыда да қалыптастыруда үлкен үлес қосқан, әрі әрбір мемлекеттің ұлттық босқындар құқығын реттеуде негізге алатын, 146-дай әлемнің мемлекеттері қосылған, тәжірибеде кең қолданылып жүрген құқықтық құжат екені рас.
2. Екіншіден, 1951 жылғы Конвенцияның берген анықтамасын талқылай келе, оны кеңейте түскісі келетін көзқарас қалыптасқан. Бұл көзқарас халықаралық деңгейде босқындардың конвенцияда қарастырылмаған жаңа категорияларының пайда болуымен және босқындықты тудыратын басқа да факторларды мойындауды қажет ететіндігімен тығыз байланысты. Біз оған босқындықты пайда болдыратын факторларды зерттеу барысында да толықтай көз жеткізгенбіз. Мысалы: тұлғаның жынысына байланысты қудалау немесе өміріне қауіп төндіру; демографиялық шектеу қою, соғыс не қаруланған қақтығыс, ашаршылық, табиғи апаттар т.б.
Яғни босқындар ұғымын анықтағанда өмірлік тәжірибеде туындаған факторлармен санаса білу де қажет. Осыдан келіп қазіргі (классикалық) босқындар ұғымын анықтау қажеттілігі туындайды. Осы тұрғыда ғалымдар заман тудырған жаңа категориядағы босқындарды да құқықтық қорғау керектігіне дұрыс мән беріп отыр.
Әрине, мұндай екі тұрғыдағы қалыптасқан босқындар ұғымының өз артықшылықтары мен кемшіліктері болғанымен, олардың босқын ұғымын қалыптастыруда берер жемісі мол болды. Халықаралық құқықтық құжаттармен реттелмеген босқындардың жеке топтарының құқықтық жағдайын анықтауда осындай көзқарастардың сәйкес ұсыныстарымен де санасуға болады. Бірақ та, бұл ұғымдарда нақтылық пен толыққандылық жоқ. Мәселен, жалпыконцептуальдық тұрғыдағы босқын ұғымындағы «өзінің әдеттегі тұрғылықты жерін тастау» мағынасының тарлығын байқамауға болмас. Себебі, мұндай мағынадағы анықтамаға ел ішіндегі көшіп-қонушыларды да жатқызуға болады.
Біздің ойымызша бұл категориядағы тұлғалардың жалпыконцептуальдық ұғымдағы босқындарға еш қатысы жоқ. Ал, босқындардың халықаралық құқықтық ұғымына тоқталсақ, бұл конвенциялық анықтамаға қарағанда кең мағына беретін, өзіне аймақтық реттеу мәселелерін қамтыған, босқындардың әртүрлі категорияларына қатысты қалыптасқан халықаралық құқықтық ережелерді қамтыған.
Біз, осы жерде екі мағынадағы «босқын» ұғымына қызуқандылықпен емес, сабырлылықпен, терең мән бере отырып қарауымыз қажет. Өйткені, «босқын» ұғымы теориялық және тәжірибелік тұрғыда да күрделі мәселе. Себебі, ол мемлекет мәселелері мен жеке тұлғаның мүдделері арасындағы күрделі қатынаспен тығыз байланысты.
Енді, конвенциялық және қазіргі заманғы (классикалық) «босқын» ұғымының арақатынасына тоқталайық. 1980 жылы Италияда Сан-Ремода өткен «Гуманитарлық қызмет және халықаралық ынтымақтастық туралы» конгреске (әрі қарай-Сан Ремо Конгресі) қатысқан халықаралық құқықшылардың жасаған баяндамаларында қазіргі кезде пайда болған «босқындардың жаппай легі» деген, өзіне тұлғалардың әртүрлі категорияларын қамтыған ұғымның бар екендігі сөз болды. А. Граль-Мадсон конвенциялық анықтамаға сай келмейтін босқындар ұғымын «Фактілік босқындар»-de facto refugees деп атады [36, p. 263].
«Босқын» ұғымын шын мәнінде кеңейту қажеттігі туралы тезисті және босқындардың барлық түрлерін қорғаудың механизмін қалыптастыру қажеттілігін Р. Бежанек (Польшалық), П.Ван Безленфалви (Германиялық), Д.Саксена (Индиялық) қатарлы ғалымдар қолдады. Олар Конгрес өткенге дейінгі босқындарды халықаралық екі сыныпқа бөлу тенденциясының қалыптасқандығын атап өтті.
Бірінші сыныпқа, First-class Refugees-қудалауға түсіп қуылған конвенциялық босқындарды жатқызды. Екінші сыныпқа, second-class Refugees- конвенциялық мәртебеге жатпайтын босқындарды жатқызды.
Ван. Безленфалви екінші сыныпқа жататын босқындардың да өз елінен кетуіне негізді себептердің әсері болатынын атап өтті. Өкінішке орай, екінші сыныптағы «босқын» ұғымының толық анықтамасы бұл Конгресте де берілмеді.
Ван. Безленфалви екінші сыныптағы босқындардың пайда болу себебінің екі категориясын ұсынды: біріншіден, босқындар кедейшілік пен жоқшылық себебінен пайда болады, екіншіден, жұмысшылар көші-қонынан пайда болады.
Біріншісімен келісуге болады. Себебі ашаршылық, азаматтық соғыстар мен қарулы қақтығыстар, қуаңшылық пен толассыз жаңбыр сол мемлекеттердің кедейшілікке ұшырауына, сөйтіп өз азаматтарын қорғай алмайтындай дәрежеге жетуі мүмкін. Соның салдарынан адамдар жан сауғалап бөтен елдерге қоныс аударуы әбден мүмкін. Мәселен, 1970-жылдардағы КСРО-дағы аштық.
Ал, екінші ұсынысымен келісе алмаймыз. Себебі, жұмысшылар көші-қоны көбінесе еңбек нарығында адамдардың өзінің экономикалық жағдайын жақсарту мақсатында пайда болады. Бұл, ерікті көшіп-қонушыларға тән белгі.
Босқындардың әдеттегі көшіп-қонушылардан айырмашылығының бірі - мәжбүрлі түрде қоныс аударуы, екіншісі - олар экономикалық пайданы көздемейді. Ал, жұмысшыларды еркінен тыс шетелге айдаса, сатса, онда босқындықтың тууы мүмкін.
1982 жылы Дөңгелек стөлге жиналған ғалымдар «ең негізгі әмбебап анықтама ретінде «босқын» ұғымында 1951 жылы қабылданған «Босқындардың мәртебесі туралы» конвенцияның анықтамасын тану керек» деп жария етті. Қабылданғанына жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де өз маңызын жоймаған бұл құжат қазіргі кездегі бірден-бір әмбебап, танымал құқықтық акт екенін көптеген мемлекеттер мойындап, оған қосылып отыр.
Қазіргі кезде босқындар мәселесіне арналған әдебиеттердің барлығы дерлік конвенциялық босқын ұғымына сілтеме жасайды. Конвенциялық босқын ұғымында босқындықты тудыратын басқа да себептер: мәселен соғыс, аштық, табиғи апаттар танылмаған.
«Әлеуметтік ғылымдар бойынша халықаралық энциклопедияда» (International Encyclopedia of the Social Sciencts) мынадай босқын ұғымын ұсынады: «Беженцы, или «перемещенные лица»-это люди, которое не по своей воле покидают свои дома или сообщества и вследствие сил, над которыми они не властны-война, вторжение или природные несчастья вынуждены менять свое место жительства, часто из одной страны в другую». Осы анықтаманы Ингвар Сванберг өзінің «Түркиядағы Қазақ босқындары» атты еңбегінде конвенциялық босқын ұғымынан гөрі толыққанды анықтама деп көрсетеді [38, 270 б.].
Сондай-ақ, И. Сванберг босқындарды қарапайым көшіп-қонушылардан ажырататын белгісін ұсынады. Босқындар-қарапайым көшіп-қонушылар сияқты басқа елде ашылған жаңа мүмкіндіктерді таңдап көшіп отырған жоқ, олар қашуға мәжбүр болған жандар деп көрсетеді.
И. Сванберг бұл еңбегін этникалық және әлеуметтік-тарихи сала бойынша жазғандықтан, босқындар ұғымына да әлеуметтік-тарихи тұрғыда шолу жасап кеткен. Яғни, бұл анықтама да сол әлеуметтік көзқарас тұрғысынан ұсынылып отырғандықтан, оны И. Сванберг «әлеуметтік босқындар» деп атаған [38, 270 б.]. Әрі бұл еңбекте босқындар мәселесі құқықтық ғылым тұрғысынан емес, этникалық-әлеуметтік тұрғыдан, көбіне босқындардың сіңісуі мен барған жеріне үйлесу мәселелері тұрғысынан зерттелген.
И. Сванбергтің пікірінше босқындар мәселесі әлі күнге дейін күрделі болып қалып отыр, әрі босқындар мәселесі гуманитарлық және қоғамдық ғылым саласында жан-жақты қамтылмаған. Ол өз еңбегінде Барри Н. Стейн есімді АҚШ-ң Мичиган мемлекеттік университетінде босқындар мәселесі бойынша дәріс оқитын ғалымның мынадай пікірін ұсынған: «… отмечает, что исследование данного вопроса имеет несистематический, спорадический и поверхностный характер». Оның пікірінше босқындар мәселесі жүйелі зерттелмеген, ат үсті ғана қарастырылып жүрген, анда-сонда кездесетін сипатқа ие [38, 271 б.].
20 ғасырдың аяғына таман босқындар мәселесінмен айналысқан Ресейлік ғалым В.И Потапов «Беженцы и международное право» атты зерттеу жұмысында тек екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық құқықтағы босқындар мәселесін қарастыра келе, ол босқындар мәселесіне «уақытша құбылыс» деп баға берген [39, с. 7].
Босқындар құқығы саласында қазақстандық ғалымдар жасаған қазақ тіліндегі құқықтық ғылыми еңбектер жоқ. Босқындар құқығына арналған орыс тіліндегі ғылыми зерттеу жұмыстарын жасаған қазақстандық ғалымдар: Федотов Я.Д. пен Узденова И.Ж., Сарсембев М.А. т.б.
И.Ж. Үзденова ғылыми зерттеу жұмысында Орталық Азиядағы босқындар құқығының жүзеге асуы мәселесін зерттеген.
И.Ж. Узденова өз еңбегінде «босқын» ұғымын халықаралық құқық тұрғысында қарастырып, Орта Азияның бірқатар мемлекеттері конвенциялық босқын ұғымын, ал біршамасы аймақтық құжаттардағы босқын ұғымын ұстанатындығын сөз ете келе, Орта Азия елдеріне «Босқындар туралы аймақтық келісім» жасауға ұсыныс білдірген [43].
Бұл пікірді халықаралық қауымдастық та өз деңгейінде көтеріп отыр. 2006 жылы Еуропалық Одақ пен БҰҰ Жоғарғы коммисарының Босқындар ісі жөніндегі басқармасы бірлесе отырып «Орталық Азияда босқындарға баспана беру және оларды қорғау жүйесін нығайту» атты жобаны жүзеге асыруды қолға алған еді. Ондағы мақсат-осы аймақтағы елдердің үкіметтеріне босқындарға баспана беру мәселелеріне қатысты заңнамаларды жетілдіруге және оларды халықаралық талаптарға сәйкестендіруге көмектесу.
2008 жылы осы жобаның жүзеге асқандығын Астанада Еуропалық Комиссияның Қазақстандағы өкілдігінің басшысы Адриан Ван Дер Меер мен БҰҰ Жоғарғы комиссары Босқындар ісі жөніндегі басқармасының Қазақстандағы өкілдігінің басшысы Сезар Дюбон өткізген баспасөз мәслихатында мәлімдеді. Олардың айтуынша Орталық Азия халықтары көші-қон деңгейінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Сондықтан, бұл аймақ босқындар үшін де транзитті және олар қоныс тебетін соңғы мекен болып табылады. Жобаны жүзеге асыру барысында олар Орталық Азиядағы төрт мемлекетке – Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түркіменстанға тиісті техникалық көмек көрсетіпті. Семинар-тренингтер өткізіп, 100-ден аса мекемелерге көмек көрсеткен екен. Осы жобаның қаржысы 1 милллион 154 мың еуроны құрапты [44.].
Бұл Жобаның негізінде босқындарды уақытша баспанамен қамтамасыз етіп, оларға құқықтық көмектер көрсету мақсатында екі қабылдау орталығы ашылыпты. Ол орталықтар: бірі-Өзбекстан мен Түркіменстан шекарасының маңында, екіншісі- Бішкек қаласында ашылған. Осы орталықтар Орта Азияда босқындардың тегін құқықтық кеңестер мен көмектер алуын қамтамасыз етіп отыр екен.
20 ғасырдың соңына дейін босқындар мәселесіне атүсті көзқараспен қарап, оны тек уақытша құбылыс деп тұжырымдаған пікірді бүгін де жоққа шығаруға толыққанды негіз бар. Себебі, босқын ұғымының анықталғанына да ғасырдан астам уақыт өтті. Оны замана талабы еріксіз мойындатып отыр.
20 ғасырдың аяғында егемендігін алған Қазақстан мемлекеті де босқындар мәселесіне аса мән бере қарап отыр. Мемлекеттің босқындар саласындағы халықаралық аса маңызды екі құжатқа қосылуының өзі осыны айғақтаса керек.
Егемендік алғаннан кейінгі жылдардың ішінде еліміз Қазақстан 1998 жылы «Босқындар мәртебесі туралы» 1951 жылы қабылданған Конвенция мен «Босқындар мәртебесі туралы» 1967 жылы қабылданған Хаттамаға қосылды. Бұл құжаттарға қосылу туралы заң 1999 жылы 15 қаңтарда заңи күшіне енді [45].
ҚР-ң «Босқындар туралы» заңы қабылданғанға дейін оның жобасы (әрі қарай-Заң жобасы) алғаш рет 2000 жылы 21 қыркүйекте Үкіметтің №1420 қаулысымен Парламенттің Мәжіліс палатасына қарауға ұсынылған еді. Кейіннен үкімет өзі қайтадан 2001 жылы 21 сәуірде № 537 қаулысымен кері қайтарып алды. 2002 жылы да дәл осы құбылыс қайталанып, Заң жобасы кері қайтарылды.
Бұл жерде Қазақстандағы алғаш рет заңдастырылған босқын ұғымында азаматтығы жоқ тұлғалардың босқын болу мәселесі анықталмағандығының куәсі бола аламыз.
Осы құжаттардағы анықталған босқын ұғымдарына сүйене отырып, шет елдердегі және халықаралық деңгейдегі босқындар құқығын реттейтін құқықтық құжаттардың көбінде босқын ретінде шет ел азаматы және азаматтығы жоқ тұлғалар таныла алатындығы анықталған деп қорытынды жасай аламыз.
Ендеше, Қазақстанда алғаш рет заңдастырылған босқын ұғымының бір кемшілігі-босқын болуы мүмкін тұлғалардың шектеулі болуы немесе анық көрсетілмеуінде.
Сондай-ақ, осы ҚР «Халықтың көші-қоны туралы» Заңында «босқын - репатриант» ұғымы анықталған: «босқын-репатриантар - кезінде Қазақстаннан саяси, ұлттық, діни және басқа да дәлелдер бойынша қудалау салдарынан күштеп немесе заңға қарсы қуылған, қазіргі кезде Қазақстан Республикасына қоныс аударуға мәжбүр болған адамдар (олардың ұрпақтары) [4].
Бұл ұғым бойынша босқын-репатриант- саяси, ұлттық, діни және тағы басқа мотивтер бойынша қудалауға түсу нәтижесінде өз кезінде Қазақстаннан күштеп немесе құқыққа қайшы негізде қуылып кеткен, ал, қазіргі кезде ҚР-на қоныс аударуға мәжбүр болған тұлға немесе олардың ұрпақтары. Бұл босқын – репатриант ұғымында олардың нақты қандай мәртебесі бар тұлға екендігі анық көрсетілмеген. Сондықтан да, ол тұлғалар: ҚР-ң азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлға да болуы мүмкін.
Репатриант ұғымы мен босқын ұғымы қатар қолданылып тұрғандықтан, репатриант ұғымының бұл жерде ол тұлғаның Қазақстанда бұрын өмір сүрген қазақстандық тұлға екендігін білдіретіні сөзсіз. Ал, оның азаматтығына қатысты біз оны қазақстан азаматы деп айта алмаймыз. Себебі, ол басқа елдің азаматы болуы да мүмкін.
Ал, егер қазақстан азаматы болса, өз азаматының өз еліне оралуы оның «босқын-оралман» деп танылуы құқыққа қайшы, құлаққа да жат естілетін ұғым. Егер, ол тұлға кезінде Қазақстаннан қудалауға түсіп кеткен болса, оларды босқын деп тану мәселесі олардың баспана сұрап барған мемлекетіне, яғни оларды қабылдаушы мемлекетке тиесілі болуға тиіс. Кезінде қудалауға түсіп, кейін өз еліне оралған тұлғаға босқын-оралман ұғымын беру қателік болады деп санаймын.
Репатриация дегеніміз- тұлғаны өзі азаматы болып табылатын елге ерікті немесе мәжбүрлі түрде оралту. Бұл құқық ғылымында қалыптасқан ұғым. Ал, осы ҚР «Халықтың көші-қоны туралы» алғашқы Заңының 1-бабының 14-тармағына сәйкес: репатриация-әскери тұтқындардың, қоныс ауыстырылған адамдардың, босқындардың, мигранттардың, оралмандардың отанға қайтып оралуы болып саналады.
Осы ережелерге сүйене отырып, «босқын- репатриант» ұғымын «босқын-оралман» деп аударсақ, бұл ұғымының Қазақстан мемлекеті үшін ешбір мәні жоқ екендігін баса айта аламыз. Себебі, ол тұлға барған мемлекетінен мәжбүрлі немесе ерікті түрде көшіп-келіп отырғанымен, көшудің себебі сол мемлекет тарапынан жасалған қудалау шараларымен байланысты емес.
Ал, егер ондай болса, заң ережесінде нақты атап көрсету керек еді. Сондай-ақ, оралмандардың босқындардан айырмашылығы, оралмандар-ерікті көшіп-қонушылыр да, ал, босқындар мәжбүрлі көшіп-қонушылар болып табылады. Яғни, екі ұғымның өзара бір-біріне қарама қайшы мағынадағы ұғым екендігін қорытып айта аламыз. Оралман мен босқын ұғымының өзара айырмашылығы көшу үрдісінің еріктілік негізінде жатыр.
Сондай-ақ, босқын мен оралман ұғымының екінші айырмашылығы мынада: босқын-өз Отанын немесе тұрғылықты мекенін тастап кетуге мәжбүр болған тұлға, ал, оралман өзінің тарихи отанына оралушы тұлға.
Қазақстан Республикасында түбегейлі экономикалық реформалар жүргізу еңбек ақыны реттеу саласында мемлекет саясатының дәл өзгерумен қосталады. Егер экономиканы реформалаудың алғашқы кезеңінде ол жұмыскерлердің еңбек ақыға қатысты және көлемдерді анықтау процесстеріне мемлекеттің байыпты түрде араласуына негізделсе, кейінгі жылдары олардың байыпты түрде либеризациялануы байқалады. Бұл жекелей алғанда, экономиканың шынайы секторының еңбек ақыны ұйымдастыру саласында іс жүзіндегі шектеусіз мүмкіндіктерді алуымен пайда болды.
Еңбекақыны фирма өндіріс төмендегенде төмендетпейді, ал өрлеу кезінде квалификациясы жоғары жұмыскерлердің еңбекақысын күрт көтермейді. Ақшалай жалақының динамикасы тегістеледі. Өндіріс құлдырағанда жалақы төмендемейді, ал өрлеу кезінде күрт емес, бірте – бірте өседі. Жалақы дәрежесінің өсуі белгілі болжамдалған шеңберде өзгеріп отырады [45, б. 68].
Нақты жалақы - бұл тауарлардың болып тұрған баға дәрежесінде төленген жалақының ақшалай сомасына жұмыскерлердің сатып алатын тауарлардың саны.
Еңбегіне қарай бөлу заңы экономикалық заңдарымен тығыз қарым-қатынаста болады. Өйткені, еңбекақы жұмысшы күші ұдайы өндірісінің материалдық негізі - қоғамдық қажетті өнімнің бір ғана бөлігі. Бұл ұдайы өндірістің басқа да материалдық негізі бар, сол себепті еңбек ресурстарының ұдайы өндірісі оптимальды қалыпта өркендейді.
Қорыта айтқанда, жалақы еңбектің түпкі нәтижесіне сай келетіндей деңгейде болуы шарт.
Мемлекет еңбек қатынастарының қатысушысы ретінде еңбек ақыны төлеу мерзімі мен кезектілігін, оны толық және уақытында төленуін мемлекеттік бақылау мен қадағалауды қамтитын, қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеудің мемлекеттік кепілдігінің негізгі жүйесін бекітіп қана қоймай, еңбек ақыны және өзге де қызметкерге тиесілі ақша қаражаттарын төлеу мерзімін бұзғаны үшін жұмыс берушіні жауапкершілікке тарту жағдайларын анықтайды.
Еңбек кодексінің 113–бабына 1-тармағына сәйкес, жалақы ақша нысанында және келесi айдың бiрiншi он күндігінен кешіктiрiлмей төленеді. Берілген норманың шартын бұзу әкімшілік жауапкершілікке әкеледі - Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің 87-бабы. Еңбекке ақы төлеу жөніндегі талаптарды бұзу [46]. Қылмыстық жауапкершілік басқару функцияларын орындайтын адамның ақшаны өзге мақсаттарға пайдалануына байланысты жалақының толық көлемде және белгiленген мерзiмде төленуiн бiрнеше рет кiдiртуi үшін басталады (Қылмыстық кодекстің 152-бабының 3-бөлігі) [47].
Тәжірибеде көріп отырғанымыздай еңбек ақы төлеу бір ай түгіл бес айға дейін төленбей жатқан фактілер орын алуда. Мемлекеттік еңбек инспекторлары 2020 жылдың нәтижесі бойынша 5,5 мың кәсіпорынға тексеру жүргізіп, 7,9 мың еңбек заңнамасын бұзушылықты анықтады. Бұл туралы ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі айтты. «Еңбек заңнамасын сақтау - кез-келген кәсіпорынның тұрақтылығы мен табыстылығының кепілі. Өкінішке орай, бүгінде республикада 125 кәсіпорында 1,6 млрд теңге жалақы бойынша берешек бар. 3 еңбек жанжалы орын алған, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдар бойынша берешек сомасы 5 млрд теңгені құрайды», - деді министр [48].
«Босқын» ұғымын «Репатриант» ұғымымен біріккен мағына тұрғысынан алатын болсақ, онда өз мемлекетіне оралған өзінің байырғы ұлтының адамын босқын деп танығанмен бірдей. Ал, бұл ұғым Қазақстан заңындағы қабылданған босқын ұғымына қайшы келеді. Яғни, Заңның 1-бабының 1-тармағы мен 2-тармағының арасында қарама-қайшылық туып отыр. Сондықтан, мұндай «Босқын-репатриант» ұғымының Қазақстан заңы үшін қажеті жоқ еді.
Бұл ҚР «Халықтың көші-қоны туралы» алғашқы Заңында босқындар мәселесіне арналған ережелер 1-баптың 1,2-тармақтарында, 3-баптың 8-тармақшасында, 4- баптың 1-тармақшасында, 12- бапта, 16- бапта, 34- баптың 1.3, 1.4, 2.4, 2.6, 2.7 тармақшаларында, 35-бапта, 37, 38-баптарында қамтылған болатын.
Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл ҚР «Халықтың көші-қоны туралы» заңының алғашқы мәтіні босқындар мәселесін толыққанды, жан-жақты реттемеген. Әрі, біз зерттеп қарастырғанымыздай, 1-баптың өзінде қаншама кемшіліктер мен қарама-қайшылықтар бар.
Талдаудың негізгі міндеттері:
- кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің жалпы, сондайақ санаттар мен кәсіптер бойынша еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін бағалау;
- кадрлардың тұрақтамауын зерттеу;
- жұмыс уақытының қорын пайдалануды талдау;
- еңбек өнімділігін талдау;
- өнімнің еңбек сыйымдылығын талдау;
- жалақы қорын талдау;
- еңбек ресурстарының резервтерін анықтау, оларды неғұрлым толық және тиімді пайдалану.
Талдау үшін ақпарат көздері еңбек жөніндегі жоспар, «еңбек жөніндегі есеп» статистикалық есеп, табельдік есеп және кадрлар бөлімінің деректері болып табылады.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі қызметкерлердің нақты санын санаттар мен кәсіптер бойынша жоспарлы қажеттілікпен салыстырумен айқындалады.Кәсіпорынның аса маңызды мамандықтарды кадрлармен қамтамасыз етілуін талдауға ерекше көңіл бөлінеді. Біліктілігі бойынша еңбек ресурстарының сапалық құрамын да талдау қажет. Еңбек ресурстарын пайдаланудың толықтығын бір қызметкер талданып отырған уақыт кезеңіндегі жұмыс істеген күндер мен сағаттардың саны бойынша бағалайды. Сондай-ақ жұмыс уақытының қорын пайдалану дәрежесі бойынша бағалауға болады.
Жұмыс уақытының бүтін күндік және ауысымішілік ысыраптарының себептерін анықтау үшін жұмыс уақытының нақты және жоспарлы теңгерімінің деректерін салыстырады. Олар жоспарда көзделмеген әртүрлі объективті және субъективті мән-жайлардан туындауы мүмкін. Олар: әкімшіліктің рұқсатымен қосымша демалыстар, уақытша еңбек ету қабілетінен айырылған жұмысшылардың аурулары, босаңсулар. Сондай-ақ жабдықтың, машиналардың, механизмдердің ақаулығынан тоқтап қалу, жұмыстың, шикізаттың, материалдардың, электр энергиясының, отынның және т.б. болмауынан. Еңбек ұжымына байланысты себептер бойынша жұмыс уақыты шығындарының азаюы қосымша күрделі салымдарды талап етпейтін және қайтарымды тез алуға мүмкіндік беретін өнім өндірісін ұлғайту резерві болып табылады.
Жоғалтылған жұмыс уақытын зерделеп, өнімсіз еңбек шығындарын анықтау керек, олар жұмыс уақытының шығындарын дайындау нәтижесінде жарамсыз деп танылған өнімдер мен ақауды түзетуден құралады. Сондай-ақ технологиялық процесстердің ауытқуына байланысты құралады. Олардың шамасын анықтау үшін ақаудан болатын шығындар туралы деректер пайдаланылады.
Жұмыс уақытының шығындарын қысқарту - өнім шығаруды ұлғайту резервтерінің бірі. Оны есептеу үшін кәсіпорынның кінәсі бойынша жұмыс уақытының жоғалуын өнімнің жоспарлы орташа сағаттық өндіруіне көбейту қажет. Алайда, жұмыс уақытының шығындары өнім өндіру көлемінің азаюына әкеп соқтырмайды, өйткені олар қызметкерлердің еңбек қарқындылығын арттырумен өтелуі мүмкін. Сондықтан еңбек ресурстарын пайдалануды талдау кезінде еңбек өнімділігінің көрсеткіштерін зерттеуге көп көңіл бөлінеді.
Еңбек өнімділігі деңгейін бағалау үшін жалпылама, жеке және қосалқы көрсеткіштер жүйесі қолданылады.
Қорытынды көрсеткіштерге бір жұмысшының орташа жылдық, орташа күндік және орташа сағаттық өнім өндіруі жатады. Сондай-ақ құндық мәнде бір жұмысшыға арналған орташа жылдық өнім өндіруі жатады.
Жеке көрсеткіштер - бұл белгілі бір түрдегі өнім бірлігін өндіруге (өнімнің еңбек сыйымдылығы) кеткен уақыт. Басқаша айтсақ бір адам-күн немесе адам-сағат үшін заттай көріністе белгілі бір түрдегі өнім шығаруға арналған уақыт шығындары.
Қосалқы көрсеткіштер белгілі бір жұмыс түрінің бірлігін орындауға арналған уақыт шығындарын немесе уақыт бірлігі үшін орындалған жұмыс көлемін сипаттайды. Еңбек өнімділігінің ең жалпылаушы көрсеткіші бір жұмыс істеушінің орташа жылдық өнімі болып табылады. Оның шамасы жұмысшылардың өндірілуіне ғана емес, өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың жалпы санындағы соңғылардың үлес салмағына байланысты. Сондай-ақ олардың жұмыс істеген күндерінің санына және жұмыс күнінің ұзақтығына байланысты.
Еңбек сыйымдылығы - дайындалған өнімнің бір бірлігіне немесе барлық көлеміне жұмыс уақытының шығындары. Өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы өнімнің 1-түрін дайындауға жұмыс уақыты қорының табиғи немесе шартты-заттай өлшемде оны өндіру көлеміне қатынасымен есептеледі.
Ал, Қазақстан қосылған босқындарға қатысты халықаралық шарттардың заңи күшіне қатысты мәселеге тоқталар болсақ, ҚР Заңының 38-бабына сәйкес егер халықаралық шартты қолдану үшін арнайы заң шығаруды қажет ететін жағдайдан басқа реттерде Қазақстан қосылған халықаралық шарттар оның заңдарының алдында артықшылыққа ие делінген. Демек, Қазақстан қосылған босқындар туралы халықаралық шарттарда оны қолдану үшін заң шығаруды талап етпесе, ол халықаралық шарт Қазақстанда тікелей қолданыла береді, яғни, босқындарға қатысты мемлекет заңдарынан басым заңи күшке ие болады. Егер Қазақстанның Заңында мазмұндалған ережеден басқа ереже Қазақстан ратификациялаған халықаралық шартта қарастырылған болса, халықаралық шарттың ережелері қолданылады екен.
Қорыта келе, нақты атап көрсетер болсақ, ҚР-ң «Халықтың көші-қоны туралы» Заңындағы алғаш рет заңдастырылған босқын ұғымының» кемшіліктері мен қарама-қайшылықтары мынадай болды:
1. Босқын- Қазақстанның азаматы болып табылмайтын тұлға делінген. Яғни шет елдік тұлға. Бұл ережеде шет елдік тұлғаның шетел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға екендігі анық көрсетілмеген.
2. Босқынның шыққан елін анықтау мәселесі де реттелмеген. Оның азаматтық қатыстылығы бар мемлекеті жайлы еш сөз жоқ.
Тек қана «...тұрғылықты тұрған жерін тастап кеткен...» тұлға деп көрсеткен. Бұл жерде оның тұрғылықты тұрған елінен, немесе өзінің азаматтық қатыстылығы бар елден қудалауға түсіп келіп отырғандығы, нақты қандай елден келсе босқын болып есептелетіндігі жайлы ереже бекітілмеген.
3. Тұлғаның қудалауға түсу негіздерінің бірі ретінде-тіліне байланысты тұлғаның қудалауға ұшырауы көрсетілген. Біздің ойымызша, қудалауға түсуіне негіз болып табылатын фактор ретінде тұлғаның тілі үшін қудалауға түсуі
ұлттық белгісімен тығыз байланысты, ажырағысыз егіз болғандықтан, оны жеке негіз ретінде алып көрсетудің қажеті жоқ.
4. Босқын- репатриант ұғымы өзара бір- біріне қайшы ұғым. Оны жоғарыда дәлелдедік.
5. Қасақана қылмыс жасаған тұлға босқын бола алмайды. Бұған қоса, экономикалық пайданы көздеген тұлғаның да босқын бола алмайтынын болашақта ескеруді ұсына аламыз.
6. ҚР Халықтың көші-қоны туралы заңды қабылдаған кезде ҚР-сы халықаралық босқындарға арналған құжаттарға қосылмаған болатын.
Кейін уақыт өте келе, «Халықтың көші-қоны туралы» ҚР-ң заңына бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Хаттамаға қосылу мемлекетке ұлттық заң қабылдауды міндеттегендіктен, ҚР-сы Конституциясының 4-бабына сәйкес бұл халықаралық құжаттар республика аумағында тікелей қолданылмайды.
Кейіннен енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға сәйкес тек қана босқындар ұғымын анықтаған жаңаша мәтіндегі ҚР «Халықтың көші-қоны» туралы заңында «босқындар» ұғымы анықталған.
Сонымен, Қазақстанның босқындар мәселесін реттеген нормативтік құқықтық актілері бойынша анықталған босқындар ұғымына тарихи тұрғыдан тоқталар болсақ, босқын ұғымының үш түрі болды деп анық айта аламыз:
1.«Халықтың көші-қоны туралы» 1997 жылы 13 желтоқсанда қабылдаған № 204-1 заңында анықталған босқындар ұғымы. Себебі, бұл босқын ұғымы Қазақстанның босқындар құқығында алғаш рет анықталған, заңдастырылған құқықтық ұғым ретінде тарихта қалады. Сондықтан да, бұл ұғымның кейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтырулар нәтижесінде өзінің заңи күшін жойғанына қарамастан, ғылыми жұмысты зерттеу мақсатында қолданып, ҚР-ң «Халықтың көші-қоны туралы» Заңындағы алғаш рет заңдастырылған босқын ұғымы деп атап отырмыз.
2. ҚР-ң «Халықтың көші- қоны туралы» заңына, 13 желтоқсан 1997 ж, № 204-1. 01.03.01 ж № 160-2 ҚР-ң заңымен, 10.11.01 ж, № 255-2 заңымен, 24.12.01ж, №276-2 заңымен, 27.036.02 ж, № 313-2 заңымен енгізілген өзгерістер нәтижесінде анықталған [48] - қазіргі қолданыстағы ҚР-ң «Халықтың көші- қоны туралы» заңындағы анықталған босқындар ұғымы деп атаймыз.
ҚР-ң «Халықтың көші- қоны туралы қолданыстағы заңындағы босқын ұғымы 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР Босқындар туралы заңының заңи күшіне енуіне байланысты ҚР-ң «Халықтың көші қоны туралы» заңына жасалған толықтырулар мен өзгерістер негізінде алынып тасталды [53, 7 б.].
3. ҚР Босқындар туралы заңындағы босқын ұғымы. Яғни қазіргі қолданыстағы босқын ұғымы.
Қазақстандағы босқындар мәртебесінің құқықтық реттелуінің 1992 жылы желтоқсанның 15-де қабылданған ҚР Министрлер кабинетінің №1055 қаулысымен бекітілген «Босқындармен жұмыс туралы уақытша ережеден»
басталатынын ескере отырып, босқындар мәселесінің реттелуінің өзіндік даму эволюциясы бар деп қорыта аламыз. Оны екі кезеңге бөлуге болады:
1. Қазақстандағы босқындар мәртебесінің құқықтық реттелуінің алғышарттарының қалыптасу кезеңі -1992- 1999 жылдар арасы;
2. Қазақстандағы босқындар мәртебесінің реттелуінің құқықтық негіздерінің қалыптасу кезеңі-1999 жылдан бастап қазірге дейінгі кезең.
Босқындар мәртебесінің құқықтық реттелуінің алғышарттарының қалыптасу кезеңін 1992-жылдан бастап отырған себебіміз, біз жоғарыда Қазақстанда 1992 жылы желтоқсанның 15-де қабылданған «Босқындармен жұмыс туралы уақытша ереже» деп аталған ҚР Министрлер кабинетінің №1025 қаулысымен босқындар мәселесінің мемлекеттік тұрғыда реттелгендігін сөз еткенбіз. Әрі осы құқықтық құжаттың әлсіздігі ҚР-ң «Халықтың көші-қоны туралы» алғашқы заңындағы босқындар босқын ұғымын анықтауды қажет етті.
Бірінші кезеңде, яғни, 1997 жылы қабылданған ҚР-ң № 204-1 «Халықтың көші-қоны туралы» заңында «босқындар» ұғымына тұңғыш рет ұлттық құқықтық анықтама заңдастырылып берілді.
Ал, азаматтығы жоқ тұлға өзі тұрақты тұратын, яғни өзін «азаматтығы жоқ тұлға» деп танып, тиісінше құжат берген, қорғауына алған мемлекетті тастап кетуге мәжбүр болған, сондай-ақ, басына төнген қауіптің салдарынан ол мемлекетке оралғысы келмейтін, әрі ол мемлекеттің қорғауын ала алмайтын, немес ондай қорғауды алғысы келмейтін тұлға.
1. Шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға өз мемлекетін тастап кетуге мәжбүр ететін, яғни босқындықтың тууына алып келетін факторлар «қазіргі қолданыстағы ҚР-ң «Халықтың көші- қоны туралы» заңындағы анықталған босқындар ұғымында да қарастырылған. Мұндай факторларға тұлғаның:
- нәсілі;
- ұлты;
- саяси көз қарасы;
- діни нанымы ;
- азаматтығы;
- белгілі бір әлеуметтік топқа жатуы белгілері бойынша қудалауға түсуі жатады.
Ал, осы факторларды біз ұсынғандай босқындықты тудыратын обьективтік және субьективтік факторлар тұрғысынан зерттеп қарастырар болсақ, біз «алғашқы заңдастырылған босқын ұғымы» мен «қазіргі қолданыстағы ҚР-ң «Халықтың көші- қоны туралы» заңындағы анықталған босқындар ұғымының» арасында тағы да басқа айырма ерекшеліктері бар екендігінің куәсі боламыз.
Босқындықты тудыратын субьективтік факторларға «екінші босқын» ұғымы бойынша тұлғаның: ұлты, нәсіліне байланысты қудалауға түсуі жатады.
2 ерекшелік. Ал, «алғаш заңдастырылған босқын ұғымында» босқындықты тудыратын субьекивтік факторлар қатарына тұлғаның «тіліне» байланысты қудалауға түсу негізі анықталған еді. Ал, «қазіргі қолданыстағы ҚР-ң «Халықтың көші- қоны туралы» заңындағы анықталған босқындар ұғымында» бұл фактор алынып тасталған, яғни тұлғаның «тіліне» байланысты қудалауға түсу негізін анықтаған ереже заңи күшін жойған.
Қoрытынды
Зерттеу жұмысының барысында еңбек құқығының институты – еңбек ақыны зерттеу жүргізілді. Зерттеу жұмысының нәтижесінде қойылған мақсатқа қол жеткізілді және автор келесі қорытынды жасады.
Біз өз алдымызға «Тіліне қатысты тұлғаның қудалауға түсуі босқындықты тудыратын факторға жатады ма?» деген сұрақ қояйық.
Себебі, бұл тұрғыда жауап болымды немесе болымсыз болатындығы сөзсіз. Біз екі тұрғыдан да жауаптарды іздестірейік. Айтқанымыздай жауап екі топқа емес үш топқа бөлінді. Себебі, басқаша жауапты да ұсынатын адамдар болуы мүмкін деген ой болған еді.
Бірінші топтағылар: Тіліне қатысты қудалауға түсу босқындықты тудыруға толықтай негіз бола алады. Мәселен, Қытайда соңғы кездерде қытай тілін білу әрбір адамның міндетіне айналып барады. Онсыз бір үзім нан табу өте қиын. Азшылық ұлттар тіліндегі мектептер саны уақыт өткен сайын қысқартылып, немесе қытай тілімен аралас мектептерге айналдырылып жатыр. Өмір сүру үшін, қоғам талабына сай онда тұратын басқа ұлт өкілдері балаларын қытайша оқытуға мәжбүр.
Мемлекеттің осы тәрізді саясатынан аздық ұлттардың өз тіліне деген құқығы шектелініп, біртіндеп ол ұлттардың қоғамда тіл білмегендігі үшін шеттетіліп, қуғынға ұшырауына алып келуі әбден мүмкін дейді олар.
Ал, екінші топтағылардың пікірінше тілін шектеу тұлғаның босқын болуына алып келетін фактор емес дейді. Себебі, әркім өзінің ана тілін оның қоғамдағы мәртебесіне қарамай-ақ, жан-тәнімен қорғайды, қолданады. Тіптен, қоғамда орны жоқ тіл болса да, адамдар ана тілінде отбасында сөйлесу арқылы оны қорғай да, сақтай да алады. «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деген сөз бекер айтылмаса керек.
Үшінші топтағылар тіл факторын - адамдардың ұлттық белгісімен астасып жатқан ұғым екендігіне тоқталып, тілді шектеуді, тілі үшін қудалауды ұлттық белгісі бойынша қудалау деп түсіну керек дейді. Себебі, әр ұлттың өз тілі бар. Сондықтан, тіл мәселесін ұлттық негізден ажыратып қараудың қажеті жоқ дейді. Біз үшінші топтағылардың пікірімен келісеміз.
Көріп отырғанымыздай, «қазіргі қолданыстағы ҚР-ң «Халықтың көші - қоны туралы» заңындағы анықталған босқындар ұғымында» босқындықты тудыратын тіл факторы алынып тасталған. Бұл енген өзгеріспен оған ғылыми талдау жасау барысында біз де келісіп отырмыз.
Ал, қазақстандық ғалым Федотов Я.Д. өзі ұсынған анықтамада тіл факторын ұсынған болатын [40], жоғарыдағы себептерді негізге ала отырып, біз Я.Д. Федотовтың осы ұсынысымен келісе алмаймыз.
Ескеретін мәселе, егер тауарлар мен қызметтерге тұтыну бағасы өсуіне байланысты еңбек ақыны индекстеу (жоғарылату) берілген ұйымда ұжымдық шарт болмағанына қарамастан жасалуы тиіс. Егер ұжымдық шарт жасалынбаса, жұмыс беруші жалақыны, сонымен қатар оның құрамдас бөліктерін қамтитын индекстеу тәртібін анықтайтын локальді нормативтік акт қабылдауға міндетті. Келісімдерге келетін болсақ, жалпы ереже ретінде жалақыны индекстеу көзделеді. Бірақ, тарифтік ставканы, ынталандырушы және өтемақылық қосымша ақы және үстемақы жалпылама көтергенде индекстеу жойылып кететін жағдайлар орын алады. Мұндай жағдайлар ұжымдық шарт жасасқанда да болады.
Индекстеуді жүргізу қандай актімен, ұжымдық шарт немесе жұмыс берушінің актісі, жасалатындығына қарамастан, оның көрсеткіштері анықталған кезең ішінде нақты өңірдегі тауар мен қызмет тұтыну бағаларының өсу дәрежесінен төмен болмауы тиіс.Сондай-ақ, жұмыс беруші ҚР ЕК 103-бабына сәйкес индекстеуді жүргізуді бір ғана себеп бойынша жүргізуге міндетті. Ол - тауар мен қызметке тұтыну бағасының өсуі.
Ұжымдық шарт жағдайлары бойынша жұмыс беруші жалақыны көтерсе, ал бұл туралы шартта жалақыны көтеру индекстеуді есепке ала отырып жүргізілетіні туралы ескертілмесе, мұның индекстеуге еш қатысы жоқ.
Жалақыны индекстеу тек Қазақстанға ғана тән құбылыс емес. Осылай, Бельгияда, толығымен мемлекет бойынша жалақыны индекстеу енгізіледі. Оның жоғарылауы тұтынылатын тауарларға бағаның ресми есептелетін индекстеудің өсуіне сәйкес. Индекстеу АҚШ, Ұлыбритания, Швейцарияның ұжымдық шарттарында да көзделеді. Осыған қарамастан, индекстеу көп мемлекеттерде орын алмаған, ол көбінесе ұжымдық шарттарда көзделеді. ГФР-да индекстеуге заңмен тиым салынған. Францияда жалақының мемлекеттік ең төменгі мөлшерін индекстеу жүзеге асырылады. Индекстеудің өзге түрлеріне тиым салынған.
Қазақстандық ғалым Я.Д. Федотов ұзаққа созылған қарулы қақтығыстарды өзі ұсынған босқын ұғымына енгізген [40]. Бұл пікірмен біз келісе аламыз. Себебі: ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан алғанда бұл факторды танымау мәселесімен келіспеуге толық негіз бар. Өйткені, өмірлік тәжірибе көрсетіп отырғандай, босқындықты тудырып жатқан негізгі факторлардың бірі-соғыс, қаруланған қақтығыстар мен ұлтаралық қақтығыстар екені анық.
Тіптен, босқындар мәселесін шешудің қажеттілігінің өзі Бірінші дүниежүзілік соғыстың салдарынан туындағанын ескерсек, өзі азаматы болып табылатын елде соғыс өртінің тұтануынан, қарулы қақтығыстың болуынан қарапайым тұрғылықты халық қырылуға тиіс емес. Оларға өз мемлекеті қорған, қамқор болуға міндетті. Ал, өз мемлекеті оларға қорған бола алмаса, тұрғылықты халық өміріне төнген қауіптен қорғанып, басқа елден баспана іздеуге толықтай құқылы.
Мемлекет еңбек қатынастарының қатысушысы ретінде еңбек ақыны төлеу мерзімі мен кезектілігін, оны толық және уақытында төленуін мемлекеттік бақылау мен қадағалауды қамтитын, қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеудің мемлекеттік кепілдігінің негізгі жүйесін бекітіп қана қоймай, еңбек ақыны және өзге де қызметкерге тиесілі ақша қаражаттарын төлеу мерзімін бұзғаны үшін жұмыс берушіні жауапкершілікке тарту жағдайларын анықтайды.
Тұлғаның жынысына қатысты қудалауға түсу мәселесі тәжірибеде босқындықты тудырып жатқандықтан, онымен санаспауға да болмайды.
Ал, табиғи апаттардың салдары да босқындықты тудыратыны сөзсіз. Егер сол табиғи апаттың салдарынан жапа шеккен, өміріне қауіп төнген халыққа өз мемлекеті жәрдем жасауға қауқарсыз болса, халық сол қауіптен құтылудың жолын іздеп, өз мемлекетін тастап кетуге мәжбүр болса, басқа мемлекеттен баспана сұрап, қамқорлығына алуын өтінуіне толықтай құқықтары бар. Табиғи апаттың салдарынан босқындықтың тууына байланысты халықаралық қоғамда «экологиялық босқындар» деген ұғым қалыптасқан.
Мәселен, өз мемлекетінің экологиялық апатты аймағындағы тұрғындары сол мемлекеттен тиісінше көмек пен қамқорлықты ала алмаса, соның салдарынан өмірлеріне төнген қауіп пен өздері шеккен азаптан құтылу мақсатында өздерінің елін тастап кетуге мәжбүр болса, басқа елге бас сауғалап, баспана іздеп, босып кетуі әбден мүмкін, әрі бұл өмірде болып та жатқан оқиға. Мысалы: жер сілкінісі, атом жарылысы т.б.
Ашаршылық - әртүрлі себептерден тууы мүмкін. Ашаршылық табиғи және жасанды жолдармен туындайды. Табиғи ашаршылықтың пайда болу негізіне табиғи үрдістердің әсері мол. Ол табиғи апаттармен, тілсіз жау-өрт пен, қуаңшылық немесе топан су басу, жер сілкінісімен тығыз байланысты.

Пайдаланылған әдeбиeттeр тiзiмi

1 Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыздағы [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_.
2 Ракоти В.Д. Заработная плата и предпринимательский доход / Ракоти В.Д. – М.: Финансы и статистика, 2016. – 224 б.
3 Чиканова Л., Нуртдинова А. Трудовые права работников: проблемы реализации и злоупотребления правами / Л. Чиканова, А. Нуртдинова // Хозяйство и право, 2017. - № 10(489). – Б. 68-76.
4 Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000414.
5 Эртель А.Г. Защита трудовых прав работников на справедливую заработную плату / А.Г. Эртель // Современная научная мысль, 2014. - № 1. - Б. 104-109.
6 Шаховой В.А., Шапиро С.А. Мотивация трудовой деятельности : учебно-методическое пособие / В.А. Шаховой С.А. Шапиро. – М.: Альфа-Пресс, 2014. – 332 б.
7 Демеубаева А.О. Организация оплаты труда в современных условиях / А.О. Демеубаева // Вестник КазНУ, 2015. - № 6. – Б. 80-86.
8 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық / С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев. - Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
9 Хамзин А. Қазақстанның Еңбек құқығы. Жалпы бөлім / Хамзин А., Хамзина Ж., Жапаков С. – Алматы: LEM, 2019. – 204 б.
10 Асиржанова К.Б. Регулирование оплаты труда в Казахстане на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал / К.Б. Асиржанова // Юридическая газета, 2017. – 1 октября. – Б. 4.
11 Козина Е. Защита прав работников на заработную плату: проблемы правоприменения / Е. Козина // Кадровик, 2016. - № 1. - Б. 16-23.
12 Гиляровская Л.Т. Оплата труда работников АПК / Л.Т. Гиляровская Изд.: Юнити, 2016. – 277 б.
13 Апахаев Н.Ж., Тлеуов Т.М. Қазақстан Республикасының Еңбек құқығы / Н.Ж. Апахаев, Т.М. Тлеуов. – Алматы: Жеті жарғы, 2018. – 224 б.
14 Жұмыстар мен жұмысшы кәсіптерінің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығын және Басшылар, мамандар және басқа да қызметшілер лауазымдарының, жұмысшы кәсіптерінің тарифтік-біліктілік сипаттамаларының біліктілік анықтамалығын және ұйымдар басшылары, мамандары және басқа да қызметшілері лауазымдарының үлгілік біліктілік сипаттамаларын әзірлеу, қайта қарау, бекіту және қолдану қағидаларын бекіту туралы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 21 желтоқсандағы № 982 бұйрығы [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1500012631.
15 Нуртдинова А.Ф. Заработная плата: государственное и коллективно-договорное регулирование / А.Ф. Нуртдинова // Право и экономика, 2014. – № 7. – Б. 39-44.
16 Нургалиева Е.Н. Трудовое право Республики Казахстан / Е.Н. Нургалиева – Алматы: Наука, 2014. – 388б.
17 Демина К.М. Факторы, влияющие на заработную плату. Дифференциация заработной платы / К.М. Демина // Современное развитие экономических и правовых отношений, 2015. - № 14. - Б. 108-112.
18 Димитрова С.А. Правовые проблемы труда и занятости населения / С.А. Димитрова. – Алматы: Жеті жарғы, 2015. – 402 б.
19 Ржаницына Л.С. Заработная плата как фактор экономического оживления / Л.С. Ржаницына // Труд и социальные отношения, 2015. - № 1. - Б. 26-39.
20 Эртель А.Г. Защита трудовых прав работников на справедливую заработную плату / А.Г. Эртель // Современная научная мысль, 2014. - № 1. - Б. 104-109.
21 Гаврилова С.В., Захарова Т.И. Мотивация трудовой деятельности: учебно-методический комплекс / С.В. Гаврилова, Т.И. Захарова. − М.: ЕАОИ, 2017. – 216 б.
22 Тажибаева А.Х. Қазақстанның Еңбек құқығы / А.Х. Тажибаева. – Қостанай, 2017. – 295 б.
23 Рогожникова Ю.С. Формирование уровня заработной платы в рамках концепции достойного труда / Ю.С. Рогожникова // Интернет-журнал Науковедение, 2014. - № 3 (22).
24 Абакумова И.Н., Подовалова Р.Я. / И.Н. Абакумова, Р.Я. Подовалова Политика доходов и заработной платы. Учебное пособие. - М., 2016. – 247 б.
25 Маликова Н.И. Еңбекақы төлеу формалары мен жүйелері / Н.И. Маликова // Справочник кадровика, 2018. - № 2. - Б. 46-53.
26 Смирнов О.С. Трудовое право. Учебник. Издание 4-ое. / О.С. Смирнов – М.: «Проспект», 2017. – 467 б.
27 Баймұxанова С.Б. Қаржылық есеп: Оқулық / С.Б. Баймұxанова. - Алматы, 2015. - 296 б.
28 Кайранов А. Нормативное регулирование компенсации труда / А. Кайранов // Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии, 2016. - № 10. - Б. 2-12
29 Абикеева А. Казахстан: создание социально-ориентированного бюджета предприятия / А. Абикеева // Экономика, 2018. - Б. 46-49.
30 Акционерлік қоғамдар туралы: Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415 Заңы [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z030000415_.
31 Иванова Г.Г. Об оплате труда и предоставлении гарантий и компенсаций работникам / Г.Г. Иванова // Налоговый вестник, 2015. – № 7. - Б. 22-25.
32 Мырзахмет Н. Орташа жалақы: бүгінгі статистика нақты мәліметтер бере алмайды / Н. Мырзахмет [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: https://zhasalash.kz/economic/ortasha-zhalaqy-bugingi-statistika-naqty-malimetter-bere-almajdy-15465.html).
33 Орташа жалақыны есептеудің бірыңғай қағидаларын бекіту туралы: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 30 қарашадағы № 908 бұйрығы [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1500012533.
34 Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан. Учебник / В.Н. Уваров – Алматы: КазГЮА, 2000. – 495 б.
35 Международные трудовые стандарты и российское трудовое право: перспективы координации: монография / Э.Н. Бондаренко, Е.С. Герасимова, С.Ю. Головина и др. - М.: НОРМА, 2016. - 256 б.
36 Мордачев В.Д. Парадоксы справедливой заработной платы работника / В.Д. Мордачев. - Спб, 2018. - 176 б.
37 Трудовое право: учебник для прикладного бакалавриата / В.Л. Гейхман, И.К. Дмитриева, О.В. Мацкевич и др.; под ред. В.Л. Гейхмана. - М.: Юрайт, 2015. – 407 б.
38 Хныкин Г.В. Трудовое право в России и за рубежом / Г.В. Хныкин // Государство и право, 2017. - № 1. - Б. 19-21.
39 Абузярова Н.А. Институциональные экономико-социальные проблемы заработной платы в зарубежных странах // Законодательство и экономика, 2019. - № 10. - Б. 7-21.
40 Власов В.И., Крапивин О.М. Организация заработной платы / В.И. Власов, О.М. Крапивин // Гражданин и право, 2014. - № 5. - Б. 51-64.
41 Киселев И.Я. Сравнительное международное трудовое право: Учебник для вузов / И.Я. Киселев. – М.: Дело, 2018. – 437 б.
42 Брославский Л. Трудовое право США: особенности защиты прав работников / Л. Брославский // Адвокатская газета [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: https://www.advgazeta.ru/mneniya/trudovoe-pravo-ssha-osobennosti-zashchity-prav-rabotnikov/.
43 Герчикова Н.Н. Менеджмент. Учебник. Второе издание, переработанное и дополненное / Н.Н. Герчикова. – М.: Издательское объединение «ЮНИТИ», 2016. – 200 б.
44 Иванов О.В. Трудовые правоотношения в области оплаты труда в зарубежных странах / О.В. Иванов // Вестник Московского государственного университета. Серия право. - 2017. - № 2. - Б. 23-26
45 Трененков Е.М. Организация оплаты труда рабочих и служащих / Е.М. Трененков. – М.: Профиздат, 2015. – 176 б.
46 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы: Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235.
47 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226.
48 Шапкенов представил Токаеву информацию о современных тенденциях на рынке труда [Электрондық ресурс]. – Кіру режимі: https://www.zakon.kz/5065316-shapkenov-predstavil-tokaevu.html.
49 Нурбаев Д.А. Трудовое право Республики Казахстан / Д.А. Нурбаев. - Алматы, 2017. - 169 б.

жүктеу/скачать 492.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: