Әок 657. 22 (574) материалдық емес активтер есебін ұйымдастырудың кейбір мәселелері

 Искакова М.С. аға оқытушы

Материалдық емес активтен түсетін болашақ экономикалық пайдалар өнімдерді немесе қызметтерді сатудан түсетін кірісті, шығындарды үнемдеуді немесе ұйымның активті пайдалану нәтижесі болып табылатын басқа да пайдаларды қамтуы мүмкін.

Материалдық емес активтің құны сенімді бағаланғанда танылуы тиіс. Активті пайдалануға жатқызылған болашақ экономикалық пайдалар ұйымға түседі деген ықтималдылық болған кезде танылады.

Ұйым негізді және қолайлы бағалауларды пайдалана отырып, болашақ экономикалық пайдалардың ықтималдылығын бағалайды, олар активті пайдалы қолдану мерзімінің ішінде болатын экономикалық шарттардың жиынтығын менеджменттің үздік есепті бағалауымен көрсетеді.

Активті танудың өлшемдерін қанағаттандыратын материалдық емес актив баланста өзіндік құн бойынша танылады.

Материалдық емес актив: жеке; мемлекеттік субсидия арқылы; активтерді айырбастау жолмен сатып алынуы мүмкін.

Сатып алынған материалдық емес активтің өзіндік құны сатып алу бағасын, оның ішінде сауда жеңілдіктерін шегергеннен кейін импорттық баждарды және сатып алуға арналған өтелмейтін салықтарды, сондай-ақ мақсатына сай пайдалану үшін активті жұмыс жағдайына келтіру жөніндегі барлық тікелей шығындарды қамтиды.

Материалдық емес активтің өзіндік құны енгізуге арналған шығындарды (жарнама және өнімді өткізу), персоналды даярлауға және оқытуға арналған шығындарды, әкімшілік және басқа да үстеме шығындарды қамтымайды.

Материалдық активтер басқа активпен айырбастауға сатып алынса, алынған объектінің іс жүзіндегі құны төленген ақша қаражатының немесе оның баламасының сомасына түзетілген берілген активтің әділ құнына теңелетін оның әділ құнына тең қабылданады. Жаңа активтің анықталған әділ құнының және оған айырбасқа берілген активтің баланстық құны арасындағы айырмашылық айырбас операциясынан пайда немесе шығын туындатады.

Егер айырбас жөніндегі операция коммерциялық негізге негізделмесе немесе алынған активтің де, берілген активтің де әділ құны сенімді бағаланбаса, сатып алынған жылжымайтын мүлік объектісінің, ғимараттар мен жабдықтардың құны берілген активтің баланстық құны бойынша бағаланады. Алайда алынған активтердің әділ құны берілген активтердің құнсызданғандығы туралы куәландырады. Бұл жағдайда берілген активтің құнын ішінара есептен шығару жүргізіледі және бұл есептен шығарылған құн жаңа активке жатқызылады.

Ішкі құрылған материалдық емес активтер материалдық емес активті танудың барлық өлшемдерін жауап берсе ғана танылады. Ішкі құрылған материалдық емес актив тану өлшемдеріне сәйкес келуін анықтау үшін активті құру процесі мыналарға бөлінеді:

1) зерттеу сатысы (зерттеу сатысынан туындайтын материалдық емес актив актив ретінде тануға жатпайды, кезеңнің шығыстары деп танылады);

2) әзірлемелер сатысы (әзірлемелерден туындайтын материалдық емес актив ұйым пайдалану немесе сату үшін қол жетімді материалдық емес активтің техникалық жүзеге асырылуын, пайдалану немесе сату қабілетін, әзірлемені аяқтау үшін техникалық, қаржы және басқа да ресурстардың жетімділігін жария етуі мүмкін болғанда ғана тануға жатады және осы актив сенімді бағалануы мүмкін.). Бұл ретте бір жобаның шеңберінде зерттеу сатысы мен әзірлеу сатысының арасында айырмашылық жасау мүмкін болмаса, онда жоба толығымен зерттеу ретінде қаралуы тиіс.

Ұйым ішінде құрылған материалдық емес активтің өзіндік құны материалдық емес актив тану өлшемдеріне жауап берген күннен бастап және негізді және кезекті негізде активке тікелей жатқызылуы немесе бөлінуі мүмкін шығыстардың жалпы сомасын білдіреді.

Алдыңғы аралық немесе жылдық қаржылық есептілікте шығыстар ретінде танылған материалдық емес активтің баланстық құнына оларды кейіннен енгізу мақсатында шығындарды қалпына келтіруге тыйым салынады.

Сатып алынған материалдық емес активті бастапқы танудан кейін немесе ішкі құрылған материалдық емес активті аяқтағаннан кейін келтірілген шығындар көп жағдайда танудың өлшемдеріне жауап беретін материалдық емес активтің өзіндік құнының бір бөлігін қалыптастыратын жағдайды қоспағанда, кезеңнің шығыстары болып танылады.

Бастапқы танудан кейін материалдық емес актив жинақталған амортизацияны шегергенде өзіндік құны бойынша ескеріледі.

Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімін анықтау қажет. Егер пайдалы қызмет мерзімі анықталса, онда амортизацияланатын құн активті пайдалы қолдану мерзімінің ішінде жүйелі бөлінеді.

Пайдалы қолдану мерзімі белгісіз материалдық емес активтерге амортизация есептелмейді.

Пайдалы қолдану мерзіміне әсер еретін факторлар:

1) активті пайдалану мақсаты;

2) актив өнімінің үлгілік өмірлік циклдары;

3) техникалық, технологиялық, коммерциялық немесе басқа да ескіру;

4) өнеркәсіп тұрақтылығы және нарықтық ауытқу;

5) бәсекелестердің күтілетін іс-әрекеттері;

6) активті қолдау үшін қызметке көрсетуге арналған шығындар деңгейі;

7) активті бақылау кезеңі және активті пайдалануға заңды немесе ұқсас шектеулер, мысалы, тиісті жалға алудың әрекет ету мерзімінің аяқталу күні;

8) пайдалы қолдану мерзімінің басқа активтерден тәуелділігі.

Егер материалдық емес активтен алынатын болашақ экономикалық пайдаларды бақылауға шектеулі кезеңге ұсынылған заң құқықтары арқылы қол жеткізілсе, материалдық емес активті пайдалы қолдану мерзімі мынадай жағдайларды:

1) заң құқықтары қайта жаңартылған болып табылатынды;

2) қайта жаңарту шын мәнінде анықталған және елеулі шығындарды талап етпейтінді қоспағанда, заң құқығының әрекет ету кезеңінен аспауы тиіс.

Пайдалы қолдану мерзімінің ішінде активтің амортизацияланатын құнын жүйелі түрде бөлу үшін амортизацияны есептеудің тікелей желілік әдісі пайдаланылады, ол активті пайдалы қолдану мерзімінің ішінде тұрақты аударымдарға әкеп соқтырады.

Әрбір кезең үшін амортизацияланатын аударымдар егер олар басқа активтің баланстық құнына енгізілмесе ғана шығыс ретінде танылады.

Материалдық емес активті тану істен шыққан кейін немесе оны пайдаланудан қандай да бір экономикалық пайда түсіру күтілмегенде тоқтатуға жатады. Осыған байланысты істен шығарудан түсетін таза түсімдер мен активтің баланстық құны арасындағы айыриашылық ретінде анықталатын туындайтын пайда немесе шығын пайда мен шығындар туралы есепте көрсетіледі.

Ұйымның ішінде құрылған материалдық емес активтер мен басқа да материалдық емес активтердің арасындағы жігін ажыратуды жүргізе отырып, ұйым материалдық емес активтердің әрбір сыныбы үшін мынадай ақпаратты ашуы тиіс:

1) пайдалы қолдану мерзімдері немесе қолданылатын амортизация нормалары;

2) жалпы баланстық құн және жинақталған амортизация, сондай-ақ кезеңнің басына және аяғына құнсызданудан жинақталған шығындар;

3) материалдық емес активтердің амортизациясы енгізілген пайда мен шығындар туралы есеп баптары.

1. 
   38 IAS қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты