Дайындау жолдары

Қазақ тілі бойынша тест орындағанда тіліміздің даму жүйесі мен нормаларының меңгерілу дәрежесі, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар жүйесі мен шешендік үрдістегі рөлін қаншалықты меңгергені тексеріледі.

Мектеп бітіруші түлектерді қазақ тілі бойынша Ұлттық Бірыңғай Тестігі дайындауда мектеп оқушылары (5-11 сынып) басты назарға алынуы тиіс, өйткені қазір «Шың», «Оқушы анықтамасы» т.б. оқу құралдары көп-ақ. Ол оқу кітаптары талапкерге өткенді еске түсіруге, түрлі сызбалар арқылы меңгеруге, сондай-ақ жаттығу, тест тапсырмаларымен білімін шыңдауда пайдасы мол. Дегенмен кей ережелерде бірізділік сақталмай, тест жауабында оқулықтағы жауап дұрыс болып шығып жүр.

Мысалы: «Қайталама қос сөздердің жасалу жолдары» аталған кітаптарда 5 түрлі болса, оқулықта 6 түрі болып көрсетіліп, тест жауабында соңғысы дұрыс деп көрсетілген.

Оқушы апелляцияға (қайта қарауға) берген жағдайда да оқулық метериалына жүгінетін болады.

Қазақ тілінің негізгі салалары – Лексика, Фонетика, Сөзжасам, Морфология, Синтаксис, Тыныс белгілері мен Стилистиканың жеке ережелерін бастамас бұрын, Ана тіліміздің қызметі, Әдеби тіл туралы түсінік, Мәтін туралы мәліметтер беріледі.

Ана тіліміздің қызметі:

1. 
   Адамдардың бір-бірімен сөйлесу, пікір алысуы үшін
   
2. 
   Қоршаған орта жөнінде өз ойларын тіл арқылы жеткізу
   
3. 
   Адам өзінің бір нәрсе туралы көзқарасын, күйініші мен сүйінішін тіл арқылы білдіреді.
   

Әдеби тіл – сол халықтың бәріне ьірдей ортақ, түсінікті тіл. Ол екі түрлі формада өмір сүреді:ауызша тіл және жазбаша тіл.

Мәтін – «байланысу», «бірігу» деген мағыналарды білдіреді. Оған газет-журнал материалдары, өлең шумақтары, оқулық ережелері және түрлі тақырыптағы сөйлесулер жатады.

1. «Лексика» тарауын қайталауда ескерілетін мәселелер
Сөз мағыналарын қайталауда оның салалары - лексикология, семасиология, этимология, фразеология, диалектология, топонимика, лексикография, т.б. жан-жақты түсіндірілгені дұрыс.

«Кірме сөздер» тақырыбында қазақ тілінің терминдерінің қай елдің сөзі екені арнаулы кестемен көрсетіліп, жаттауға ұсынылады.

Сондай-ақ, «Талапкерде» жиі кездесетін сұрақтар, сөздерді қолданылу өрісіне қарай топтастыру да жақсы нәтиже береді.

Бұл кестені алғашқы 4-5 сөзден кейін Талапкер кітапшасы бойынша толықтыру, іздену жұмыстарын беру жақсы нәтижеге қол жеткізері сөзсіз.

Сөз мағыналарының басқа мағынаға ауысуы да түсіндіріліп, сызбамен көрсетілгені жөн.

Метафора	Метонимия	Синекдоха
Сөз мағынасын салыстыру, жақындату негізінде астарлы тың мағына жасау. Мыс, Өзім - күнмін, өзім – от. (Мағжан	Зат, құбылыс атауларының екінші бір құбылысқа шектестігі, ұласпалылығы негізінде жұмсалуы. Мыс, ақпа құлақ-ұғымсыз, құйма құлақ – зерек.	Жалпының орнына жалқы, бүтіннің орнына бөлшек қолдану. Мыс, Көп қорқытады, терең батырады. (Ел, халық)

11.Фонетика тарауын қайталау
Әліпби (араб алфавитінің алғашқы екі әрпі)-әріптердің рет-ретімен тізілген жиыны.Олардың тізбектелген қатары мынадай:
А,ә б,в г,ғ

д (7)

к,қ (15) л,м н,ң

о,ө п,р с,т

у (26)

ц,ч -- ш,щ

ь (36)

ы,і ъ э,ю

Тест кезінде оқушылар қиналатын тақырыптардың бірі – орфографиялық принциптерді ажырату. Қазақ орфографиясы сөздердің жазылу нормасын 3 принципте қарастырады.

Сөздердің дұрыс жазылуы орфографиялық сөздікте беріледі.

1. 
   –й: апай, атай, ағай
   
2. 
   –еке, -ке, -а, -е,: атеке, әпке, Мұқа, Нүке
   
3. 
   –тай: ағатай, шешетай
   
4. 
   –жан: Абайжан, бөлежан
   
5. 
   –қан, -кен, -қай, -кей, -ан, -ң: балақан, шешекей, Дәкең, Ақаң
   
6. 
   –шақ, -шек: құлыншақ, інішек
   
7. 
   –шық, -шік: қапшық, төбешік
   
8. 
   –ша, -ше: сандықша, күркеше
   
9. 
   –ыш, -іш, -ш: қалқаш, Нұрыш
   
10. 
    –сымақ: ақынсымақ, үйсымақ
    

1. –шы, -ші: аңшы, күйші

2. –шылық, -шілік: шаруашылық, кеңшілік

3. –лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жақсылық, кішілік, жеңілдік, жолдастық

4. –кер, -гер: айлакер, саудагер

5. –кеш, -хана, -паз, -қой, - стан, -қор: арбакеш, емхана, әсемпаз, жемқор,

Өзбекстан

3) Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар

1. –ым, -ім, -м: күзем, өнім, қысым

2. –ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе: бөлме, сүзбе, кеспе

3. –қы, -кі, -ғы, -гі: шапқы, бұрғы

4. –ыс, -іс, -с: тартыс, келіс

5. –ық, -ік, -ақ, -ек, -қ, -к: санақ, күрек

6. –ыш, -іш: қуаныш, өкініш

7. –ын, -ін, -н: боран, түйін, келін

8. –у: сабау, көсеу, жамау

9. –ынды, -інді: үйінді, жуынды

10. –ғыш, -гіш, -қыш, -кіш: сыпырғыш, сүзгіш

11. –уыш, -уіш: бастауыш, өлшеуіш

12. –ыр, -ір, -р, -ар, -ер: үңгір, шұқыр
Міне, осы үлгімен басқа сөз таптарының жасалуы да түсіндіріледі.

Жаттығу-талдау, тест жұмыстары арқылы пысықталады. Етістікті түсіндіргенде Күрделі етістік, Негізгі, көмекші және құранды етістік түрлері ажыратылып, көрсетілуі мүмкін.

1. 
   Күрделі етістік - негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, бара жатыр (бара – негізгі, жатыр – көмекші етістік), оқып жүр, жүгіріп бара жатыр.
   
2. 
   Сөйлемде бір етістік бірде негізгі, бірде көмекші етістік болып ауысып келе береді. Мыс: Ол орындықта отыр екен (мұнда отыр – негізгі етістік). Марал кітап оқып отыр (мұнда отыр – көмекші етістік). Бала ойнап жатыр (көпмекші етістік). Ол үйде жатыр (негізгі етістік).
   

Ескерту: Отыр, тұр, жүр, жатыр деген қалып етістіктері жалың нақ осы шақ жасағанда, негізгі етістік болады. Мыс: мен тұрмын, сен жүрсің. Ал күрделі нақ осы шақ жасағанда, көмекші етістік болады. Мыс: Мен айтып тұрмын. Сен ойнап жүрсің.

3. 
   Егер күрделі етістіктің негізгі сыңары есім сөзден болса, ол етістік құранды етістік деп аталады. Мыс: жәрдем ет, үлгі қыл, дем ал, жақсы көр. қабыл ал, бас и, еңбек сіңір т.б.
   

1. 
   Бұл – қорытындысы – интонация арқылы, қиысу.
   
2. 
   өткен жылдағы – орын тәртібі, қабысу, анықтауыштық қатынас, есімді тіркес
   
3. 
   он жылдағы – орын тәртібі, қабысу, анық.қат. есімді т.
   
4. 
   жылдағы жұмысымыздың – орын тәртібі,қабысу, анық.қат. ес.т
   
5. 
   жұмысымыздың қорытындысы – жалғау арқылы, матасу, анық.қат. ес.т
   

1. 
   қазақ халқы білген – жалғау арқылы, қиысу
   
2. 
   бие сүтінің қасиетін – жалғ.арқ.матасу, анық.қат.есімді тіркес
   
3. 
   қасиетін білген – жалғ.арқ. меңгеру, толық.қат.етістікті тіркес.
   
4. 
   ертеден білген – орын тәрт.жанасу,пыс.қат.етістікті тіркес.
   

Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалардан ажырата білуде төмендегі сызбаны жиі толтырып отырған жақсы.