«Едіге – халықтың залым жауы»
жүктеу/скачать 42.57 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Едіге – халықтың залым жауы»
- Идиге джирь»
- Едіге» жырының тарихилығы және көркемдік ерекшеліктері»
- Мұхамеджан Тынышбаев
|
1905 жылы Санк-Петербургтен басылған Ш.Уәлихановтың «Едіге жыры» нұсқасы; 2. Ә.Диваевтың «Едіге батыр» (Ташкент, 1922) нұсқасы; 3. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жинаған «Ер Едіге» (Алматы, 1992) аңызы; 4. Мұрын жырау нұсқасы – «Едіге»; 5. «Мәулімнияз – Едіге» (Нұртуған нұқасы; 6. Қоңырат қаласының тұрғыны (Қарақалпақстан) Қылышбайұлы Қартбайдың орындауында жазылып алынған «Едіге батыр эпосы»; 7. Халық ақыны Қалқа Жапарбаев жырлаған «Едіге – Нұран» нұсқасы; 8. Аякеш Өмірзақовтың айтуынан хатқа түскен «Едіге батыр әңгімесі». Соңғы екі мәтін бұрын еш жерде жарияланбаған және зерттелмеген. 1944 жылы 9 тамызда ВКП (б) Орталық Комитеті қабылдаған «О состоянии и мерах улучшения массово-политической и идеологической работы в татарской партииной организации» деген қаралы қаулы шықты. Ол қаулыда кейбір тарихшылар Татарстан тарихын ұлтшылдық тұрғыдан жазып жүр. Олардың еңбектерінде Алтын Орда тарихын мақтау, Едіге туралы хандық-феодалдық эпосты насихаттау орын алған деген сияқты кінәлар тағылған. 1945 жылы қазан айында «Социалистік Қазақстан» газетінде «Едіге – халықтың залым жауы» деген Е. Бекмахановтың мақаласы басылды. Мұнда Едіге шапқыншылық жасаушы, халыққа зәбір-жапа беруші деп көрсетілген. Едіге – түркілер мемлекеті Алтын Орданың күш-қуатын қайтадан қалпына келтіру үшін күрескен ерен тұлға. 1953 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының Президиумының ұйымдастыруымен өткізілген қазақ эпосы туралы пікірталасы негізінде бұл жырға одан әрі қара күйе жағылды. Аталған қаулылардың екпінінің қаттылығы соншалық, тәуелсіздік алғалы 18 жыл өтсе де Қазақстанда «Едіге» әлі күнге дейін еңсесін тіктеп кете алмай тұр. Орта мектеп түгілі жоғары оқу орындарында оқытылмайды. «Едіге» эпосының бүгінгі таңда елуге тарта нұсқасы бар. Оның ішінде Шоқан нұсқасы 1400 жол, ноғай нұсқасы 1500 жол, башқұрт нұсқасы 5000 жол, татар нұсқасы 7000 жол, қарақалпақтағы Өтенияз нұсқасы 13680 жол да, Қияс нұсқасы 16296 жол. 1988 жылы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты «Қазақ фольклористикасының тарихы» атты монография шығарды. Оның «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ фольклористикасы» деп аталатын екінші тарауын, соның ішінде «Г.Н.Потанин» деген мақаланы С.Қасқабасов жазған-ды. Осы мақалада ғалым Г.Н.Потаниннің шығармашылық жолын баян ете отырып тиым салынған «Едіге» жыры туралы, оның генезисі хақында біраз нәрсенің бетін ашады. Арасында В.М.Жирмунскийдің еңбегін таяныш қылып эпостағы кейбір мотивтердің туу төркінін сөз етеді. Мұндайда қазақтың «қалауын тапсаң, қар жанар» деген мақалы еске түседі. эпопеяның алтын діңгегі –«Едіге туралы жыр», – дейді академик. Қазақ эпосындағы тарихи тұтастану мәселесін терең зерделеген ғалымның пікірінше «Едіге» жыры – тарихи-қаһармандық эпосқа жатады. Шыңғыс Уалиханұлы үш рет жазып жинаған. Бірінші рет Аманқарағай болысындағы аз ғана күрлеуіт Қыпшақ ауылында тұратын Жұмағыл ақыннан 1841 жылы алынады. Екінші рет ол жырды әркім әр түрлі жырлап өңдеген толық нұсқасын жаздырып алады. Ал үшінші рет сол өңірдегі Арыстанбай (кітапта Арсланбай делінген) ақынның айтуынан қағазға түсіртеді. Кейін осы үш тексті біріктіріп Шоқан әкесі Шыңғыс толық бір текст жасайды. Мұны Ахмет деген кісі жаңадан мұқият көшіріп алып қағаз бетіне түсіреді. Шоқанның өзі де, П.И. Мелиоранскийда баспаға тексті әзірлеген. кей түсініксіз, күдікті жерлерін түсініктеме беріп отырған. 1904 жылы Санкт-Петербургте Н.И. Веселовскийдің редакциясымен Шоқан Шыңғысұлының шығармалар жинағында «Идиге джирь» деген атпен жарияланылады. Мұнда айта кететін ерекшелігі жырдың қазақ, ноғай қарақалпақ, башқұрт, татар халықтарының нұсқаларына "ортақ" желіні неғұрлым толық қамтыды. Эпосты өзге нұсқалармен салыстырып қарасақ, кей нұсқаларда қысқа енді бірде "өзгерек" келгенімен түбірлі сарындарын сақтай алған. Кейіннен жазылған нұсқаларды оқығанда тансық көрінетіні сол себебтен Едіге Мағауиннің «Едіге» жырының тарихилығы және көркемдік ерекшеліктері» деп аталатын филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясына жетекшілік жасады. Бұл Қазақстанда «Едіге» жырын арнайы жан-жақты зерттеген алғашқы көлемді зерттеу еңбек еді. Онда мынадай мәселелер қарастырылған: жырдың Шоқан нұсқасындағы топонимдер мен этнонимдер жайы, тарихи есімдер және олардың тарихи шынайылығы мен эпикалық шарттылығы, белгілі тарихи оқиғалардың жырдағы көрінісі, осы орайдағы нақтылық пен жалпылық, тарихилық және эпикалық дәстүр, олардың ара қатынасы, тарихилық аясындағы сюжеттік құрылым және композиция, бейнелеу тәсілдері мен өлең өрнегі, жырдың текстологиясы. Шәкірті Е.Мағауин эпостың әйгілі Шоқан нұсқасына текстологиялық терең зерттеу жасап, эпостың бұл нұсқасын 1992 жылы «Жұлдыз» журналына шығарады. ХХ ғасыр басында өмір сүрген татардың аса ірі ғалымы, «Шура» журналының бас редакторы Ризаэтдин Фахретдин өз журналында 1908 жылы «Мырза Едіге» атты мақала жариялайды. ХХ ғасыр басындағы қазақ білімпазы һәм тарихшысы Мұхамеджан Тынышбаев та «Ертегідегі Едіге мен тарихтағы Едіге» атты зерттеу еңбегінде жырдағы Едіге мен тарихтағы Едіге мәселесіне талдау жасай келіп: «Әмір Темірдің Шағатай ұлысында істегенін Едіге Жошы ұлысында істемекші боп он төрт жыл ел биледі. Едігенің балалары, немерелері ол жолды ұстап, әрқайсысы әр ханға уәзір болып, бір-бірімен атыстырып, шабыстырып отырып, Алтын Орданың берекесін де кетірді, түбіне де жетті. Сонымен Алтын Орда бытырап, жоғалуына бірінші себепкер болған – Едіге, оның үрім-бұтағы. Ертегі Едігені жер-суға сыйғызбай, қанша жоғары көтерсе, тарих жолында тоз-тоз болып құрып кеткен Жошы ұлысының көзімен қарағанда, бұ жұртқа жаманшылық істегендердің арасында Едігеден асқаны жоқ» дейді. Р.Бердібайдың тарихи Едігеге қатысты көзқарастары да өңкей мақтаудан тұрмайды. Ол өзінің «Едіге батыр» жыры туралы» дейтін зерттеуінде «Әмір Темірдің құлағын көтеріп, оны Тоқтамысқа қарсы айдап салуда, Едігенің әрекеті ерекше болған», «Темірдің 1395 жылы Солтүстік Кавказ жерінде Алтын Орда әскерін қырып салуы да, сол өңірдегі көп елдерді ойсыратып кетуі де оның Тоқтамысқа өштігінен шыққан. Мұндай сойқанның да ішінде Едігенің мансап есебі жүргені шүбәсіз», – дейді. Алғаш рет 1820 жылы зерттеуші Григорий Спасский «Сибирский вестник» деген журналда жариялаған. Атақты Жирмунский тереңірек зерттеп, «Сказание об Едиге» деген еңбек жазған. 160 беттік көлемді туынды, бірақ оның 30 шақты беті ғана Едігеге арналған. Ол кісі көп білген ғой, бірақ саясаттың ыңғайына қарай тереңдей алмаған. Тек жырдың нұсқалары мен басылымдарын, жырдың әртүрлі типтологиялық ұқсастықтарын қараған. Платон Мелиоранский, Александр Самойлович, Петр Фалев, Виктор Жирмунский, қазақ ғалымдарынан Шоқан Уәлиханов, Қаныш Сәтпаев. Мұхтар Әуезов, Рахманқұл Бердібай, Сейіт Қасқабасов, Сұлтанғали Садырбаев, Шәкір Ыбыраевтар жыр туралы әр заманда құнды пікірлер айтқан. Осы секілді жарияланымдар болды, бірақ нақты зерттеуге ешкім бара қоймады. Әрбір нұсқасы шыққан сайын тек кіріспе сөздер жазылып отырған. Татар нұсқасына кіріспені академик Самойлович, қарақалпақ нұсқасына Фалев жазған. Бізде Шоқан Уәлиханов жыр нұсқасын қағазға түсіріп, баспаға дайындаған. Соған кіріспе жазған. Үлкен зерттеу болмағанмен, мықтылар назар аударған. Кезінде Мұхамбетжан Тынышбаев та аздап атап өткен. Сәтпаев 1927 жылы «Едіге» жырын Мәскеуде бастырған. Кіріспе сөзінде тіл мамандарына, әдебиетшілерге пайдалы ғылыми із қалдырған. Әлкей Марғұлан мен Қажым Жұмалиев 8-сыныпқа арналған әдебиет оқулығына енгізген. Осының өзі үлкен батылдық еді. Жыр осылайша зерттеле берген уақытта тыйым салды, кедергілер болды. Үлкен монографиялық зерттеулер жазылмады. 1994 жылы Едіге Мағауин жырдың Шоқан нұсқасы бойынша «Едіге» жырының тарихилығы және көркемдік ерекшеліктері» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. 1995 жылы Шәкір Ыбыраевтың «Эпос әлемі» деген іргелі еңбегі баспадан шықты, онда Едіге және оның ұрпақтарына байланысты ой-пікірлер айтылған. 1996 жылы «Ғылым» баспасынан филология ғылымдарының докторы Оразгүл Нұрмағамбетованың құрастыруымен «Едіге батыр» деген жинақ жарық көрді. Рахманқұл Бердібаев жырдың нұсқаларын қарастырып, қысқаша мазмұндарын салыстырды, кімдер зерттеді деген мәселені көтерді. 2006 жылы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзі» сериясының 39-томына «Едіге» жырының бірнеше нұсқасын енгізді. Аталмыш институт 2008 жылы шығарған «Қазақ әдебиетінің тарихында» «Едіге» атты мақала беріліп, жырдың нұсқалары, жанры туралы татымды пікірлер айтылған. жүктеу/скачать 42.57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|