ӘӨЖ 811. 512. 122. 37 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда м. ЖҰмабаев поэзиясының маңызы

Қазақ халық поэзиясының дәстүрлі жалғасы болып табылатын М.Жұмабаев туындыларын екшеп балаларға ұсынудың маңызы зор. ХІХ ғасырдағы орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский «Балалар әдебиеті үшін қалыптасу қиын, балалар жазушысы болып туу керек» дейді. Мағжан Жұмабаевтың көркемдік-эстетикалық талап тұрғысынан бүлдіршін психологиясына лайықты туындыларын екшеуді мақсат тұттық. Жасынан әңгіме, жырды көп тыңдаған бала тоқыған-білгенін қиыстырып, тұжырымдап айтып бере алса, тіл шеберлігі артары даусыз. Мұндай жақсы қасиеттер баланың парасатты, көргенді болып өсуіне әсер етеді. Сондықтан да балдырғандарды баулып, тәрбиелеуде көркем әдебиет – сана-сезімін оятып, ақыл-есін дамытатын өмір оқулығы. «Адам тағдырын тәрбие шешеді, тәрбие құралы – сөз» деп заманымыздың белгілі ақыны Олжас Сүлейменов айтқанындай, сөздің құдіретті күшінің маңызы зор.

Мектеп жасына дейінгі баланы өзіне лайықты әдеби мұрамен сусындатып тәрбиелеу – педагогтардың алдында зор міндет. Шын мәнінде, Мағжан ақынның қазақтың сайын даласындай сыр шерткен асқақ поэзиясының бір саласы – балаларды рухани байытатын әдеби мұра.

Балалар поэзиясын зерттеуші, белгілі айтыскер ақын Аманжол Әлтайдың пікірінше, бала бойында эстетикалық талғамды қалыптастыру дегеніміздің өзі − түрлі жағдайларда шығармашылық әрекет жасауға қабілетті, жан-жақты жетілген жеке тұлғаның қалыптасуына қызмет ету. Балалар поэзиясындағы әрбір көркем бейненің балдырғандарға тәрбиелік ықпалы зор екені ақиқат. Мағжан Жұмабаев «Балалық шақ» өлеңінде балалық шақты патшаның тағына балағаны да халықтық таным-түсінігімізге лайықты.

М.Жұмабаев балалар фольклорын тұңғыш рет жинақтап 1926 жылы «Балаларға тарту» деген атпен жариялады. Балалар фольклоры жинақталған бұл жинақта бесік жырының, жаңылтпаш, саусақ санау ойыны, арнау-тілек өлеңдері, жұмбақтардың үлгілері жинақталған. Сонымен қатар, Мағжанның өз өлеңдері («Сылдырмақ», «Сал-сал білек», «Ата», «Жұбату», «Бөбектің тілегі», «Ата-бата», «Сұр құлын») де осы жинаққа енген. Халықтың асыл мұралары ұрпақ тәрбиелеудің үлгілі құралы. Ұрпақ тәрбиелеу дәстүрлі бесік жырынан бастау алады. Өмірге сәбидің келуін қуаныш санаған ата-ана ең алғашқы тәтті сөзінде, тәрбиелік мәні бар жақұт жырларын да баласына арнаған. Баланы жұбату да, ойнату да, тәрбиелеу, оның алдына неше алуан тілек, мақсаттар қою өлеңмен, жырмен, көркем сөзбен айтылған. Балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі бала қабылдауына бейімделе ұсынылған поэзия өзінің дүниетанытушылық мақсатына қол жеткізе алады. Балалар поэзиясына тән тәрбиелеушілік мақсаттың нәтижелілігіне қол жеткізуде көркемдік-шығармашылық шеберліктің болуы ғана жеткіліксіз, сонымен бірге белгілі деңгейде педагогикалық-психологиялық білім негіздерінің маңызы зор. М.Жұмабаев өткен ғасырдың 20-жылдарында жарық көрген тұңғыш ұлттық педагогикалық еңбегінің өзінде-ақ маңызды мәселелерге тоқталған: «Бастапқы кезде жөпшенді білінбейтін баланың жан тұрмысы бала өскен сайын бірте-бірте біліне бастайды. Сондықтан баланың дене тәрбиесі мен жан тәрбиесін қатар алып бару керек. Қатар алып бару емес, бала өскен сайын тәрбиеші күшінің көбі баланың жан тәрбиесіне жұмсай беруге міндетті. Тегінде берік ұғу керек, адамның қымбат нәрсесі де, жұмбақ нәрсесі де сол жан. Қиын тәрбие тілейтін де сол жан. Жанды дұрыс тәрбие қылу үшін жанның жайын баяндайтын ғылыммен таныс болу керек» деп, жан тәрбиесімен айналысушыларға талап қояды [12,56].

Әлемдегі бар жақсылық ананың әлдиімен басталады. М.Жұмабаевтың «Бесік жыры» өлеңі алғаш рет 1923 жылы өзінің «Педагогика» еңбегінде жарық көрді. Осы еңбектің «Есту сезіміне тәрбие қылу» деген бөлімінде: «Баланың есту сезіміне аса көп әсер беретін – бесік жыры. Баланы қолына алған, баланың бесігінің жанына келген ана аузына тас салғандай үндемей отырмасын. Жырлай берсін. Бала сөзіне ұқпаса да, күйіне әсерленеді. Жас балаға қазақтың «Әлди, әлди, ақ бөпем» деп басталатын ескі бесік жырын жырлау керек. Бұл жырдың күйі де, сөзі де тәтті. Біраз есейген балаға жырлау үшін қазақ әйелі төмендегі бесік жырымен таныс болса игі болар еді» деп бесік жырының мәтінін ұсынады. Мектеп жасына дейінгі балаларды М.Жұмабаевтың «Бесік жыры» өлеңі арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы зор. Халқымыздың ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан салт-дәстүрін дәріптеудің өзіндік ерекшелігі бар. Қазақ үшін бесік қасиетті, киелі құтты сәбидің тазалыққа тәрбиелейтін алтын ұясы. Мағжан Жұмабаев «Бесік жыры» арқылы баланы тыныштыққа, адалдыққа, батылдыққа баулып, баланы ай-жұлдызға, қозыға теңейді. Мектеп жасына дейінгі балаларды М.Жұмабаевтың «Бесік жыры» өлеңі арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы зор. М.Жұмабаевтың «Бесік жыры» өлеңіне келсек:

Күнім, айым,

М.Жұмабаевтың «Бөбектің тілегі» өлеңінде ауыз әдебиетінің әдемі үлгілерін, сөз тіркестерін пайдаланады. Балалардың айтуына оңай, жаттауына жеңіл:

Тоқтышағым,тоғыз тап

Саулық қойым,сегіз тап,

Сегізін де семіз тап.

Құла бием,құлын тап,

Құлын таппа құнан тап

Құнан тапсаң өзің тап [1,203].

Балалар әдебиетін зерттеуші Құлбек Ергөбектің балалар поэзиясының табиғатын тануда айтқан пікірі маңызды деп білеміз: «Поэзия – қазақ халқы үшін бесіктегі баласынан данасына дейін эстетикалық ләззат, тәрбие берген, тіршілігіне араласқан, әлденеше міндетті бір өзі атқарған жанр. Кішкентай бөбек қабылдауы сезім арқылы өтеді екен. Ал, поэзия оқушысына сезім арқылы әсер етеді. Демек, бұл арада өлең мен бүлдіршін қабылдауы аралығында сәйкестік бар. Бала өлеңге әуес, өлең бала қабылдауына оңтайлы. Бірақ, өлеңнің де өлеңі бар. Әр алуан табиғатты поэзия бар. Үлкендер поэзиясын кішкентайларға таңа алмайсың. Бөбектер поэзиясының, оқушысына орай, өз сатылары, сатыларына сай сан алуан талабы бар». Баланың жан дүниесін, рухани әлемін байытатын балалар поэзиясының тәрбиелеушілік сипаты зор.

Ұлттық дәстүр – адамгершілік тәрбиесінің бастауы. Ұлттық салт-дәстүрлеріне байланысты сөздерді айтып бата беру, өнеге көрсету, өсиет айту әдебімен таныстырудың да орны ерекше. Бата – адам баласына жақсылық тілеу, тілек айту. Елге тыныштық тілеп, халқының болашағы кемел болуын армандаған атаның берері – бата. Осындай ұлттық дәстүрді Мағжан Жұмабаев «Ата, бата» өлеңінен көреміз.

…Шақырады оны атасы:

«Кел, құлыным, кел мұнда».

Марияш: «Ата, ата!»- дегенде,

Атасы: «Кұлыным ата дейді ғой!»

Марияш: «Бата, бата!»- дегенде,

Атасы: «Құлыным бата дейді ғой!

Бата десең, қарт атаң

Айналсын сендей ботасын!

Оқы, құлыным, әлім бол,

Атаң берді батасын!» [1,201].

Мектеп жасына дейінгі баланы мектепке даярлау мәселелерінде әдеби шығармалармен таныстыру ерекше орынға ие екенін ескеру қажет. Мағжан Жұмабаев «Қазақтың қымызы» өлеңінде ұлттық сусынды, маңызын дәріптеп, қазақтың рухын асырғанына куә боламыз.

«Ал ішіңдер, бұл – қымыз»

Ал ішіңдер, бұл – қымыз.

Бұл қымыздың арғы атасын сұрасаң,

Құлаша қулық бие сүті еді,

Томсарған ер қазақтың асы еді.

Бұл қымызды кім ішсін?

Бұл қымызды Айлы күні айналған,

Бұлтты күні толғанған,

Құрығын қу найзадай таянған,

Томсарған ер қазақтың өзі ішсін! [1,205].

Қазіргі таңда ұлт ретінде сақталудың бір жолы − жас бала бойына ұлтжандылық рухын орнықтыру. Балдырғандардың ұлтгық санасы балабақшадан бастап оқу бағдарламалары арқылы калыптасатыны белгілі. Ел тарихын, бабалар дәстүрін санасына токып, бойына сіңіріп өскен ұрпақтан ұлтжанды азамат өсіп шығады. Мағжан ақынның бала тәрбиесіндегі ұстанымына назар аударсақ: «Балаға тәрбиені өзінің шамасына, жаратылысына қарай беру керек... Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қайратпен кеше білетін, адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару, баланы мұндай адам қыла алу үшін тәрбиеші бар күшін, білімін жұмсап. жалықпай, шаршамай үйрете білу керек".

Ғажап ақын Мағжан Жұмабаев шығармашылығын насихаттау жалғасын таба береді деп ойлаймыз. Ақынның балаларға арналған өлеңдерінің ішінен мына шумақтарды айта кетпеске болмайды:

Сал-сал білек, сал білек,

Балдан тәтті бал білек.

Әженің тілін ал білек.

Сал-сал білек, сал білек,

Қыдыра берме қалтиып,

Етегіңмен қар күреп.

Сал-сал білек, сал білек,

Сұлу талдай тал білек.

Оқып-оқып бір асқан,

Ғалым болып қал білек!

Қорыта келгенде, Мағжан Жұмабаев – қазақ поэзиясы көгіндегі жарқын жұлдызды тұлға. Академик Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтсақ: «Мағжан поэзиясы мәңгі өлмес, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасар алтын көпір, асыл қазына, інжу-маржаны махаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық стихиясының сан алуан тылсым, жұмбақ күйлерін шерткен, терең ақындық шабыттан толқып туған, адам жүрегінің мың сан дірілін шеберлікпен бейнелеген, ішкі мазмұны мен түр кестесі жымдаса ұласқан, ықшам, жинақы, жұп-жұмыр жауһар дүние».

1. 
   Жұмабаев М. Шығармалар. Алматы: Жазушы, 1989. – 448 бет.
   
2. 
   Бес арыс. Естеліктер, эсселер, зерттеулер. Алматы: Жалын, 1992.– 544 бет.
   
3. 
   Қанарбаева Б. Мағжан шығармашылығындағы фольклорлық дәстүр. Алматы. Ана тілі. 1995.
   
4. 
   Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. Алматы: Ана тілі, 1998, 232 бет
   
5. 
   Қанарбаева Б. Мағжан – символист. Алматы: Экономика, 2007. – 288 бет.
   
6. 
   Жұмабаев М. Өлеңдері, прозасы, әдеби зерттеулер. Петропавл, 2006. 428б.
   
7. 
   Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры.–Алматы:Жалын.1997. -368 бет
   
8. 
   Әлтай А. Қазақ балалар поэзиясы: генеалогия, типология, поэтикалық даму. Фил.ғыл.док. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. Астана, 2009.
   
9. 
   Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар.1-кітап. – Алматы: Өркениет, 2003. -368 б.