«Этика» ПӘні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Павлодар

Пәні бойынша оқыту бағдарламасын (Syllabus) бекіту парағы

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/38

Құрастырушы: ___________аға оқытушы Кулумжанов Н.Е:

Философия және мәдениеттану кафедрасы

5В0204-Мәдениеттану мамандығының күндізгі оқу нысанындағы студенттеріне арналған

«Этика» пәні бойынша

пәні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)
Бағдарлама «___» _________20__ж. бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленген.
20__ж. «___»____________кафедра отырысында ұсынылған №_____ хаттама.
Кафедра меңгерушісі______________ Ахметова Г.Ғ. 20 ж. «____» ________
Факультет оқу-әдістемелік кеңесімен құпталған _________ 20__ж. «_____»____________№____ хаттама
ОӘК төрағасы _______________ Батталов К.К. 20___ж. «_____»___________

1 Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары

Кулумжанов Нұржан Еркінұлы – философия және мәдениеттану кафедрасының аға оқытушысы.

Пән мақсаты – этика теориясы мен тарихы бойынша толық білімдерді меңгеру.

• 
  Этика пәнінің және оның негізгі тарихи даму бұтақтарын анықтау;
  
• 
  Классикалық туындыларға арқа сүйей отырып, этиканың маңызды түсініктері мен мен моральдық танымын анықтау, мұнда қарастырылып отырған түсінік аса терең мағынаға ие болады;
  
• 
  Мәдениеттегі моральдың рөлін сипаттау, оның дәуірден дәуірге өзгеріп отырған нормативтік мазмұнының маңызды моралдық кодексте орын табуы;
  
• 
  Мораль түсінігін талдау, қазіргі пікір таластар мен әр түрлі бағытарға арқа сүйей отырып, оның пайда болуы мен пайда әдістерін анықтау;
  
• 
  қолданбалы этиканың аса өзекті мәселелерін қарастырып – оның ішінде нормативтік деңгейде ашық күйінде даулы күйінде қалып отырған (эвтаназия, өлім жазасы, әділетті зорлық мәселесі және т.б).
  

- этикалық білімдер тарихы бойынша қажетті білімдерді қабылдай білу;

- алғашқы дерек көздермен жұмыс істей білу (классикалық этика-философиялық туындылармен);

- алған білімін өз дүниетанымы мен эрудициясын дамытуда пайдалана білу.

- өз сөйлеу мәнерін дұрыс қоя білу, өз ойын айту.

- этикалық концепция мен теорияларды талдай білу, компаративистиканы тарихи- салыстыру әдісі ретінде қолдана отырып.

Мамандыққа кіріспе, Философия, Логика, Ежелгі дүние тарихы.

Пәннің тақырыптық жоспары

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.2/10

1.Этиканың философиялық статусы. Этика "тәжірибелік философия" ретінде.

3. Этиканың анықтамасы. Этика "морал туралы ғылым" ретінде. Этика "өміроқуы" ретінде. Теоретикалық және нормтивтік этика, оның мәселелері, құрылымы мен қызметі.

4. Метаэтика дегенімі не? Метаэтиканың алғы тар.ихы. Философиялық моралдағы Британдық аналитикалық дәстүр. (Д.Юм, Дж.Ст.Милль, Г.Сиджвик және т.б.). " Юм принципі ". Метаэтиканың қалыптасуы

5. 20 ғ аналитикалық философия және метаэтика. Дж.Э.Мур: "натуралистистік қателік" сыны. Неопозитивизм және метаэтика (Л.Витгенштейн, Б.Рассел, М.Шлик, Р.Карнап және т.б. Фактілер және құндылықтар.

6. Метафизиканың этикаға қатынасындағы негізгі қызметі:этика тілінің анализі және моралі; этикалық ой толғауларды логикалық құрылымының көрінісі; Дәстүрлі этика мәселелері нақтылау. Метаэтиканың негізгі әдістемелік идеясы: разграничение "білімнің моралдан" шектеулігі және "моралдық оқулар».
Тақырып II. Ежелгі Шығыс этикалық оқулары

III. Антикалық этика

Аристотель. Никомахова этикасы.

1. Этика пәнінің ерекшелігі / этик тілі - "таным емес, ал іс-әрекет", Сократ пен Платонның интеллектуализмінің этикалық сыны; этиканың игеру мінездің өскен шағының алғышарты.; этикалық білім нақтылығының шектеулігі/.

2. Жоғарғы игілігі оқулары /мақсаттың мақсаты жоғарғы игілігі ретінде; бақыт және адамның тағайындалуы: жанның әрекеті; бақыт және сырты-қы игілік/.

3. Этикалық қайырымдылықтар /жанның құрылымы және қайырымдылар құрылымы; жан құрылымын алу; мінез-құлықтың қалыптасқан түрі.ортасын игеру; астыртын және қасаққаналы іс-әрекеттер;.

4. Әділеттілік туралы оқулар /адам саналы тіршілік иесі және полистік тіршілік иесі ретінде; жалпы әділеттілік және әділдік ерекше қайырымдылық ретінде; әділдік пропорция ретінде, теңестіруші әділдік.

5. Қайырымдылықтың екі классы және бақыттың екі деңгейі /этикалық және дианоэтикалық қайырымдылар; талқылаушылық және оның даналықтан ерекшелігі;

Августина Аврелияның «Исповедь» еңбегіндегі этикалық категориялардың анализі. Бентама мен Миляның этикалық айтылымдарындағы утилитаризм концепциясы.

1. Қайырымды жігер адамгершілік заңдарының абсолюттік қажеттілігін нақтылаушы ретінде / мораль туралы жалпы таралған сипаттамалар; моралдың априортілігі, адамгершілік метафизикасы және эмпирикалық этика; сана мен мейірімді жігердің думан құру; адамгершілік месілдерінің тазалығы; парыздылық және икемділік/.

2. Категориялық императив және оның негізгі формулировкасы /категориялық және гипотетикалық императивтер; жігердің автономиясы:

3. Еркіндік постулаты ; әлем құбылысының феноменальдық ерекшелігі және бір өзіндегі әлемнің номинальдық заты /әркім өзімен өзі/; мінез-құлық еркіндігі және оның себептілігі. /.

4. Канттың /формализм, антиэвдемонизм, ригоризм/ қарсы негізгі ойлар.

Тақырып VII. 19-20 ғғ. Батыс этикасы

Ф. Нищие. Мораль генеологиясына.

1. Ф. Ницшенің моралға сенімсіздігінің бастауы.

2. Ф. Ницше ақсүйектік морал, құлдар моралі жайында; рессантименттің философиядағы түсінігі; серілік-ақсүйектік және абыздық бағалау әдістері; "моралдағы құлдардың көтерілісінің" мәні.

3. Ф. Ницше мораль тарихындағы мейірімсіздіктің рөлі. /міндеттіліктің пайда болуы; міндеттілік еркіндік ретінде, міндеттілік ұят ретінде; "мнемотехника": адамгершіліктің қалыптасу тарихындағы қатегездіктің рөлі; әділеттілік түсінігінің мәні (әділеттілік келісім ретінде; әділдік кек р қайтару ретінде; әділдік заңға сәйкестілік ретінде); әділеттілік және қайырымдылық; христиандықтағы парыз және күнәнің тасымалдануы/.

4. Ф. Ницше абсолют пен идеал мәселесі /аскетичестік идеал еркіндікке жол ретінде; христиандық аскетикалық идеалдың мазмұны мен қызметі; христиандық моралдандыру идеологиясы әлсіздердің билікке жігерін растап алуы ретінде. Джон Ролз. Әділеттілік теориясы.

1. Әділдік шыншылдық ретінде / әділдікті кез-келген этикалық теорияны құрастырудың соңғы категориясы көрінісі жөнініде; қоамның базистік құрылымы түсінігі; әділдіктің қоғамның технологиялық, экономикалық; әлеуметік өміріне тәуелділігі және осы жағдайда аса қажетті әділдік теориясын таңдау қажеттілігі/.

2. Әділдік тең жағдайдағы еркін таңдау ретінде /әділдік шыңшылдық сияқты қоғамдық келісім концепциясындағы жағдай ретінде; әділдік туралы түсінікті нақтылауда ревлексивті теңестіру әдісі; интуитивизм, перфекционизм, утилитаризм сыны/.

3. ДӘділдіктің екі принципі .

4. Әділдіктің екінші сынының нақтылаудағы нәтижелілік сынының мен айырмашылығының сәйкестенуі.

5. Жеке тұлғаға арналған принциптер /адалдық принципі; қапрапайым міндеттілік/.

7.Формальды және шың әділдіктің байланысы /әділетсіз заңға бағыну міндеттілігі;әлеуметтік жүенің тұрақтылығы және әділдік

8. Қоғамдық ұйымдардың игілігі мен рациональдылығы /игілік теориясы; әділдік қасиеті; әділдік игілігі/.
Тақырып VIII. Қазақ этикасының тарихы

Ш. Құдайбердиевтің «Үш анық» еңбегіндегі этикалық-құндылық сапаларына талдау жасау. А. Кұнанбаев еңбегіндегі этикалық шығармалар. Ұлттық этос: қалыптасуы, дамуы және мәселелері.

Адамгершілік-діни доктриналар "Дхаммападе", «Люнь юю», «Пятикнижью», «Кұран», «Дао де дзин» бойынша)

1. Алғашқы қоғам тарихындағы табу институты / инцест тиымы: азық тиымдары, уақытша өмір сүрген тиымдар, табу және қорқыныш, "өлімші қорқыныш" адамның алғашқы тиымдарды адамгершілік тұрғыда налуы/.

2. Салт-жораның мәні мен қызметі /Қоғам тәжірибесінің салт-жоралануы;

3. Талиона және сыйлау-айырбас институтының пайда болуы /талионтуыстық-қандық ұжымның арақатынасын реттейтін қатынас түрі; қанды кектің адам санасындағы орны; әлеуметтік өзарабайланыс, шаруашылық іскерлікжәне басқа да байланыстар, айырбастау мен сыйлау арқылы нығая түсу құралы.

4. Ежелгі өркениет дәуіріндегі моралдық кодекс. (Адамгершіліктің жүйеленуі,әлеуметтік-құқықтық және мәдени нормалар; діни санкцияның рөлі және ерте моралдық кодекстердің авторитарлықнығаюы.

5. Грек-рим мемлекеттері дәуіріндегі адамгершілік-құқықтық кодекстер / Дракон заңдары, өлім түрлері және ол үшін жазаның түрлері, қанды кектен заң бойынша жазалау мен айып төлеуге өту.

6.Ортағасырлық «терезе және серілер» этикалық кодексі ортағасырлық әскери-саяси ұйым ретінде және "еркні одақ"; жолдастық және иерархиялық қатынастар нормасы; серілік кодексінің негізігі талаптары/ батылдық, адалдық, өзін-өзі құрбан ету, намыс, кеңпейілдік және т.б./; нақты-тарихи салыстыру,серілік-батырлық нориалары және жершаруашылығы этосы.

Тақырыбы XI. Мораль адам өмірі мен қоғамға тән құбылыс: моралдың қалыптасуы мен анықтамасы

1. Мораль түсінігінің анықтаудың тарихи тәжірибесі мен оның ішкі мазмұнының жан-жақтылығы" /моралдың манифестациялануы мен өмір сүруінің басты ерекшеліктері, күнделікті мораль, антикадағы, Ортағасырдағы, Жаңа замандағы мораль спецификасы.

2. Мораль тілі/императивтер мен бағалау ой талқысы, негізгі терминдер; мораль лексикасыныдағы кейбір сөздердің этимологиясы моралдық тілідң деградациялану қауіпі; тілдің моралдан автономиялануы/.

Тақырып XII. Мораль тілі

1. 
   Моральдың мәселе ретінде негізделуі /моралдың негізделуінің қажеттіліг;
   

2. Моралдың негізделу принциптері, утилитаризм; абсолюттік-гетерономдық, абсолюттік-автономдық, интуитивистік теория; натурализм-класскалық натурализм, неонатурализм, психологиялық теориялар.

1.Этикадағы "моралдық іс-әрекет түсігі" /адамгершілік спецификалық мораль месілдері туғызатын іскерлік ретінде, мораль кез-келген әлеуметтік іскерліктің құрылымы ретінде, "міне-құлық", "тәртіп", "мінездің" этикадағы түсінігі.

3. Месіл және месілдендіру /себебі, пиғыл және месіл; "месіл" мен "месілдендіру" түсініктерінің мазмұны.

1.Мораль мен құқықтың адамның ішкі жағының көрінісі ретінде айырмашылығы

2. Мораль мен құқық нормасы: ( оның бастауындағы ұқсастық пен ерекшелік, оның көрініс табу формасы; институционалдық және институционалдық емес адам мінез-құлқының көрініс табу түрі.
3. Сотөндірісі этикасы.
Тақырып XV.Қолдаңбалы этика

1. Зорлық-зомбылықты жақтау мәселелері /зорлық-зомбылыққа әр түрлі бағыт ұстанушылар, И. А. Ильиннің зорлық-зомбылықпен күштеудің айырмашылығы бар екендігн көрсеткісі келген концепциясы.

2. Зорлық-зомбылықсыз моралдық таңдау ретінде эжәне қоғамдық позиция.
3. Қарама-қайшылықтарды зорлық-зомбылықсыз шешу
СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

№ п/п	СӨЖ түрі	Есеп түрі	Бақылау түрі	Сағат көлемі
1	Дәріс сабақтарына дайындық	Жұмыс дәптер	Сабақтарға қатысу	9
2	Тәжірибе сабақтарына қатысу.	Баяндама	сұрау	63
3	Қосымша тақырыптарды оқып білу.	есеп	Коллоквиум	9
4	Бақылау шарарларына дайындық.	конспект	Тест	9
	Барлығы			90

Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптарының тізімі

Тақырып 1 Кіріспе

Бұқаралық мәдениет мәдениеттану талдау заты ретінде.

[1], стр. 45-67, [10] стр.4-90

Тақырып 2 Мәдени модернизмнің теориялары

Мәдениеттану зерттеулер контекстінде бұқаралық мәдениет пен элитарлық мәдениет. Бұқаралық қағам мен бұқаралық мәдениет теорияларының қалыптасуы.

[3] стр. 4-59 [14] стр. 4-299

Тақырып 3 Мәдени пікір алуандағы және бұқаралық мәдениет бұқаралық қоғамның мәдениеті ретінде талдау

Бұқаралық мәдениет териялары «бұқаралық қоғам» мәдениеті ретінде. Постмодернистік философия және бұқаралық мәдениет.

[12], стр. 55-67 [16] стр.5-45

Тақырып 4 Бұқаралық мәдениеттің марксистік талдауы

Бұқаралық мәдениеттің марксистік және и неомарксистік айқындамалары.

[14], стр. 5-77 [21] стр.5-66

Тақырып 5 Бұқаралық мәдениеттің психоаналитикалық талдауы Бұқаралық мәдениет теорияларының негізгі бағыттары.

[10], стр. 45-67 [15] стр.5-196

Бұқаралық мәдениетің Франкфурт мектебінің теориялары. Франкфурт мектебінің мәдениеттанушылық зерттеулерінің бұқаралық мәдениет зерттеуінде мағынасы.

[9], стр. 25-112 [17] стр.23-85

Тақырып 7 Бұқаралық мәдениеттің семиотикалық талдауы

Бұқаралық мәдениет мәдени «американизмнің» экспансия ретінде. Зәре феномені. Зәре адамның «еркін малтып» жүрген мазасындануының объективациясы ретінде. Зәре эффектілері. Мәдениет тауар ретінде.

[11], стр. 4-67 [18] стр.5-45

Тақырып 8 Феминизм және бұқаралық мәдениет феномені

Элитарлық мәдениет және еркектікті жоғарлату. Бұқаралық мәдениет және феминдіктікті маргинализациялау.

[13], стр. 35-97 [20] стр.5-77

1. 
   Афасижев М.Н. Эстетика Канта. ., 1975.
   
2. 
   Афасижев М.Н. Западные концепции эстетического творчества. М., 1990.
   
3. 
   Берковский Н.Я. Романтизм в Германии. Л., 1974
   
4. 
   Бычков В.В. Византийская эстетика
   
5. 
   Бычков В.В. Эстетика: учеб. М., 2002.
   
6. 
   Баткин Л.М. Итальянские гуманисты. М., 1978.
   
7. 
   Ветлицкая А.П. Русская эстетика XVIII в.
   
8. 
   Гуревич А.Я. Основные категории Средневековой культуры
   
9. 
   Зись А.Я. Виды искусства. М., 1979.
   
10. 
    История эстетической мысли. Т.3., М., 1986
    
11. 
    История эстетической мысли. Т.1,2,3,4 М., 1985.
    
12. 
    Каган М.С. Эстетика как философская наука. СПб, 1997.
    
13. 
    Буддизм: история и культура. М., 1988.
    
14. 
    Биомедицинская этика: Учеб. пособие / Под ред. Т.В. Мишаткиной, С.Д. Денисова. Мн., 2001.
    
15. 
    Блохин Н.Н. Деонтология в онкологии. М., 1977.
    

16. 
    Богораз И.В. Больной и врач. М., 1982.
    
17. 
    Бойко Ю.Г. Врачебная эрология как один из важнейших аспектов медицинской деонтологии. Гродно, 2000.
    
18. 
    Бойко Ю.Г., Силяева Н.Ф. Клинико-анатомический анализ врачебных ошибок. Мн., 1994.
    Бойко Ю.Г., Силяева Н.Ф. Проблема врачебных ошибок в медицинской деонтологии // Мед. новости. 1999. № 9.
    
19. 
    Вагнер Е.А. Раздумья о врачебном долге. Пермь, 1991
    
20. 
    Вельтищев Ю.Е. Этика, медицинская деонтология и биоэтика в педиатрии. М., 1994.
    
21. 
    Вересаев В.В. Записки врача // Собр. соч.: В 4 т. М., 1985. Т. 1.
    
22. 
    Врач и пациент: этико-правовой аспект. М., 1990.
    
23. 
    Гальбиали Э., Пьяцца А. Трудные страницы Библии. Ветхий завет. Милан-М., 1992.
    
24. 
    Горелов А.А. Учебное пособие по истории этики для школ. М., 1992.
    
25. 
    Гусейнов А.А. Великие моралисты. М., 1995.
    
26. 
    Гусейнов А.А., Иррлитц Г. Краткая история этики. М., 1987.
    
27. 
    Давыдов Ю.Н. Этика любви и метафизика своеволия. М., 1989.
    
28. 
    Ефимов В.Т. Этология как учение о нравах и нравственности. М., 1992.
    Иванов В.Г. История этики Древнего мира. СПб., 1998.
    Иванов В.Г. История этики Средних веков. Л., 1984.
    Кругляница Т.Ф. Этика и этикет: Учеб. пособие для школ. М., 1995.
    
29. 
    Коган Л.Н. Зло. Екатеринбург, 1992.
    
30. 
    Кобликов А.С. Юридическая этика: Учеб. для вузов. М., 1999.
    Козлов Н.И. Философские сказки для обдумывающих житье, или веселая книга о свободе и нравственности. М., 1996.
    Козловский В.В. и др. Модернизация: от равенства к свободе. СПб., 1995.
    Кон И.С. Введение в сексологию. М., 1989.
    Кон И.С. Дружба: этико-психологический очерк. М., 1989.
    
31. 
    Кочетов А.И. Культура педагогического исследования. Мн., 1996.
    Кочигер Я С., Чампер В.И. Педагогическая этика. Кишинев, 1984.
    Кузнецов Г.В. Природа моральных абсолютов. М., 1996.
    Лаптенок С.Д. Этика и этикет. Мн., 1998.
    Ласмане, Скайдрите и др. Этика: вопросы, решения, выводы: Пособие для учителей. Рига, 1994.
    
32. 
    Моральные ценности и личность. М., 1994.
    
33. 
    Медицинская этика и деонтология (для мед.-психол. фак.) / Учеб.-метод. пособие. Гродно, 1998.
    Медицинская этика и деонтология / Метод. разработки для студентов и врачей-стажеров / Сост. Н.И. Артишевская и др. Мн., 1997.
    Ненасилие: философия, этика, политика. М., 1993.
    О свободе человеческой воли. М., 1991.
    
34. 
    Основы этикета и искусство общения. СПб., 1993.
    Первушина В.Н. Современная этика: проблемы детерминизма и свободы воли. Воронеж, 1993.
    
35. 
    Ролз Д. Теория справедливости. Новосибирск, 1995.
    
36. 
    Секреты умелого руководителя / Сост. И.В. Липсиц. М., 1991.
    Согомонов Ю.В. Введение в этику предпринимателя. Владимир, 1994.
    Соловьев Э.Я. Этикет делового человека. Организация встреч, приемов, презентаций. Мн., 1994.
    
37. 
    Стешев А.В. Как победить в споре. М., 1991.
    
38. 
    Харе Кришна: вчера и сегодня. М., 1993.
    
39. 
    Шрейдер Ю.А. Лекции по этике. М., 1994.
    
40. 
    Штайнер Р. Философия свободы. Ереван, 1993.
    
41. 
    Этика ненасилия. М., 1991
    
42. 
    Этика: словарь афоризмов и изречений. М., 1995.
    
43. 
    Этика и мораль в современном мире. Материалы конференции // Вестн. Моск. ун-та". Серия
    
44. 
    Философия. 2001. № 1.
    
45. 
    Якобс В. Происхождение зла и человеческая свобода // Вопр. филос. 1994. № 1.
    
46. 
    Ясперс Дж. Деловой этикет
    

Сабақтың жібергендерге мен мынадай айыптық санкция белгілеймін; белгісіз себептермен дәріс, тәжірибе сабақтарына қатысқапағандардан 1 балл алынып тасталынады.

Дәріс сабақтарын қатысу-1, тәжірибелік сабақтарға-1. үй тапсырмасын орындағаны үшін максималдық балл саны-1, себепсіз сабақтарға қатыспағаны үшін -0 балл. тәжірибелік сабаққа толық ауызша жауап -2 б.

Өздік жұмыстардың орындауы және орындалмауы жағадйында 1 рейтингте -1-8 аптада- 7,5 балл, 2 рейтингте 9-14 аптада 8,5 балл 15 аптада 9 балл, орындалмаған жағдайда «0» балл.

Әрбір сабаққа дайындық міндетті, берілген тапсырма толығымен оқылуға тиіс.

Сіздің дайындығыңыз тәжірибе сабағы барысында сұрақ беру мен тест тапсырмаларын арқылы пәннің әрбір аяқталған тарауы барысында тексеріледі.

Егер сіз бақылау шаралары уақытында белгілі себептермен қатыса алмасаңыз, сізге келесі сабақтың барысында қайта өтуіңізге мүмкіндік беріледі, басқаша жағдайда сіз «0» баллға ие баласыз.

Семестр барысы 2 мәрелік бақылаудан тұраып тест түрінде өтеді. Тест бақылауы пәннің өтілген тараулары материадарынан беріледі.

Қорытында сынақ студент алған билеті бойынша ауызша өтеді.
Өтпелі үлгерімдер мен қорытынды бақылау түрлері бойынша сапа бөлігін бөлу

Университеттің Ғылыми кеңесінің бектіу бойынша бақылау түрлері мен өтпелі үлгерімдері бойынша келесі кестеде (1) берілген сапалық бөлу ұсынылған.

Қорытынды бақылау түрі	Бақылау түрі	Сапалық бөлігі
Емтихан	Сынақ	0,4
	Өтпелі үлгерім қорытындысы	0,6

Мұнда Р1, Р2, Е – с бірінші, екінші рейтинг қоры тындысы және емтихан бойынша алынған баллға сәйкес, 100 баллдық шкаламен анықталады.

Қорытынды пәннің рейтингі балл бойынша (Қ), 2 кестеге сәйкес сандық эквивалетке алмастырылады, әріптік немесе дәстүрлі бағаға және сонымен қатар оқушылардың жетістіктерінің «Рейтинг ведососына» енгізіледі.

Өтпелі үлгерімдердің қорытынды баллы әр семестрдің жартысында (Р1, Р2) жинаған баллдарының қосындысынан тұрады, бұған студенттің сабаққа дайындық, топтағы сабаққа белсенді қатысуы, бақылау жұмыстарынан, өздік жұмыстарды уақытында тапсыру, аралық бақылау, сабаққа қатысуы жатады.