Есімшелі оралым

Есімшелі оралым
Д А Й Ы Н Д А Ғ А Н : Е Ш М У Р З И Е В А А С Ы Л Ж А Н

P A G E 0 2
Жоспар:
Есімшелі оралым дегеніміз не?
01.
Жай сөйлемге жата ма?
02.
Сөйлем ішіндегі жігі
03.
Есімшелі оралым және үйірлі анықтауыш
04.
Формалары
05.
Қорытынды
06.
C O N T E N T S

P A G E 0 3
ЕСІМШЕЛІ ОРАЛЫМ
ДЕП
өз жетегіндегі сөздердің синтаксистік қызметін өзіне бағындырып, сол тобымен
бір-ақ сұраққа жауап беріп, бір ғана сөйлем мүшесі болатын анықтауыштық
топты атаймыз. Мысалы: Ешбір адам кіруге батпай, барша жиналған жұрт
далаға қамалып тұрды (С.Мұқанов).
L O G O

P A G E 0 4
ЕСІМШЕЛІ ОРАЛЫМДЫ НЕ СЕБЕПТЕН
ЖАЙ СӨЙЛЕМ ҚҰРАМЫНДА
ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ?
Сөйлемдік
дәрежеге
ие емес
L O G O
Анықтауыштық
қатынастағы
сөз тіркесі
Сөйлем мүшесі мен сөз
тіркесіндегі осы есімше зат
есімнің алдында тек
анықтауыш қызметінде
жұмсалуы тиіс

Ауылдан, 
бүгін,
ертелеп - сөздерінің әрқайсысы 
Асқар ауылдан келді
Асқар бүгін келді
Асқар ертелеп келді, - десе әрқайсысы
баяндауышқа қатысты айтылып,
ауылдан, бүгін, ертелеп сөздері
сөйлемнің арнайы мүшесі болатын
сөздер 
P A G E 0 5
T Y P O G R A P H Y
Есімшелі оралымды сөйлем
ішінен қалай анықтаймыз?
Ауылдан бүгін ертелеп келген
Асқар Ботагөзбен жолығу үшін
оның үйіне кетті (С.Мұқанов)
деген сөйлемдегі 
баяндауышы - кетті,
бастауышы - Асқар,
пысықтауыш - оның үйіне
және жолығу үшін

Есімшелі оралым және үйірлі анықтауыш
Үйірлі анықтауыштың есімше арқ. келген түріне алғаш назар аударған
тілші-ғалым А. Байтұрсынұлы. Мысалы: Барған кісі келмеді. Кім
келмеді? - кісі. Барған кісі не қылды? - келмеді. Қай кісі келмеді? -
барған кісі.

P A G E 0 6
Үйір лі анық тауыш жа сауда ғы есім ше нің қыз ме тін Г.
Бай т оғаева ал ты түр лі жағ дайда бе ре ді:
1. Үйір лі анық тауыш тек қа на суб ъект-пре ди кат тық сөз дер дің қа ты на сы ар қы лы бо ‐
ла ды. 
2. Үйір лі анық тауыш суб ъект-пре ди кат тық қа ты нас та ғы сөз дер жә не бас қа да тұр ‐
лау сыз мү ше лер дің қол да ны луынан.
3. Үйір лі анық тауыш күр де лі анық тауыш тар мен қа тар ке ле ді. 
4. Үйір лі анық тауыш са бақ тас құр ма лас сөй лем ге ұқ сап тұр ған мен, ол сөй лем бол ‐
майды, тек қа на мү ше бо ла ды. 
5. Бі рың ғай үйір лі анық тауыш күйін де қол да ны ла ды. 
6. Кө сем ше лі-есім ше лі бі рың ғай үйір лі анық тауыш тың осын дай құ ры лымын көр се те
оты рып үйір лі анық тауыш тар ды күр де лі сөй лем нің қа та ры на жат қыз ған

Қандай формада келеді?
Септік жалғаулы есімшелі оралымдар
Мезгіл: Дәуғара баяғыда қашып кеткенінде, орысқа
барып жалданған екен ғой (Б. Майлин)
Шарт: Сіздің кәріңізден қорыққаннан, шалымды ертіп
өзім келіп тұрмын (Б.Майлин)
Көмекші сөзді есімшелі оралымдар
-ған соң: Шұжықтан көбірек жеп алған соң,Байсейіт азырақ
көңілденіп алды (С.Сейфуллин).
-ған кезде: Абай өзінің інісін осындай көп көріспей жүріп
кеп бір қараған кезде, жаңағы Әйгерімше ұдайы таңданып
барып танитын (М.Әуезов)
-ғаннан кейін: Жылқыдан босанып келгеннен кейін, мен
тағы да белгілі Жаманшұбарда жүре бастадым (С.Мұқанов)

P A G E 0 6
T Y P O G R A P H Y
Ғалымдар пікірі
С. Аманжолов, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Г. Әбуханов сияқты лингвистеріміз
есімшелі оралымдарды жай сөйлем мүшесіне жатқызады.
Қ. Шәукенов: “Сөйлемдік дәрежеден айырылған, сөйлем мүшесі функциясына
ауысқан сөздердің синтаксистік тобын үйірлі мүше деп атайды”

P A G E 1 1
T H A N K S !
Пайдаланылған әдебиеттер:
Өмірбекова Р. Қ. Есімшелі оралым. - Алматы: Қазақ университеті,
2003. - 111 б.