Тарау. Кеден органдарында басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері

§ 1.1 Кеден органдарында басқаруды ұйымдастырудың мәні мен мазмұны

(объектілері және субъектілері) ................................................................... 7-14

§ 1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері ................ 14-17

§ 1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері..... 17-24

§ 1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері ...................................... 24-31

§ 2.1. Кеден органдарында қызметті ұйымдастырудың әлемдік

тәжірибесі ....................................................................................................... 32-37

§ 2.2. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құрамы мен

мақсаттары ...................................................................................................... 38-45

§ 2.3. Қазақстан Республикасы кеден органы қызметкерлерінің

лауазым иелерінің құқықтық мәртебелері .................................................. 45-58
3-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кедендік бақылау департаменті жұмысына талдау

§ 3.1. Оңтүстік Қазақстан Облысы кеден басқармасындағы

басқаруды ұйымдастырудың жағдайын талдау .......................................... 59-68

§ 3.2. Басқаруды ұйымдастырудың ОҚО КБ бойынша проблемалары мен

болашағы, оларды жетілдіру жолдары ........................................................ 69-72
Қорытындылар мен ұсыныстар ............................................................... 73-76
Қолданылған әдебиеттер ............................................................................ 77-79

К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасы кеден қызметiнiң он алты жылдық жұмыс тәжiрибесi стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық басымдықтарды тұжырымдаусыз елеулi табыстарға қол жеткiзудiң мүмкiн еместiгiн көрсеттi.

Қазiргi уақытта кеден қызметiн Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттiк реттеудiң нақты жұмыс iстейтiн құралына айналдыру үшiн күш-жiгер жұмсалып жатыр, бұл жаңа басқару жүйесi бар қазiргi заманғы кеден қызметiн құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлi кеден рәсiмдерiн жетiлдiру саласында жаңа стратегия әзiрлеудi талап етедi.

Бұл талаптардың негiзгi мақсаты фискальдық саясат жүргiзу, сыртқы сауданы реттеу және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласында кеден органдарының алдында тұрған мiндеттердi шешудiң мейлiнше тиiмдi және ұтымды жолдарын iздеу болып табылады.

Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиiмдi жәрдемдесудiң қажеттiлiгi Қазақстандық кеденнiң алдына кеден iсiн дамытуға жаңа тәсiлдердi әзiрлеу мiндетiн қойды.

Бұл димпломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының кеден қызметiн жетiлдiру тұжырымдамасы жинақталған тәжiрибенi жүйелеуге және осының базасында кеден органдары қызметiнiң негiзгi бағыттары бойынша реформалардың мейлiнше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды айқындауға әрекеттену болып табылады.

Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын көрсетеді. Кеден қызметін кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық қызметтің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалылығына сәйкес келтірудің, кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықаралық кедендік практикада қабылданған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.

Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз етудің қаржылық тетігі мәселесі мемлекеттік бюджеттен кеден жүйесін дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, республиканың кеден қызметінің жетілдірілуін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан инвестициялар тартуды білдіреді.

Еліміздің тәуелсіздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан - 2030» жолдауында нақты көрсетілген.

Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесінде кеден қызметінің жөні бөлек. Сондықтан, соңғы жылдары еліміздің кеден органдарының құрылымы біршама өзгерістерге ұшырады, жауапкершілік күшейтілді. Халықаралық кеден бекеттерінен заңсыз өткізілетін тауарларға тосқауыл қойыла бастады. Бұл еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамассыз ету шараларын мықтап қолға алғандықтың белгісі.

Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің мақсаты экономикалық саясат пен мемлекеттің қауіпсіздігі стратегиясын іске асырудың тиімділігін арттыру, сыртқы сауданы дамытуға жан-жақты ықпал ету болып табылады. Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының кеден қызметін реформалау бағдарламасының негізіне алынды. Кеден қызметін реформалаудың негізгі міндеттерін шешу сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды, СЭҚ-қа қатысушыларға қызмет етудің сапасын арттыруды және уақытын қысқартуды, бюджетке төлемдердің түсуін арттыруды, есірткілердің, қару-жарақтың, мәдени құндылықтардың контрабандасының жолын кесудің тиімділігін көтеруді, материалдық ресурстарды көлеңкелі айналымнан шығаруды, ұйымдасқан қылмыскерліктің әлсіреуін, Қазақстан Республикасының екі жақты және халықаралық шарттарда көзделген міндеттемелерінің орындалуын, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне ықпал етуді және әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне біртіндеп кіруін қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізіп отырған, жаңа инвестициялық саясатпен, шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметті құрылымдық қайта құрумен, нарықтық қатынастарды одан әрі дамытумен, халықаралық сауда мен кеден органдарына интеграциямен сипатталатын экономикалық реформалар жағдайында сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу шараларын әзірлеуге және іске асыруға, Қазақстан Республикасының мүддесінде кеден саясатын қалыптастыруға қатысуды, басқа да мемлекеттік органдармен қатар ұлттық экономиканы дамытуға ықпал етеді. Елдің сыртқы экономикалық, ғылыми-техникалық, азық-түліктік, экологиялық және қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді; елдің бюджетіне СЭҚ-дан кірістердің неғұрлым толық түсуін қамтамасыз етуді, тауарлардың бақылаусыз әкелінуін/әкетілуін шектеуді; кедендік құқық бұзушылықтарға, контрабандаға, есірткілік препараттардың, халық үшін зиянды және қауіпті тауарлардың контрабандасына, заңсыз өткізілуіне қарсы тиімді күресті қамтамасыз етуді; Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатын әзірлеуге белсенді атсалысу жолымен бейбіт шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруді тиімді шешуге қабілетті қазіргі заманғы кеден қызметін құрудың қажеттілігі туындап отыр.

1-ТАРАУ. КЕДЕН ОРГАНДАРЫНДА БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

Сонымен, басқару - дегеніміз жүйенің қойылған мақсаттарды шешім қабылдау арқылы жүзеге асыру үшін, өзінің құрылымын сақтауға, оның ішкі және сыртқы қатынастарын тәртіпке келтіруге бағытталған, әсер ету процессінің ашырамас қасиеті.

Кеден жүйесін басқару, онымен қатынасқа түсу, оның ішкі тетіктерін ұғыну мен оларды қолдана білу қабілеттілігі болып табылады. Кеден жүйесіндегі басқарудың мәнін, тек жүйенің барлық қатыстарының қимыл-қозғалысы, элементтері мен бөліктерінің байланысы терең зерттеудің объектісі болған кезде ғана ұғынуға болады.

Біртұтастық қағидасы жүйенің қызметтік иерархиялығына алып келеді, яғни жүйенің төменнен жоғарыға дейінгі бағыныштылығы жағынан сатылығын көрсетеді. Дәлірек айтқанда бір жүйелер басқа жүйелердің элементтері болуы мүмкін, яғни жүйелер өзінің жеке жүйелерінен құралып басқа жүйе құрамына кіреді. Мысалы, кеден жүйесі сыртқы экономикалық қызметті реттейтін мемлекеттік жүйенің құрамына кіреді.

Осы қағида, кеден ісінің қасиетін ашық және анық түрде көрсетеді. Кеден ісі жүйесінің мәні - бұл кеден ісінің түрлі формаларда жүзеге асырылатын үдерістер бірлігінің ішкі мазмұны. Өз кезегінде, Кеден ісінің ішкі мазмұны оның ішкі қасиеті - негізгі қызметінен көрініс табады. Сондықтан, жүйеде қалыптасатын қасиет жүйенің қызметі деп аталады, ал ішкі құрылым – жүйенің құрылымы. Кеден жүйесінің негізін қалайтын қызмет – бұл халықаралық алмасу процессін тәртіпке келтіру және үйлесімді реттеу қабілеттілігіне ие болу қызметі. Кеден ісінің қолданылуының өзі осыған келіп саяды.

Жоғарыда аталғандай, күрделі кеден жүйесі белгілі-бір жүйелердің санынан тұрады. Оның құрамындағы әрбір жүйе өзінің жеке жүйесінен құралған. Мысалы, кеден бекеті белгіленген кеденнің жүйесіне кіреді, өз кезегінде ол аймақтық не облыстық кеден басқармасы жүйесіне, ал облыстық кеден басқармасы өз кезегінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кеден комитеті жүйесінің негізін құрайды.

Кез-келген жүйенің өзіне тиесілі шектелген құзіреттілігі, мақсаттары, қызметтері, құқықтары және т.б. бар. Мысалы, кеден бекетінің жүйесі қызметкерлер ұжымынан, кеден технологияларынан, аумағынан және т.б. құралады. Бірақ, осы элементтердің әр–біреуін жеке мини-жүйе ретінде қарастыруға болады.

Жүйенің құрылымының түсінігі аталған жүйенің құрамдас бөліктерге, элементтерге бөлу мүмкіндігіне меңзейді.

Кеден ісін тануда және оның мәндік, тәжірибелік қызметін ұғынуда “объект” және “субъект” түсініктері үлкен маңызға ие. Бұл ұғымдар алғашқыда фәлсафада, кейінірек нақты-пәндік ілімдерде пайда болды.

Фәлсафалық көзқарас бойынша объект (латын тіліндегі objecto – алға тастаймын, қарсы тұрамын) субъектінің қызметінде қарама-қарсы тұратын ұғым береді. Қазіргі заманғы объект түсінігін Р. Декарта берді, яғни объектінің субъектіге тікелей қарсы қойылуы немесе білімнің тұпнұсқалық жағынан нақтылығын айқындау.

Ілімнің түрлі салаларында объект және субъект түсінігі әр-түрлі мағыналарда түсіндіріліп, өзіндік ерекшеліктер мен ғылыми түсіндірмелерге ие болады.

Кеден ісіндегі басқарудың объектілері мен субъектілерінің жиынтығының құрамы төмендегілерден тұратын басқару жүйесін құрайды:

• 
  басқарудың механизмі (мақсаттары, қызметтері, қағидалары мен әдістері);
  
• 
  басқарудың ұйымдастыру құрылымының жиынтығы (кеден органдарының түрлері, басқарудың ұйымдастыру құрылымының түрлері, басқару деңгейлері, жеке қызметкерлер құрамы және т.б.) ;
  
• 
  кеден процесстері механизмдер элементтері және басқару құрылымының әрекеттері мен олардың өзара қатынасы ретінде (кеден бағдарламалары көмегі, технологоиялық схемалар, жағдайларға байланысты, туындайтын мәселелер бойынша арнайы шешімдер, жедел-құқықтық әрекеттер және т.б.) ;
  

Осы, дипломдық жұмыста негізінен басқарудың объектілері мен субъектілері қарастырылады.

Басқарудың объектілерін зерттеудің бірнеше тәсілдері белгілі. Белгілі жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару объектісі” біртұтас түрде қарастыралады, ал қалған жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару объектісі” жеке зерттеледі. Менің ойымша, зерттеу объектісі кеден жүйесіне қатысты болғандықтан кең ұғымға ие болады. Өз кезегінде басқару объектісі зерттеу объектісінің бөлігі ретінде оның құрамына кіреді және оның негізінде жүйенің маңызды қызметі қалыптасады.

Кеден және басқа да экономикалық әдебиеттерінде “кеденді басқару”, “сыртқы сауда кәсіпорындарын басқару” және т.б. терминдері жиі қолданылады. Менің көзқарасым бойынша, аталған терминдер дұрыс қолданылмайтын сияқты, өйткені жылжымайтын мүлікті, ғимараттарды, жолдарды және т.б. басқаруды қалай түсінуге болады. Кеден ісінің түсінігі бойынша, аталғандарды кеңістікпенен уақыт кеңістігінде басқарумен түсіндірілген болар еді. Сондықтан бұл жерде “кедендегі басқару” немесе “кеден ісін басқару” дәлірек болады.

Кеден қызметінің ақпараттық-электронды ұйымдастыру және басқару формасына көшуі басқарудың екі бағытын бірінші кезекте “басқарудың объектісін” анықтауда синтездеуге алып келді. Бірінші бағыт дәстүрлі қалыптасқан басқаруды жалғастырумен байланысты, ал екінші бағыт дәстүрлі қалыптасқан басқаруды қайта талғап, басқарудың объектісін кибернетикалық жаңалықтармен толықтыруды көздейді.

Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай кеден жүйесіндегі басқарудың негізгі объектісіне тауарлар, көлік құралдары, және Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан өтуші тұлғалар жатады.

Кеден ісінің экономикалық қызметі тұтынушылық құн мен тауардың құны арасында реттеу рөлін жүзеге асыру. Мұндай реттеу кеден тарифі негізінде, кедендік құнды анықтау және басқа да әдістер арқылы халықаралық тауар алмасу барысында жүзеге асырылады.

тауарлар

Кеден ісінің ұйымдастыру-құқықтық қызметінің ұстанымы бойынша тауарлар дегеніміз кез-келген жылжыйтын мүлік болып табылады, соның ішінде валюта, валюталық құндылықтар, электр және басқа да түрдегі энергиялар. Тауарларды кеден шекарасынан алып өтудің негізгі талабы, олардың СЭҚ ТН сәйкес кодтың берілуінде.

1. 
   Ұлттық белгісіне сай:
   

• 
  қазақстандық;
  
• 
  шетелдік;
  

2. 
   Кеден кеңістегіндегі қозғалысының бағыты бойынша:
   

• 
  импорттық;
  
• 
  экспорттық;
  
• 
  транзиттік;
  

3. 
   Уақытша мінездемесіне сай:
   

• 
  мерзімдік;
  
• 
  тез бұзылатын;
  
• 
  маусымдық;
  
• 
  уақытша әкелінетін және шығарылатын;
  

4. 
   Сауда-айналымдық мақсатына сай:
   

• 
  сыртқы сауда айналымында сату және сатып алуға арналған, коммерциялық мақсаттағы тауарлар;
  
• 
  сауда айналымына арналмаған, коммерциялық емес тауарлар;
  

5. 
   Фискальды белгісі:
   

• 
  кедендік салық салуға жататын тауарлар;
  
• 
  салықтардан босатылған тауарлар;
  

6. 
   Тұтынушылық мінезіне сай:
   

• 
  жеке пайдалану мақсатындағы тауарлар;
  
• 
  өндірістік тұтынушылық мақсатындағы тауарлар;
  

7. 
   Тиым салу-шектеу шаралары:
   

• 
  ҚР кеден аумағына әкелуге немесе ҚР кеден аумағынан әкетуге тиым салынған тауарлар;
  
• 
  енгізілуіне немесе шығарылуына тиым салынған тауарлар;
  
• 
  тек арнайы рұқсатпен ғана өткізілетін тауралар;
  
• 
  экономикалық саясат шаралары қолданылатын тауарлар;
  

8. 
   Шығарылатын еліне сай:
   

• 
  шығарылған елі анықталған тауарлар;
  
• 
  шығарылған елі анықталмаған тауарлар;
  

9. 
   Тауарларды өткізу шешімдерінің нәтижесіне сай:
   

• 
  ҚР кеден шекарасынан өткізілген тауарлар;
  
• 
  ҚР кеден шекарасынан өткізілмеген тауарлар;
  

10. 
    Арнайы бақылау белгілеріне сай:
    

• 
  СЭҚ ТН сәйкес берілген кодтарына сай бақыланатын тауарлар;
  
• 
  пошта – халықаралық пошта жіберілімдері;
  
• 
  кеден бақылауына жатпайтын (дипломатиялық тұлғалардың, мемлекетттік қызметкерлердің қол багаждары,) тауарлар;
  
• 
  қол жүктері – жеке тұлғалардың өздерімен бірге алып өтетін тауарлары;
  

11. 
    Қауіпті деңгейіне сай:
    

• 
  1 класс – түрлі қасиеттерге ие жарылғыш материалдар;
  
• 
  2 класс – улы не улы емес газдар;
  
• 
  3 класс – тез тұтанатын сұйықтар;
  
• 
  4 класс – тез тұтанатын қатты заттар, өздігінен тұтанатын заттар, сумен қатынасқа түскен жағдайда өздігінен тұтанатын газ бөлетін заттар;
  
• 
  5 класс – қышқылданатын заттар, органикалық пероксидтер;
  
• 
  6 класс – улы және инфляциялық заттар;
  
• 
  7 класс – радиоактивті материалдар;
  
• 
  8 класс – коррозиялық заттар;
  
• 
  9 класс – 1-8 класстағы заттарға жатпайтын жүктер, яғни оларды ашық немесе су көлік құралымен тасымалдағанда қауіпті қасиеттері көрініс алатын.
  

Олар төмендігідей құрмнан тұрады:

а) өндірістік және коммерциялық жүктерді тасымалдаумен айналысатын көлік құралдары:

• 
  теміржол;
  
• 
  авиациялық;
  
• 
  ғарыштық;
  
• 
  теңіз;
  
• 
  өзен;
  
• 
  автомобиль;
  
• 
  құбыр;
  
• 
  электро линиялар;
  

1. 
   Құқықтық статус:
   
   • 
     жеке тұлғалар – Қазақстан заңдарына сәйкес толық көлемде құқықтық қабілеттілік пен іс-әрекет қабілеттілігіне ие азаматтар;
     
   • 
     заңды тұлғалар – жеке меншігінде, жедел және шаруашылық басқаруында мүлкі бар және өз міндеттеріне өзінің мүлкімен жауап беретін ұйым;
     
2. 
   Азаматтық елі:
   

• 
  қазақстандық тұлғалар;
  
• 
  шетел тұлғалары;
  

3. 
   Мекен – жайы:
   

• 
  резидент – ҚР тұрғылықты тұратын мекен жайы бар тұлғалар және оларға жататындар:
  

• 
  ҚР тұрғылықты тұратын мекен-жайы бар жеке тұлғалар, соның ішінде уақытша оның аумағынан тыс жердегілер;
  
• 
  ҚР заңдарына сәйкес құрылған және ҚР орналасқан заңды тұлғалар;
  
• 
  ҚР аумағынан тыс жерлерді орналасқан оның дипломатиялық және ресми өкілеттіліктері;
  
• 
  ҚР аумағынан тыс жерлердегі резиденттердің филиалдары мен өкілеттіліктері;
  

Резидент еместерге жататындар:

• 
  ҚР аумағынан тыс жерлерде тұрғылықты тұратын жеке тұлғалар, соның ішінде ҚР уақытша тұратын;
  
• 
  шетел мемлекеттерінің заңдарына сәйкес құрылған, ҚР аумағынан тыс жерлерде орналасқан заңды тұлғалар;
  
• 
  ҚР аумағындағы шетел мемлекеттерінің дипломатиялық және ресми өкілеттіліктері;
  

4. 
   Кедендік ресімдеуге мүдделлі тұлғалар:
   

• 
  декларант – кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен көлік құралдарын мәлімдеуші;
  
• 
  кеден тасымалдаушысы – тауарларды тасымалдаушы тұлға;
  
• 
  кеден брокері немесе делдалы – делдал ретінде тауарлар мен көлік құралдарын мәлімдеуші;
  
• 
  кеден қоймасының иесі – кеден органының лицензиясы негізінде қойма жөнінде қызмет көрсетуші тұлға;
  
• 
  кедендік ресімдеу жөніндегі маман – кедендік ресімдеу жөнінде қызметтер көрсетуге құқылы тұлға;
  

• 
  кедендік бақылау жөнінде жеңілдіктері бар дипломаттар, мемлекеттік қызметкерлер;
  
• 
  басқа да құқыққорғау органдарының қызметкерлері;
  
• 
  кедендік бақылауға көмеке көрсетуші тұлғалар (мамандар, медициналық қызметкерлер, сарапшылар, куәлер);
  
• 
  басқа да тұлғалар;
  

• 
  халықаралық саудада “қызметтер” ұғымын анықтау;
  
• 
  қызметтердің классификаторын қалыптастыру;
  

• 
  іскерлік қызметтер – 46 қызметтің салалық түрі;
  
• 
  көліктік қызметтер – 33 түрі;
  
• 
  байланыс қызметтері – 25 түрі;
  
• 
  қаржылық қызметтер – 17 түрі;
  
• 
  жалпы кәсіби қызметтер – 5 түрі;
  
• 
  басқа да қызметтер – 34 түрі;
  

Келісімнің қатысушылары кедендік қорғалуғы тиісті санаткерлік меншікке мыналарды жатқызды:

• 
  авторлық және аралас құқықтар;
  
• 
  тауар белгілері;
  
• 
  географиялық нұсқауларды пайдалану;
  
• 
  өндірістік дизайн;
  
• 
  патенттер;
  
• 
  интегралды микросхемалардың технологиялары;
  
• 
  жасырын ақпараттарды қорғау;
  

2. 
   Кеден органдарында басқарудың заңдылықтары мен принциптері.
   

Басқару заңдылықтары басқару жүйесінің элементтері мен жүйелерінің арасындағы ортақ, негізгі және қажетті байланыстарды көрсетеді. Заңдылықтар объктивті және адамдардың санасы мен еріктеріне тәуелді болмайды. Басқарудың заңдарын білу басқару жйесін құру және олардың қызметтерін ұйымдастыру кезінде олардың талаптарын есепке алуға мүмкіндік береді.

Басқарудың жүйесіне мыналар жатады: басқару жүйесі бірлігінің заңы, кәсіби қызмет және басқарудың үйлесімділік заңы, басқару қызметін оңтайлы орталықтандырудың заңы, басқарудың қызметі, басқарушы және басқарылатын жүйелердің салыстырмалылығы заңы және басқалар.

Басқару жүйесі бірлігі заңының әрекеті мыналардан көрініс табады: басқару қатынасының үзіліссіз тізбегі мемлекеттік басқарудың жоғарғы органдар жүйесінен бастап оның ең төменгі құрамдас бөлігіне дейін жалғасатындығы; басқару процессінің барлық сатылары, операциялары мен кезеңдерінің үзіліссіздігі мен келісімділігінен; адамдардың ғаламдық мақсаттар мен мүдделерінің барлық қосалқы бөліктерін басқарудың бірлігінен; басқарудың қызметтері мен әдістерінің бірлігінен; басқару аппараты қызметкерлеріне қойылатын талаптардың бірлігінен.

Кәсіби қызмет және басқарудың үйлесімділік заңы басқарудың маңызды мақсаттарын анықтайды, басқарушы және басқарылатын жүйелердің ұтымды түрде үйлесімді қызмет жасауын қамтамассыз етеді. Үйлесімділік жүйенің негізгі қызметін басқару қаншалықты дәлме-дәл және толық қамтамассыз етілгіндігімен өлшенеді, яғни кедендік ресімдеу және кедендік бақылаудың минималды шығындар шығару арқылы қажетті әсер беруі.

Басқару қызметін оңтайлы орталықтандырудың заңы кеден органдары жүйесінің әрбір төменгі құрамдас бөлімнің орталық басқару органдарына тұрақты түрде қажетті бағыныштылығын орнату арқылы бақару жүйесінің қызмет етуін қамтамассыз етеді. Орталықтандырылған басқару жүйенің барлық құрамдас бөлігінің қызметін қатаң түрде белгілеуді білдірмейді.

Басқарушы және басқарылатын жүйелердің салыстырмалылығы заңы басқарылатын жүйенің сәйкестілігін қамтамасыз етуді талап етуді көздейді. Осы салыстырмалықтың өзгеруіне түрлі факторлар әсер етеді, бірінші кезекте ұйымдастыру және экономикалық. Бәрінен де бұрын, басқарушы жүйенің даму және қызмет ету деңгейі басқарылатын жүйенің жедел-қызметтік қызметі деңгейіне сәйкес болу шарт.

Кеден органдарындағы басқару, объективті заңдармен олардың негізінде қалыптасатын принциптердің біркелкі жүйесіне де иек артады.

Кеден органдарының алдында тұрған мақсаттар күрделенген сайын, соғұрлым жүйенің кері байланыс принципі үлкен маңызға ие болады. Ақпарат басқару объектісіне нақты сәттерде жүйенің жағдайы, көзделген мақсатқа қол жеткізгендік туралы мәліметтер алуға және жүйеге әсер ету мен басқарушылық шешімдерді жүзеге асыруды қамтамассыз етуге мүмкіндік береді.

Кеден органдарының алдарына қойған мақсаттарына жекілікті қысқа мерзімде аз материалды, қаржылық және еңбек шығындарымен жетулері басқарудың ұтымдылығы қағидасын білдіреді.

Кеден жүйесінде басқарудың ұтымдылығы түрлі әдістер мен құралдар арқылы қамтамассыз етіледі.

Кеден жүйесінде басқару мемлекеттік қызметтің ұйымдастырылуы және қызмет етуі принципі, кадрларды таңдау, оларды оқыту мен тәрбиелеу принципі, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру принципі және т.б. сияқты жеке принциптердің топтарында қолданады.

Дара басшылықты принципі негізінде кеден органдарының жүйесін басқаратын Қазақстан Республикасы МКК төрағасы жүзеге асырады. Кеден ісін басқарудың неғұрлым күрделі сұрақтары Қазақстан Республикасы МКК алқасы отырысында шешіледі. Алқа отырысында қабылдаған, МКК төрағасы бұйрығымен ресімделген шешім, барлық кеден органдары мен қызметкерлерінің орындауларына міндетті.

Дара басшылық принципіне облыстық кеден басқармаларының бастықтары да сүйенеді. Дара басшылық принципі кеден және кеден бекеттері бастықтарының басқару қызметтерінде қолданылады.

Кеден органдарын басқаруда жетістікке жету кеден жүйесі органдары мен ұйымдастыру, олардың барлық лауазым иелерінің әрекеттерінің бірлігімен қамтамассыз етіледі. Бұл жағдайда ортақ істе олардың әрқайсысының арнай орындары, ерекшеліктері мен атқаратын рөлдерін, құзыреттіліктері мен құқықтарын нақты анықтау үлкен маңызғп ие.

Еңбекті бөлу принципі басқаруды ұйымдастыру бойынша барлық қызметті жүзеге асыру, басқару жүйесінің нақты құрамдас бөліктеріне жүктеледі. Кеден органын басқару жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі нақты міндеттерге ие болулары қажет.

2. 
   Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері.
   

Кеден органдарын басқаруда басқару функциясы маңызды орын алады, өйткені ол кеден органдарының барлық деңгейлеріндегі басқару қызметінің мазмұнын ашып көрсетеді және басқару саласындағы міндеттерді бөледі.

Кеден органдары жүйесіндегі басқарудың функцияларын классификациялау арқылы оларды басқарудың жалпы функциялары, яғни басқару процессінің сатыларын көрсететін және арнайы функциялар, яғни кеден органдарының нақты жедел-қызметтік қызметтерінің түрлерін айқындайтын түрлеріне бөлуге болады (№2. Схема).

Басқарудың жалпы функциялары басқарудың маңызын немесе негізін айқындайды, өйткені ол кез-келген объектіні басқару процессіне мінездеме береді.

Басқарудың жалпы функцияларын анықтаған кезде олардың диалектиялық бірлігін, сондай-ақ басқарушы және басқарылушының бірлігін есепке алу қажет. Басқару функциясының құрамы, басқарылатын жүйе жағдайының кез-келген өзгерісіне, басқарушы жүйе жауабының тиімділігін қамтамассыз етуі шарт.

Басқарудың жалпы функцияларына мыналар жатады: оперативті-қызметтік жағдайдың талдауы мен болжамы, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, есепке алу және бақылау.

Басқарудың белгілі-бір функцияларын жүзеге асыру үшін басқару жұмысының (операцияларының) нақты түрлерін орындау қажет. Бұл жағдайда басқару жұмысы (операциялары) дегеніміз басқару функцияларын жүзеге асыруға қажетті тұрақты қайталанатын, бір-ақ басқару объектісін басқаруды қамтамассыз етуге жеткіліксіз әрекеттердің жиынтығы.

Егер басқарудың негізгі функциясын жүзеге асыру оперативті-қызметтік қызметтің жаңа сапаға айналуына әкелсе, онда басқарудың жеке жұмыстарын орындау мұндай қызметтің жаңа сапаға ие болуын қамтамассыз етуге жеткіліксіз болады.

Басқарудың жалпы функцияларының нақты түрлерін жүзеге асыру басқару жұмыстарының осы функцияларына ғана арналған арнайы жолдарымен жүзеге асырылады.

Кеден органдарының объективті мүмкіндіктері жедел-қызметтік жағдайды талдау және болжау негізінде ғана айқындалады. Жүйені бөліктерге бөлу, оның құрылымын айқындау арқылы, талдау жүйенің жағдайын ғана көрсетіп қоймай, оның арақатынасын да анықтайды. Бұл жағдайда талдау басқару жүйесінің әрбір жекелеген құрамдас бөліктеріне өз талдауын жасайды. Кеден жедел-қызметін талдау және болжау кеден қызметінің белгі-бір бөлімдеріндегі жағдайлардың жиынтығын, сонымен қатар олардың кеден ісінің нәтижелеріне әсерін зерттеу, ұғыну және алдын-ала білумен тығыз байланысты.
Кедендік жедел-қызметтік жағдай дегеніміз кеден қызметіне айтарлықтай әсер ететін экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, жергілікті және басқа да жағдайлардың диалектиялық дамудағы элементтердің байланысының жиынтығы.

Кедендік жедел-қызметтік жағдайдың негізгі элементтеріне мыналар жатады:

• 
  қызметтер көрсетілетін сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар, яғни Қазақстан және шетел жеке және заңды тұлғалары, кеден органдары қызметінің аймағындағы тауарлар ағымдарының түрлері, көлемі мен бағыты, оларды уақыт, орындар, көлік құралдары бойынша бөлу;
  
• 
  кеден заңдарын бұзатын СЭҚ қатысушылары және олардың сыбайластары, контрабандистер және олардың сыбайластары, кеден органдарына қарсы жағымсыз әсер ету әрекеттерін жүзеге асыруға талпынушы кеден айналасындағы қылмыстық топтар мен олардың сыбайластары;
  
• 
  кеден органдарынң күш-жігері мен құралдары және өздеріне жүктелген функциялар мен міндеттерді орындау мүмкіншіліктері;
  
• 
  Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғау және жалпы мемлекеттік экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз ету шаралары;
  
• 
  Кеден органдарының қызмет ету аясында контрабанда және кеден ережелерін бұзушылықтармен күрес жүргізетін құқыққорғау органдарының, құрылымдардың болу;
  
• 
  Кеден қызметі жүзеге асырылатын аумақ.
  

Жоспарлау көмегі арқылы жүйенің мақсаттары мен қоғалысы, әдістері жасалады. Басқару субъектісі орындаушылардың болашақ әрекеттерін, жоспарда көзделген мақсаттардың жолдарын, тәсілдерін, құралдары мен мерзімдерін айқындайды.

Жоспарлауды ұйымдастыру басқарудың барлық деңгейлерінде жүзеге асырылады: стратегиялық (Қазақстан Республикасының МКК), жедел (ОКБ), тактикалық (кедендер, кеден бекеттері).

Ұйымдастыру дегеніміз – жоспарлау процессі кезінде жасалған жоспарларды орындау үшін қолданылатын басқарудың негізгі функциясы.

Бұл функцияның негізі атқарушылар арасында қажетті байланыстар орнату үшін жүйенің қуты мен құралдарын құру.

Аталған функцияны жүзеге асыру кезінде басқару субъектісі арқылы қабылданған шешімдер мен бекітілген жоспарлардың сәтті жүзеге асуы үшін қолайлы жағдайлар туындайды.

Басқарудың “ұйымдастыру” функциясы кеден органдарында мынандай басқару жұмыстары (операциялары) арқылы жүзеге асырылады: шешімдерді және құрылған жоспарларды орындау бойынша мақсаттарды қою; қарым-қатынасты ұйымдастыру; атқарушыларды дайындау, соның ішінде оларды оқыту; сондай-ақ басқа да жоспарлардың орындалуын қамтамассыз ететін шараларды ұйымдастыру.

Реттеу кері байланыс негізінде жүзеге асырылады. Ол жеке қызметкерлер мен ұжымдардың қарым-қатынасын қолдау, бағдарлау, күштерді бөлу жолдары арқылы жүзеге асады.

Басқарудың “реттеу” функциясы кеден органдарында мынандай басқару жұмыстары (операциялары) арқылы жүзеге асырылады: бақылаудың нәтижесін талдау; реттеу үшін шешім қабылдау; мақсаттар түріндегі шешімдерді атқарушыларға дейін жеткізу; реттеуді ұйымдастыру; реттеуді жүргізу; реттеудің барысына тексеру жүргізу.

Есепке алу функциясының мағынасы басқарылып жатқан жұйенің ағымдағы жағдайы, оның қозғалысының бағытымен жылдамдығы, қол жеткен нәтижелер және орын алған проблемалар туралы ақпараттарды жүйелеу және өңдеуді білдіреді.

Жоспарлардың дұрыс орындалып жатқандығын, оның жағдайы мен нәтижелерін анықтау үшін бақылау пайдаланылады.

Қабылданған шешімдерді жүзеге асыруға бақылау жасау қойылған мақсаттарға сәйкестіктерін анықтауға бағытталған. Бақылау жасаудың негізгі мақсаты жоспарлау кезінде қойылған мақсаттардан ауытқуларды анықтау, ондай ауытқулардың себеп салдарын айқындап, кеден органдарының барлық қызметтерінің ұтымды жұмыс ітеуіне негіз болатын сәттерді ашып көрсету.

Бақылаудың нақты мақсаттары мен тәсілдері жедел-қызметтік жағдайға байланысты болады.

Бақылау мынандай екі бағытта жасалады: бір жағынан, кеден органы бастығы өзінің орынбасарлары мен тікелей бағынышты бөлімдердің, кеден бекеттері мен құрылымдық бөлімшелердің бастықтарын бақылау жасайды, ал екінші жағынан – олармен біріге отырып жоспарға сай құрылымдық бөлімшелерге тексеру жүргізеді.

“Бақылау” функциясын жүзеге асыру үшін төмендегідей басқару жұмыстарын орындау қажет: бақылаудың объектілерін, әдістерін, тәсілдерін, мерзімдерін анықтау; бақылаудың атқарушыларын және оның дайындықтарын анықтау; бақылау объектісін анықтау; бақылауды жүзеге асыру; бақылаудың мәліметтерін талдау және оларды жүзеге асыру.

Осы аталған басқарудың барлық функциялары бір-бірімен тығыз байланысты және біртұтас бірлікті білдіреді.

№2. Схема. Басқару функцияларының классификациясы