Әок 004. 432. 4 Қазақ тіліндегі күрделі сөздердіжасау ережелерін формалдау

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІЖАСАУ ЕРЕЖЕЛЕРІН ФОРМАЛДАУ

Жеткенбай Л.

1980 жылдарға дейінгі еңбектерде сөз тұлғасының бір түрі – күрделі сөз деген ұғым морфологиялық категория ретінде қарастырылып келгені, 1989 жылдан бастап сөзжасам жүйесінде қарала бастағаны белгілі[1].

Күрделі сөздер қазіргі тіл біліміндегі ең күрделі мәселе болып табылады, оның анықталмаған сырлары мен қырлары өте көп. Күрделі сөздер жоқ тілді көрсету өте қиын, бірақ күрделі сөздер, әсіресе, неміс, ағылшын, жапон, хинди, орыс тілдерінде кең тарағанын жазба деректерден көруге болады. Күрделі сөздердің тілдерде алатын орны бірдей емес. Ол тілдердің лексикалық жүйесінен әркелкі орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді біріктіру қосымша тәсіл болып, оның нәтижесі елеусіз болады да, сөздіктің периферия бөлімінен орын алады. Келесі бір тілдерде ол кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады. Соңғы топтағы тілдерге жапон тілі жатады. Лексикадан алатын орнына қарағанда жапон тілін тіпті күрделі сөздің тілі деуге де болады. Осындай күрделі сөздерге бай тілдерге түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі де жатады. Ғалымдар күрделі сөздердің түркі тілдерінде жалпы көне құбылыс екенін, олардың орхон жазба ескерткіштерінің тілінде де барын айта келіп, ескерткіштер тіліндегі кісі аттарынан, жер су аттарынан көптеп мысал келтіреді. Күрделі сөздер барлық басқа туынды сөздер сияқты сөзжасам әрекетінің нәтижесіне жатады. Анығырақ айтқанда, ол – туынды сөздер тобындағы сөздер лексикалық бірлік – деп танылатыны белгілі. Олай болса, аналитикалық синтаксистік тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздер тілге белгілі. Күрделі сөздер сөзжасамның тілден үлкен орын алатын аналитикалық синтаксистік тәсіл арқылы жасалады. Сөз жасамның аналитикалық тәсілі ғылымдағы көне әдістердің бірі болып табылатыны баршамызға мәлім. Осы тәсілдің түркі тілдерінде атам заманнан бері қолданылып келе жатқанын орхон жазба ескерткіштердің тілдерінде қолданылған йашыл үгүз – көк өзен, күнтүз – күндіз, Беш балық – Бес балық (қала аты), Қара құм (жер аты), Білге қаған (хан аты) т.б. күрделі сөздерден көруге болады. Келтірілген мысалдар күрделі сөздердің көне замандардан бері қолданылып келе жатқаны екіншіден, олардың географиялық атаулар, яғни өзен, көл, жер, қала және кісі аттарында жиі кездесетіні айқын көрінеді. Осыған қарап, кейбіреулер аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау тәжірибесі түркі тілдерінде осы жер – cу, кісі аттарынан басталмады ма екен деген ой айтады[2].

Күрделі сөздер екі не одан да көп сыңарлардан жасалады. Сондықтан күрделі сөздердің негізгі белгісінің біріне оның күрделі құрылымы жатады, сол арқылы ол дара сөздерден ерекшеленеді. Мысалы, ата-ана, елтаңба, елбасы, таң намаз, шұбар ала, ой-пікір, тоқсан жеті, теміржол, күні бүгін, майшабақ т.б.

Күрделі сөздер жасалу жолына қарай біріккен сөздер (бүгін, жаздыгүні, алғысөз), қос сөздер (үлкен-кіші, аяқ-табақ), қысқарған сөздер (АҚШ, БҰҰ, ЕҰУ), тіркесті сөздер (қара торғай, қара көк, жүз бес) болып бөлінеді.

Күрделі сөздердің жасалу жолдарын компьютерлік лингвистика көмегімен формалдауды қарастырайық. Кез келген тілден таңба ретінде бөлінбейтін бірлік (фонема-дыбыс, графема-әріп, цифр, тыныс белгісі, жақша және т.б.) немесе құрылымдық бірлік (морфема, лексема және т.б.) алынады. Берiлген таңбалармен жұмыс істеу үшін осы таңбаларға амалдар қолдану керек. Ал амалдарды қолдана бiлу үшiн олардың анықтамаларын, белгiлерiн және қасиеттерiн бiлу қажет.

Таңбалық амалдардың барлығы «Компьютерлік лингвистика» деген тiлдiң құрамы мен қасиеттерiн зерттейтiн ғылым саласында анықталған. Таңбаларда анықталған амалдар арқылы таңбалық өрнектер құрастырылады.

Таңбаларда берiлген екi таңбалық тiзбеден бiр таңбалық тізбе құруға мүмкiндiк беретiн құрастыру амалдары анықталған.

Құрастыру амалдарының iшiнде ең қарапайымы – конкатенация (тiркеу) амалы. Егер бұл амалды ‘’ таңбасымен белгiлесек, онда оны берілген екі айнымалы таңбалық шамалар α₁және α₂үшін былай анықтауға болады: α₁-дың мәнiнiң оң жағына α₂-нің мәнiн тiркегеннен кейiн _ тiзбесi шығады және ол мына түрде жазылады α₁α₂=_.Осы айтылған ереже күрделі сөздердің жасалуына сәйкес келеді. Мысалы, егер α₁– дың мәнi ‘ЕЛ’, ал α₂-нің мәнi ‘ТАҢБА’ болса, онда _ -ның мәнi ‘ЕЛТАҢБА’ болады. Енді күрделі сөздің қысқарған сөздерден жасалатынын өрнектеп көрелік. Бізде α₁α₂α₃... α_n=_болсын. Мысалы, α₁= Е,
α₂= Ұ, α₃= У нәтиже α₁α₂α₃=ЕҰУ.

Мұндағы α₁₁α₁₂α₁₃ ... α_1n = α_1, α₂₁α₂₂α₂₃...α_2n = α_2, α₃₁ α₃₂α₃₃... α_3n = α₃

ЕУРАЗИЯҰЛТТЫҚУНИВЕРСИТЕТІ=ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Мұндағы – кетікті көрсетеді, яғни сөздердің бөлек жазылатынын бірақ бір мағына білдіретінін.



Әдебиеттер

	www.egemen.kz/?p=3486
	Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.
	Байтұрсынов А. Тілтағылымы Алматы, 1992.
	Мозговой М.В. Классика программирования: алгоритмы, языки, автоматы, компиляторы. Практический подход. – Спб.: Наука и Техника, 2006.

жүктеу/скачать 52.71 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: