Ф – об – 001/033 Сағи Жиенбаев лирикасының көркемдік ерекшеліктері Жоспар

1.1.С. Жиенбаев лирикасының тақырыбы мен идеясы.

ІІ тарау.

1.2.Ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері

Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеті:

Талантты ақын С. Жиенбаевтың лирикалық шығармашылығына бұрын айтылған сын – пікірлерге шолу жасай отырып, оларға баға беріп лирикасының жетістіктері мен кемшіліктері тұжырым жасау.

Ғылыми болжамы: Келешек оқу үрдісінде ғылыми жобалармен зерттеу жұмыстарын жүргізгенде , бақылау, курстық жұмыстарды және қазіргі дәуір әдебиеті пәнін өйткенде көмекші ретінде пайдалануға болады.

Зерттеудің нысаны: Диплом жұмысы орындау барысында көрнекті ақын С. Жиенбаевтың поэзиясының көркемдік ерекшелігіне тоқтап,қазақ әдебиетіне қосқан үлесін, әдеби мұрасына қатысты материалдар арқылы ғылыми тұрғыдан талдап теориялық маңызына назар аудардық.

Диплом жұмысының құрылымы:

Дипломдық жұмыс кіріспе және екі үлкен тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Сағи -ағам-балалар ақыны емес. Бірақ балалық шақтың әсерін бойында сақтап қалған ақын. Қалам иесі үшін бұл үлкен бақыт. Бала шақ-Болашат аталатын үлкен университеттің алтын бастауы.

Жыр - адам жаның тазартады. Қалғып бара жатқан рухыңды сілкіп оятады. Жақсылыққа өмірге құлшындырады.Сағи ақын жырлары бейне мөлдір бастау. Шөліркеп келіп бас қойсаң сусының қанады, мұңдатып жүрсең өзің менсырласып шеріңді тарқатады. Бейне бір сырыңды сыртқа шашпас жан досыңмен сырласып отырғандай боласың. С.Жиенбаев өлеңдері үстіне кір жұқтырмас кірпияз жандай мұнтаздай таза болып келеді артық жол, басы артық бір сөз болсайшы. Әсемдікті сезіндіріп, әдемілік дүниесіне шомылдырып тұрып та терең ойланып, дүние ғаламға көзіңді ашып, көңіліңді оятып жатады.

Аңғар жақтан тұрады салқын жел есіп Күнгей бетің тебіндепті-ау көгі өсіп. Тағы да бір қимас жанды құндықтап, Тау басына қосылар бір төбешік. Осында табиғат суреті, тірлік мұраты, өлім бәрі де бар емес пе?! Және қалай жақсы, қалай ойлы айтылған.

Өнегелі жанның өмірінен қысқаша мәлімет. Сағи Жиенбаев 1934 жылы 15 мамырда Ақтөбе облысының Байғанин ауданындағы Оймауыт деген ауылда дүниеге келген. 1955 жылы Қызылорда қаласындағы педагогикалық институтты бітіргеннен кейін, Жезқазған руднигінде мұғалім болып қызмет істеген. Сол кездегі өлеңдері ц республикалық баста сөзде жариялана бастады.

1956 жылдан бірыңғай әдеби жұмыспен айналысты «Қазақ әдебиеті» Қазақстан пионері газеттерінде, «Мәдениет және тұрмыс», «Жұлдыз» журналдарында білім меңгерушісі болып, көп жылдар жазушы баспасының поэзия редакциясын басқарды. Кейін шығармашылық жұмыста болды.

Ақын өлеңдері мен поэмалары жеке кітап болып шыға бастайды. Атап айтсақҚарлығаш, өлеңдер, А. Жахушы 1959сыйлық, өлеңдер А.Жаузшы 1960, далагүлі (1961), теңіз сыры өлеңдер (1963), Тау алдында, өлеңдер (1964), менің көршім. Поэмалар (1965), Қайырлы таң. Өлеңдер (1966), Ақ қайың өлеңдер (1967), Ор киік. Өлеңдер (1969), Алтын қалам. Өлеңдер (1971), Жадымдасың жас күнем. Таңдамалы (1972), Әлия лирика. Поэма. (1973). Оймауыт. Жыр дастандар (1975), Ақ самал. Өлеңдер (1976), Құралай салқыны. Өлеңдер (1979), Бозторғай.Өлеңдер (1980), Іңкәр дүние. Таңдамалы (1981), Жарық жұлдыздар. Поэмалар (1983), Нан мен тұз. Өлеңдер мен поэмалар(1984) т.б. кітаптар да жарияланған. Ақын өелеңдері туысқан халықтар тілдеріне аударылған шет тілдерде басылған.

Ақынның көптеген өлеңдеріне қазақ қызметкерлері ән шығарады. Сағи Жиенбаев белгілі компазиторлар.

Ғазиза Жұмабаеваның «Еңлік - Кебек», Базарбай Жұмадияровтың «Махаббат» операларының либиритосын жазды.

Көрнекті ақын сағи Жиенбаев көркем аудармамен де шұғылданды. А. Пушкин, М. Лермонтов, О. Туманян, В. Брюсов, Р. Ғамзатов т.б. ақындардың өлеңдерін қазақ тіліне аударып және кітап етіп бастырды.

Белгілі ақын, аудармашы Сағи Жиенбаев 1994 жылы қайтыс болды.

Сағи Жиенбаев жырлаған тақырып мейлінше кең. Қазақ аталатын ұлы халықтың ұлттық қасиеттері мен бүгінге дейін бастан кешкен қасіреттерін ол өзіндік өрнекпен, мөлтек сюжетке құрып, мөлдіретіп бере білді. Ол жырлар ішінде бейкүнә балалық - ақын шығармашылығының алтын өзегі секілді арна тартып жатады. Ақын адалдық азаматтық кісілік, тазалық ұғымдарының қай-қайсысын да балалық бейнесінде береді. Демеқ, ақын шығармашылығында балалық - қарапайым тура мағынасында қолданудан, Дүние-тіршіліктің тірегі саналатын адалдыққа дейін баламаланып жетіп жатыр. Сондықтан да ақын соғыс аязы қарыған балалық шағына қарығыздар шығар. Ал біз ақынның балалық шақты басқыш етіп айтқан оймауыт ойлары мен жампаз жырларына қарыздармыз. Өйткені өзіңмен сырласып, өзіңмен мұндасып сөйлер ол жырлар бізді пендешіліктен тазартып періштелікке жетелейді. Ондай сәттері ақын да сезім құбылыс-құйылыстарын ойнақыландыра, қызындыра, қыздыра "жырлай келіп ...жас сәби қаз тұрғанда, Бар дүние кетті ғой сәби болып - деп аяқтап жатады. Ақын үшін Жер-дүниеде әділдіқ болуы үшін - бәріміздің, әрбіріміздің сәбилік сезіміміз өліп қалмауы керек. Сәбилік сезім ақын үшін кісілік кредосы! Ақын жыры бізді баурайды. Міне, осылай ақын өз оқырманын адалдыққа баулиды.

Үлкен, кіші деп жатар не бар, шыншыл жыр, сыршыл жыр - балғын бөбектерден бастап өлең сүйер өрендердің қай-қайсысын да бейтарап қалдырмайды, елітеді, ерітеді, тербейді, тебірентеді. "Кәмилаға» арналған мына бір өленді орып көрейікші:

Алғаш рет...

Қаз тұрады бүгін бөбек,

Басталады балапан ғұмыр бөлек.

Бел байлады балапан ұлы жолға,

Нәртәуекел!

Ал, кәні! Жүру керек! -болып басталады өлең! Осы алғашқы шумақтың өзінен-ақ нақты, затты сурет, өленге жан берер қимыл-қозғалыс, динамика, өлеңді өнер туындысына айналдырар ақындық философия көмейміз бе?! Ақын кішкентай ғұмырдың (бөбек) қаз-қаз тұруын әрбір адам үшін бөлекше сабақтағылар ғұмыр философиясына сабақтастыра жырлап отыр.

Бір бұл ғана ма, ақын соғыс қасіретін "Хат", "Оң аяқ" секілді өдеңдерде оңтайымен жьфлаған еді. Бүддфішн бала қара таныған соң қарттардың майдандағы жаумен жағаласып жүрген жауынгер ұлдарына хат жазып беріп отырады. Талай хат жазып, ата-ананы қуантады. Машықтанып алған лирикалық қаһарман:

Содан соң,

"Сырын" біліп ап,

Ұшырдым талай хаттарды.

Хат жазып беріп ұлына

Қуанттым қанша қарттарды -дейді.

Расында Ұлы Отан соғысы жылдарыңдағы қараңғы қазақы өмір картинасы емес пе? Жаңадан қара танып, хат жазуды үйренген бала үшін хат жазып беру, қарт ата-ана қуанғанын көргеннен артық бақыт жоқ қой. Сағи ақын өзі үшін жаңа "Америка ашқан бала психологиясын соншалық нәзік жырлайды. Бірақ бұл қуаныш ұзаққа бармайды. Майданға жолдаған балақан хаттары "Сабылып майдан алабын" қайтып келіп тұр міне, ауыр тағдыр. Міне, өлендегі күтпеген бұрылыс. Бұл баласын күткен қарттардың үзілген үміті. Бұл - хат жазып беріп, үлкендер қажетін өтедім деген сәби көңілдегі қуаныштың күл-талқаны шыққаны. Соғыс картинасын, оның қан майданы мен тылдағы үміт-арманын жүрек бұлқынысымен, бұрылыс-бұрылысымен бұдан артық дэл елестету, бұдан артық дәл жырлау, эй мүмкін емес шығар-ау. Өз басым Сағи ағаның осы Хат", "Оң аяқ", Құлын" секілді бір шоғыр философиялық өлеңдерін қазақ поэзиясы классикасынан санаймын.

Мұндай жұтынып тұрған, үлкен тағдыр арқалаған өлендер ақында аз емес. Біз "жұпарым болса, жұртым ал" - дегендей, бар ғұмырын өлеңге арнап келе жатқан өнерпаз ағаға бар пейілімізбен қарыздар сезінеміз.

Бұл күнде Сағи ағаны ағаны таныстырған Әнуар аға Дүйсенбиев те жоқ мынау жарық жалғанда. "Жіпттің гүлі еді"деп атап, ақын досын есіне алып, естелік жазып, артындағы ұрпағына ақ адал пейілін беріп Сағи аға жүр. Досқа достық парызын деген. Ән-ағамды сағынғанда Сағи ағаға еркелегім келіп тұрады. Ақын Сағи Жиенбаев үлкен-кішіні бірдей жан бауыр тұтып, өзіңмен бірге мұндасып, өзіңмен бірге сырласып жақсылыққа жетелеп келе жатқан жорға ақын.

Біз жоғарыда лирикамыздағы жаңашылықпен дәсгүр сырын сөз еткен өленге динамика дарытып тұрган бүгінгі үрдстің осыңдай жан-жақтылығын елестетуді мақсат тұта талдадық. Дей тұрсақ өнедің негізгі өлшемі, критери осы
деп тастабандай тұрып қалуы мүмкін емес неге десеніз, бүгінгі рухани қажетімізді тек күрделіинтелектуал ғана өтейді деу әбестік. Талам мен рухани қажеттілікті мүмкіндігі де, талабда шекшіз, өсе береді, өзгере береді. Бірақ түп қазақ-өнер
қазығының мықтылығында гәп. Мәселен, Ю. Боңдаревтің, Залигиннің философиялық психологиялық анализін Евтушенконың, Айгматовтың фольклорлық тақырыпағы туыңдыпарынан жоғары қою мүмкін бе? Фольклор көне,
бүпнгі рухани қажетімізді өтей алмайды деуге болама. Сол секілді поэзиядада интелектуал ақын мыналар, деп белгі де соғаалмаймыз. Мұндай класификация өнер табиғатына жат. Алайда көркемдеу құралы тым күрделі бүгінгі ақындар сөзі – синтездік сапасы жоғары екенін байқатып отыр. Екшеу үшін шартты түрде басымдау белгілеріне қарапотырып, жіктегеніміз болмаса, орынды, орынсыз талшықтай беруді творчество көбінде көтере бермеуіде заңды.

Мәселен, Қ.Мырзалиевтің уақыт тездігін танытатын, зама шұшқырлығынан хабар беретін «ақылды» жырларының кейбір сілемдері Қадырдан стилі мүлде бөлек Жүмекеңде де жоқ дей аласызба? Немесе, Төлеген өлендерінде бүгінгі өмір сауалы, оқырман тілегі ескерілмеді деуге тіпті болмайды. Ендеше жаңа сөз ескі сөз дегеңде айрықша талғаммен бағалау ләзім. Өнердің прогресс жолы мен жүре алмауының бұлда бір айғағы деп білеміз. Олай болса, әдебиеттаңу ілімінің бүгінгі таңдағы өскелең талабы- математикалық логикалық тәсілмен поэзия талдау өнер мәселесіңде дұрыс нәриже бере алар ма екен? Мәселен С. Жиенбаевтің:

Еркелеп ойнап көктеммен Жас гүлдер бүршік жаршын Жазықта, Жасыл бөкгерде Алқызыл от боп жанатын. Солардан албырт кеудеңе

Есегін жулар қыр лебі.. Шыдайтн аттап желге де Кырмызы қырдың гүлдері Тұратын ылғи үлбіреп,- деген жолдарда ешбір тұр жаңалығы, сөз ойнату, образды сөйлеуге құштарлық мүлде сезілмейді. Алайда, ол өлең сапасьща нұқсан келтіріп тұр ма?

Рас, өлең-қарапайым өлең. Тілі, ойы қарапайым. Сөз жоқ, қарапайым қара сөз емес, поэзия қуаты молынан сезілетін, өмірлік тынысы кең, құны да өмірдің өзімен өзектес қарапайым. Өмірдің өзімен багалас мұндай қарапайымдылық қай жанарда болсын қолға сирек түсер сый. Ия, бұл бір әдісті екіншісіне қарсы қою емес. Әрбір көркемдік тәсілдің, стилдің өз сыры бар. Өз бояуы, өзіндік көркем шешімі бар. Мәннің бәрі көркемдік шешімге тіреледі.

Я, Сағи өлендерін оқу үстінде біз жаңа оралым, тың тіркестер іздеуден гөрі өзгеше бір лерикалық күй кешуге мәжбүр боламыз. Ақын өзінің сол жайсаң да сезімтал, шымыр да шынайы болмасынөлеңнің қалыпты формасын бұзбай-ақ, өзгеше түр іздемей-ақ жеткізе алады. Жеткізе алудың да көркем өнерде түрлері көп. Саги өлеңдері «жеткізе ауылдың» қатардағы емес, биігінен табылады.

Қарапайым тілде ұғысу-қазіргі көркемөнердің өзгеше бір белесіне айналғандай. Ол деген сөз көркем өнер жүгі жеңілдеді деген сөз емес, керсінше, көркемдеу құралдары нәзіктене түсті деген сөз. Қылдай тайса , қарабайырлыққа ұрынары анық. Жоғарыдағы Сағи өлеңдеріне зер салсақ сөз таңдаудағы талғам қиыннан қиысқан ішкі шеберлік «сөзде» екенін ақын тереңнен ұғады. Құлаш-құлаш ой айту, көл-көсір бейнелі тілді жайып тастаудан гөрі сол мол қазынаны сөзге сыйдыруға асып-таспай, ақын мінезбен бұрқ-сарқ етіп таусылмай, даурықпай сөзімді шымыр-шымыр қайнатуға ақын жақсы машықтанған. Сондықтан да Сағидан артық-кем мінез, басы артық сөз, бөтен қышықты іздесең таппайсың.

Сонша табиғи қабылданатын, еркін оқылып, еркіңді алатын жолдардың симметриялық реті бізді шландырады. Шеберлік сыларына тартады. Көптеген ғалымдарымыздың поэзиялық талдауды оның өнерімен өрелестігінен іздеуі тегін емес болуы керек.

Сағи өлеңдерін біз тек өнерлік тұрғыда қарастыру арқылы ғана маңызына жетеміз.Сағи өлеңдерінің эстетикалық тағлымы мол. Қалыпқа құйғандай сегіз буыннан шашау шықпай отырып-ақ өлеңнің зерін, көңілдің хошын қатар келтіреді. Өлең қанша табиғи болса сонша тұжырымды.

Иә, ол ежелгі поэзияның тепе-теңдік симметриясын сақтайды . Буын саны ғана емес; әрбір бунақ бір- бірімен дәлме-дәл үйлеседі. Көбіне алғашқы бунақ үш буын , екінші бунақ бес буын, тұрақты сегіз буын өлшемі.

Әр ақынның өз орны , өз өрнегі болумен бірге өзге ақындармен үндестік , творчестволық ортаға болатыны мәлім. Осы тұрғыдан келсек қазіргі қазақ поэзиясында Сағи, Өте жандарды бір қатарда қарастыру керек сияқты. Бұларды тұтастыратын көбіне таза лирикалық сипаты, жанрдың негізгі қасиетіне жете, тереңдете түсетіні болулары керек.

Сағи жырларына аға буын лириктеріміз Әбу Сәрсенбаев ,Ғали Орманов ықпал әсерін сезінуге болады. Мәселен, Сағи өлеңдерінен Әбудің «Ақша бұлты» мен Ғалидың лирикалық өлеңдерінің сарыны мен ырғағын жазбай танимыз.

Жарбиған жаман тон, тымақ

Жабысып кетті үстімде

Жанайын деген бір шырақ

Жалтылдап кетті ішімде,-деп ең алғаш Ғали жырлаған еді. Бұл кезінде лирикадағы жаңа сөз болатын. Әрбір жаңа сөз соңынан дәстүр ертеді. Осы сөйлеу әдісі, ырғақ Сағи өлеңдеріе етене жақын. Немесе, Ғали Ормановтың мына жолдарына зер салайық:

Сылдыраған тас бұлақ,

Көрдім таудан қайнаған.

Жағасында жас құрақ,

Суын сипап ойнаған.

Көрінді ыстық ол маған,

Жас күндегі бір кезімдей.

Жас жігітке қараған,

Жас сұлудың көзіндей.

деген жолдарын Сағидың:

Көктемнің балғын кезі еді, Әнші құс көкте ағылған. Жемнін; де жасыл өзегі Көгілдір мұнар жамылған. Сондай бір қүннің бірінде Жағаға келіп жаттым да, Саусағым басы дірілдеп, Атыңды жаздым ақ құмға,-

деген жолдарымен жалғастырсақ ұйқас та, ырғақ та егіз өлең сияқты. Ұйқас пен ырғақ қана емес, өлеңнің барлық болмысы, дүниені қабылдаудағы эстетикалық талғам, сезімнің нэзік сэттері сөз саптаудағы ұқсастыққа алып келеді. Әсіресе, өлеңнің басты элементі ырғақтың бір жерден шығуында да элгіндегі орталықтың ықпалы болған сияқты. Сонда, Сағидың осы өлеңін еліктеуден туған өлең дей аламыз ба? Жоқ, әрине. Ғалидың жыр -моншақтары бір кезде Сағиды қатты іңкәр етуі мүмкін. Талант күшіне еркін сенгендіктен де ол ақын ағаның өлең өлшеміне барып отыр. Ақын қателескен жоқ. Осы бір ырғақпен -ақ ақын не бір қайталанбас суреттер салды, сезімнің не бір нәзік қырларын ұштады. Осы жерде ол осы бір бастауды тереңдетті де, өзінің ақындық ерекшелігін даралай түсті.

Қай суреткер үшін де мэселе даралана алуында дедік жоғарыда. Сағи шын мәнінде бүгінгі қазақ лирикасында өзгеше орны бар ақын. Кірлі қолмен ұстауға болмайтын « бекзат» ақын. Әр бір ақынға айтатын сөзді Сағиға тілей аламыз. Өйткені, ол сырын тереңге жасыра білетін тым талғампаз суреткер. Иә, Сағи суреткер ақын. Әр ақын өзінше суреткер. Бірақ шынайы суреткерлікке көтерілетіндер сирек. Табиғаттың әсем көрінісін қағазға түсіріп берген ақынның бәрін суреткер дей алмаймыз.Белгілі деңгейде сезімге әсер өткенмен, болмыстан сұлу сыр түйіп, өмір философиясын тербеу ақыл мен сезімді бірдей талап етеді.

Ұлы істің барлығы да сүйюден басталады. Сағи сүйіспеншілігінің өзіне ғана тән өзгеше бір колориті бар. Ол қашанда абстрактылы ой, сезімнен аулақ. Оның сүйіспеншілігі қанша нақты болса, сонша нәзік. Ақынды эстетикалық биікке көтерійетін осы тұс. Ол өлшеусіз сезіміне өлшеусіз теңеу іздемейді. Сезімнің өз тілімен жеткізуге тырысады. Жүректің өз үнш тыңдатуға күш жұмсайды. Бұл жерде Сағидың өз стилі жол тартады.

Көктемдей нәзік сезіммен

Кеудені күйлер кернейді,

Қара бір жердің өзін де

Қаттырақ басқың келмейді,-деп ақын өз болмысын өзі жақсы ашады. Мұндай болмыс шынайы ақындарға ғана бітсе керек. Қейде сөз құдіреті, өнер теңізі дүниені жаулағанмен, болмыстағы өшпейтін адалдық шынайы сыр барлығынан да биік тұрмақ.

Ақын айтқыштықтан да гөрі осындай өміршең «пірлерге» көбірек сүйенетін,сыйынады.

Жыл сайын қырда гүл жүзіп,

Жайнаған кезде дүние_

Кеудемді желге сүйгізіп

Келемін туған үйіме. Жып-жылы сезім силаған осы жыр қаншама гуманистік арналарға бастау болары ақиқат. Осы қарапайым ғана баяндау стиліндегі жолдардың әрбір тармақтық тынысы қаншама кең десеңші. Тіпті, әрбір сөздің тасасында бір-бір өмір тұрғандай. Сөз тасасындағы тыныс қой шынайы поэзия белгісі. Яғни, ақын бір сәттік сезімін беру де ірілігінен хабар береді жоғарыдағы жолдар Сағидың суреткерлігін танытатын таңдаулы жолдары емес, алайдаф поэзия талабына толық жауап бола алады, өйткені, Сағи күнде өлең жазбайды. Ақындық қәсіп емес. Аз жазады, сақ жазады, саф жазады. Сондықтан өмірдің де, өнердің де нэрі ірілікке, жаңалықты ол эстетикалық экс.таздың ұшқырлануы деп біледі. Сөйтіп бабындағы байсалдьшық сезімнің ең жоғарғы нүктёсІнде де шығандатпайды, жалған пафос, артық сөзге орын жоқ. Ендеше, өсудің өзі табиғи . Жарқыл жоқ, өңкей маңыз. Ал, үңіліп қарар болсаңыз, сөз маңыздан қасандық емес арғымақ аттың жалындай маңдайлықты көресіз.Тұтынып тұрған муза бір эрпіне исеңіз, қатары бұзылатындай . Сұлулықты сезіну, оны жеткізу, қабілеті жағынан Сағиды Фетцен ғана теңестіруге болареді.

Бір уыс бұлттай бал дене Суырылып шығып ақ нұрдан, Көзімнен ұшқан сәуледей Зу ете түсті -ау алдымнан Еркелеп қырдың таңына Жанарың шықтай мөлдіреп Кездесермісің тағы да, Көрісермісің соңғы рет.

Осы бір даланың сұлу тағысын кезінде арқаның сирек серісі Сәкен де әдемі жырлаған еді, жеткізе айтқан еді.Сағи одан да гөрі лирикалық тэн шымырлықпен тұжырымдай түсті. Ақиқат пен әсемдікті қатар өріп, ңақты образ жасады, шындық шырайын піығарып, сұлулық бояуын қанықтырды. Хас өнердің өз тілімен сөйлеу поэзияның мәдениетін көтереді. Ендеше ақын жұртшылық талғамын тәрбиелеуге ондай шығармалардың әсері аз болмаса керек.

Біз жоғарыда Сағиды суреткер ақын деп тегін айтқанымыз жоқ. Ақынның көптеген өлеңдері болмыстың обьективті сырларын ашуға бейім.Сол обьективтік кұпиядан ләззат кешуіміздің өзі ақынның жанр сырын меңгерушің кепілі. Сөйтіп сыршыл лирика көбіне эстетикалық-философиялық та сипат алады көбіне. Сөйтіп , ұлттық поэзиямыздың әлеуметтік-эстетикалық дәрежесін көтереді. Ақынның бұл қатардағы өлеңдеріне интеллект жетістігі деп қана емес, ендеше өңірді қоғам байлығына айналдырған ақынның азаматтық келбеті деп те қараған жөн.

Әлемді нұрға бөлеп күн,

Әлдилеп қана тұрғандай.

Бойлары балқып теректің

Бұтағын ауырсынған дай.

Көбелек біткен асыга

Қонақтап жатыр гүлге ырғып

Көгілдір талдың басынан

Көздерін ашты мың бүршік.

Әрине бұл өлендердің атасы «Желсіз түнде...», «Жазды күн шілде болғанда», «Жаз», «Жазгытұрым» ғой. Бірақ жоғарыдағы Сағи жолдарын біз пейзаждық көрініс, деп қана қарай аламыз ба? Таза обьективтік құбылыс мұңда субьектінің мол ықпалын қоса сездіріп тұр. Көктемнің ғажайып құбылысы бәріміздің көзімізге көріне бермейтін, эрқайсымыз сезе бермейтш сезімдік құпиясымен тербеліп тұрған жоқ па?Жалаң , жалпы ынтығу емес, нақтылық бар, шын шабытпен,өнер биігінен таразылау, байыптау басым жатыр. Сондықтан да эдеттегісінше Сағи тым айшық тіл, образды сөз қолданысқа бармайды. Барынша реализмге жүгінеді. Міне осы жерде ол прозашылдықтан қатты сақтана отыра шыгайы поэзия соқпағына түседі.Ақын шеберлігі де осы тұста айқын бой көрсетеді. «Бойлары балқып теректің, бұтағы ауырсынгандай» дегенде шындық пен әдеміліктің терезесі тең түседі. Теректің бойы балқуы көктем мен ақын жанынан улкен үйлесім табады. Сөйтіп барын гротеск-әсірелеуденгөрі реализмге ұласады. Реалистік сурет болып қабьшданады. Ақын осы реалистігінен танған емес. Қай өлеңін алсаңыз да сезімге салмақ салады, құбылыстың ақиқаттығына жүгінтеді. «Көгілдір талдың басынан, көздерін ашты мың буршік». Әлгіндегі сурет көріп, сыр естуге болатынына көз жеткіземіз. Бұл ақынның талантымен өте қайнасқан хас шеберлігі де деуге тура келеді. Сөз сырына терең бойлауы, қазақ тілін жетік білуі демеуге тағы болмайды. Мұның бэрі ұлттық колорит түсіп, өлеңге өзіндік нәр береді.

«Дүние түгел жасарған, бейне бір көк те, жер де гүл, тапжылмай жатқан қашаннан таулар да қазір жеп -жеңіл». Бұл- әрине , ақын көңілінің желігі. Көктем лебімен кұстай ұшқан ақын шабыты. Алайда, өз өрнегінен , өз ырғағынан ауытқымайды , кездейсоқтыққа баспайды ақын. Бойға сіңген ақындық парасат оны бөтен сөз, бөгде қылыққа жібермейді.

Сағидың енді бір қатар өлеңдері өз махаббатың -туған жерге , анаға , елге, сүйгеніне деген сезімін паш ететін сыршыл өлеңдер. Мұнда да ол негізгі стилін жетілдіре , түлете түседі. ЬІрғақ, буын өлшемін әдеттегісінше сақтай отыра енді ол суреттеуден гөрі әңгімелеу, ауызекі тілдесу мәнеріне көшеді.

Ала қанат құстар өтті ағынын, Жата бердім бозғыл көкті жамылып, Анашымның қасындағы бір сәтте Бойымдағы бар жүгімнен арылып. Белгілі Сағи стилі. Шешендік те, көсемдік те тәрк етіліп, парасат брйды буады. Сөздің қаныға, ойдың анығы Сағи стилінің басты өзгешілігі дедік. Асқақ сезім , ақылды сөзді қарапайым ұғыммен жеткізгенде ақын реалистік өнердің білгірі ретінде көрінеді. Мәселен, көп теоретиктердің көңілі көншімейтін «жаттым-ау», «баттым-ау», немесе «ағылып», «жамылып», «арылып» біріңғай жеңіл ұйқас Сағи қолданған контексте белгілі эстетикалық категорияға айналғанын көріп отырмыз. Бұдан Сағи түрлік ізденіске түскен жоқ деген ұғым тумасқа керек. Манадан бері біз мәселе - түрде еместігін дәлелдемек болдық. Мэселен Сағи қазақ поэзиясына Сәкен , кейін Төлеген Аибергенов көбірек барған мына бір ырғақпен де өлең жазды:

Қанша рет көрдің...

Қанша рет келдің үйіме, Өсірдің қанша...

Қосылдым қанша күйіңе?!

Мен әлі сені

Сәбидей күтем, жаңа күн Мен әлі саған Сәбидей сенем, Дүние!

Бұл форма да құнарлы мазмұнды жеткізуде өз миссиясын толығынан ақтайды. Жақсы дәстүрді неге байытпасқа , неге тереңдетпеске. Поэзия тарихының қай кезеңіндегі түр болсын поэтикалық тілге жаңа рең беруге жаттық жасамайды. Ендеше поэтикалық тіл үлгісі көнеріп, істен шығып қалуы мүмкін емес. Ол саналы түрде ақылмен тұзақтап игеруден гөрі талант ерекшелінің өзінде еріп, интуициялық жолмен жаңаланып отыратын секілді. Мәселен, Сағидың мына бір өлеңінде шұбыртпалы ұйқас ізі байқалады.

Құралай көзді сұлумен Қоштасып, ақ таң атқанда, Өн бойыңды өртеп жалындай Асу бір желік қысқанда, Аспан мен жерді айырмай Ақ боз атпен ұшқанда, Күрмелеп белді шарт буып, Айсыз бір тұнық түндерде, Найзаны көкке лақтырып Найзамен шаншып жүргенде

«Қайратым қажап дәл мұндай, қартаям деген жоқ ем мен» деп бірақ тыныстайды. Көне поэзия үлгісі көзге оттай басылады. Бірақ одан ескілік сарын емесдың леп ескендей сезінеміз. Бұл әрине, талант күші деп білген жөн. Өлеңде шұбыртпалы ұйқас үлгісі ғана емес, ұлттық поэзиямыздың көптеген қасиетінің басын біріктіретін нәзік арқауды байқау қиын емес. Өлеңнің ішкі динамикасын үдемелеп өрістететін шапшаңдық ауыз әдебиетінен келе жатқан үлгі емес пе? Бірақ осының бәрін ақын тек форма үшін алып отыр деуге болмайтын сияқты. Егер олай етсе, поэзия шықпас та еді. Махамбетке басқа да халық ақындарының жыр қайнарына айналған осы тәсіл бүгінгі ақындарымыздың да шабыт көзіне айналуында табиғи сыр бар сияқты.

Көп дауысты қазақ поэзиясына өлең деген сөздің өзіндей әдемі естілген айырықша үнімен елеулі үлес қосып келе жатқан, бірақ онысы оншалықты еленбей, ескерілмей, айтылмай келе жатқан, санаулы лириктеріміздің енді бірі - Сағи Жиенбаев. Сірә, мұның сыры да әдебиет сынын енжарлыққа итермелейтін біржақты ұғымда - "оның қалай жазатыны белгілі ғой" деп қолды бір-ақ сілтейтін қисынсыз қиястыгымызда жатса керек. Ал, егер, ақиқатқа жүгініп, ақын творчествосына бар ынтамызбен бажайлай үңілсек, бүгінгі күн тынысын көңіл көзімен жазбай танып, жаңылмай үстау арқылы замандастарымыздың жан-дүниесін мөлдірете жырлауда өз тұстастарының қай-қайсысынан кем түспейтінін көреміз; керісінше қалыптасқан қол таңбасын өзгертпей, ауытқып-толқымай табиғи мақамын айқындаған үстіне айқындауда, шеберлігің жетілдіру жолында көбінен нәтижелі екенін көреміз.

Бірде неміс ақыны И.Бехер: "Егер мен стол үстінде тұрған алманы шабыттана жырласам, оны бір миллиметрдей жоғары көтеріп, көз алдыңа елестетер едім" депті. Бұл — лирик ақынның ақындық күші, лирикалық өлеңнің өлендік қасиеті туралы айтылған әрі бейнелі, әрі өте дәл толғам.

С.Жиенбаев, міне, осындай мұратты пір тұтып, поэзия сұлулығын қастерлеуші ақындар қатарынан орын алады. Оның поэзиясы — көңіл сусындатар күміс сыңғырлы, нағыз төгілме поэзия. Және де оны әмәда сол деңгейде ұстап тұратын нәрсе — түп негізі сонау термелер мен толғауларда жатқан майда қоңыр ұлттық әуез, ұлттық әуен.

Өлендері, әрине, шынайы шабыт ұысында отырып жазған сәтті өлендері, өзінің жеңіл де қарапайымдылығымен, құраусыз құймалылығымен баурап қана қоймай, бір сәт ауада қалқыған ақжібек орамалдай елестейді. Бұл ретте, әрқайсысы тек тұтастығымен құнды, тұтастығымен әсерлі шағын ән іспетті

десек — нақтырақ болар. Сөз бен сөздің ішкі үйлесімі мен дыбыс пен дыбыстың сыртқы үндестігінен туындайтын сырлы сазға ақынның көбірек ыңғай беруі — келе-келе даралық сипатын айқындауға септігін тигізер бірден-бір ерекшелікке айналып кеткен. Біз мұнымызбен атамзаманнан бері ғұмыр кешіп келе жатқан көркемдік құрал — аллитерацияны, табиғилықпен көрініс тапқан күнде өлең қүдіретін өлшеусіз арттырар құпиясы мол қасиетті жомарттық қылып С.Жиенбаевтың ғана қанжығасына байламақ емеспіз. Әңгіме — оның осы тәсілді ізденпаздықпен жете игеріп, ақындық домбырасының ішегі етуінде болып отыр.

Рас, өнердегі кейбір шарттылықтардың шығармаға әр сыйлар, қуат қосар мүмкіндігін асыра бағалап, шектен тыс күйттесең, жасандылыққа ұрындырар екінші жағы бар екенін ескермей, әріп қуалаумен әуестенуге аз-ақ қалған көзі болғанын да атап өткен жөн. Бірақ, бұл - ақын творчествосына байыптылықпен назар аудармай, "көп айтса - көнді, жұрт айтса — болдымен" жүргендердің "қашанғы қүрғақ сылдыры ғой" деуіне негіз бермеуге керек.

"Өзінің бай мазмұны бола тұрып, лирикалық шығарма ешқандай да мазмұнсыз сияқты көрінеді. Бүкіл болмысымызды тәтті әсерімен тебірендіретін, мазмұны ешнәрсені ашып айтпайтын музыкалық пьесадан аумайды; өйткені, ол адам тіліне аударылмайтьш мазмұнға ие" деген пікірін мақұлдата түсер туындыларын жиі оқып жүрген сияқтымыз.

Басқа бір түсынан қарап, творчествосындағы дәстүр мен жаңалық синтезінің аясын шамалар болсақ, кез-келген ақылға келсін-келмесін төліне салынуы көп аңғарылатын, жыраулар поэзиясының европалық үлгіде түлеп-жаңғыруын айқын көріп, анығырақ танимыз. Әрине, түлеп жаңғыруы дегенде, сырттай сұлулануын емес, мазмұнға сай мақам тауып түрленуін, көңілді де, көзді де сусындатар соны сипат алуын айтамыз. Бұқардың асқақ романтикаға толы философиялық толғаулары мен Нұрпейістің термелері -арасындағы туыстық қазақ өлеңінің қадым заманнан бері жасап келген бір мектебінің баянды ғүмырын паш етсе, саздылығымен соларға іштартуы бары аңғарылатын Ғ.Орманов, Қ.Шаңғытбаев лирикасына С.Жиенбаев өлендерінің табиғаты жағынан түбірлес жатуы -дәстүр сабақтастығына бізді бақытты күәгер қылады.

Творчествосын қара басының емес, қайғысы мен қуанышы ортақ болған өз буынының — бүкіл ұрпақтың ғұмырнамасына айналдыруды биік мұрат санайтын лириктердің барлығы дерлік қалам тербеген мэңгілік тақырыптар оған да тән. Балалық шақ, жігіттік дәурен, махаббат мехнаты, туған жер қадірі, бейбіт өмір, адам тағдыры және тағы басқа.

Иә, бұлар — бір қарағанда, ешкімді де өлең еткізбестей ескі, көпті көрген көне тақырыптар. Ал, енді Сарьяның сары бояуындай әр таланттың әрқилы үнімен әуезге түсірілгенде мың сан мазмұнмен көрініс табатынын ескеріп тереңірек пайымдап көрелік. О - о, онда осынау фэнидің өзіндей әрқайсысы құпиясы шексіз өз алдына бір әлем. Сондықтан да лирик туралы негізгі әңгіме, оның сол бір әлем аясынан көргені мен тапқаны, сезгені мен түйгені не деген ауқымда болса керек.

Біз С.Жиенбаевтың — соңғы оншақты жыл ішінде әдебиеттегі өз орны біршама айқындалған қаламгердің творчествосына да осы қырынан келіп, ой қозғамақ ниеттеміз. Өйткені, ол бірнеше поэмалар жазып, эпикалық салада бағын сынағанымен бар мүмкіндігін, ақындық болмысын лирикада жан-жақты танытып, мойындатты. Баршаға ортақ тебіренісі көздерінен, өлең қайнарларынан өз бұлағына жол аршып дараланды, жағасын жасыл құрақ көмкерген үлкен арнаға шығып, үмітін алдамас алыс көкжиегіне бет түзеді.

Ақын адымы туған жерден басталады. Ол орынды да. Еділдің кішкентай сызашықтан басталатын секілді, үлкен Отан да әркімнін өзініц туған жерінен басталып, алысқа арна тартады. Сағи өлендері туған жер деп айқайлап тұрмаса да, сол өзі өскен өлкенің өзгеше тынысын, табиғат даралығын, самал желінің ерекше бір ескен лебін сездіреді.

Шарладым қыр мен ой ішін,

Жұпарын жұттым жал-кұздың.

Жалғызсын, далам,

мен үшін, Сен үшін,—

Мен де жалғызбын,—

дейді ол «Калмайды менің жанымнан» деген өлеңінде. Ақынның туған жер туралы жазған өлеңдерінің ішінен оқиғаға құрылған «Суретші» деген өлеңі оқшау, озық тұр. Суретші суретін алып, самолетке мінейін десе, кезекші келіп, қағазыңды бағажға бер дейді. Сонда суретші дірілдеп толқып, қатты қобалжып, былай дейді:

Суретші ем...

Туған ауылымның

Бейнесін ала шығып ем,

Өлең былай қарағанда осымен аяқталса да болатындай. Бірақ ақын оны әрі тегеурінді, әрі ауқымды, әрі тартымды, тапқыр шумақпек шиыр-шық атқызып аяқтайды:

Аспан мен жердін арасын Келеді шарлап кус аппақ. Өзінік туған даласын Жас жігіт отыр қушақтап.

Суреті — туған даласы. Суретті құшақтауы арқылы ол бүніл даланы құшақтап отырды деуі жарасымды, шымыр түйін. Туған жер туралы жазған өлеңдерінің ішінде Сағидың өзінің оқушыларымен кездескенде көбірек окып жүрген өлендерінің бірі—«Ауыл қарттары». Бұл өлеңде ауылға арнаған махаббатың қарттарға деген жүрек жылуымен кішілік ізетімен сезім серпінімен жеткізеді. Ақын:

Алдында жүрші көзімнің

Асылым,

Алтын қазынам,

Өзімнің

Сағынтып талай жыр туар,

Оралар әлі-ақ сан жыршы.

Даламның пісі бұрқырап,

Карттарым,

Аман-сау жүрші

деп аяқтайды. Қарттардың образы арқылы бүкіл даланың образы беріледі.

Сағи ауылының адырларын баспалдак етіп, биік аспанға самғайды. Алдынан ашылған жаңа қалаларға ақынның құмарлық-құштарлығы, ынта ықыласы арта түседі. Шабыттана қалам сілтейді.

Талпындым, ерге шықтым,бұлдырадым,

Үйрендім ерке назды бұлбұл әнін.

Кеудемде күндіз-түні жырласын деп,

Келдім де кұйып алдым мың бұлағын.

Ақын бұлбұл әнін кеудесіне құйып алып, өзенінің кең айдынына құлаш сермейді. Өнердің үл-кен жолыиа қадпм басады. Сол жолда оны жебеп, қолтығынан демеп, өмірдің асқар биігіне бастайтын
ақын ағынан жарыла жыр етеді.

Таудық да тасын қашадық,

Талай күн тыным таппастан.

Бейнеңді кұйып жасадық

Таудағы мәрмәр ақ тастан.

Биікке койдық оны біз,

Бәрінен биік болсын деп.

Азаматтық мазмұны асқақ ойлар әрі қарапайым, әрі нұрлы сөздер арқылы жылы бір толқындай тамырды дірілдетіп өтеді.

Сағидың ағайын-туыс елдерге сапар шеккенде жазған өлеңдер топтамалары да көз тоқтатып, айрықша назар аударарлықтай дүниелер. «Қарақалпақ жерінде», «Қавказ дәптері», «Ыстықкөл самалы», «Ақ Еділ толқыны» секілді өлендер ақынның туыстықты ту етіп, халықтар достығын терең толғап жырлайтынын танытады. Лермонтов, Салауат секілді аяулы акындардың жанды бейнесі, олардың рухани батылдығы, жан сұлулығы ақын өлеңдерінде жарқырайды.

Сағи өлендерінің тақырыбы сан алуан, сан тарау. Табиғат, махаббат лирикалары сөз болғанда, оны ауызға алмай аттап өту мүмкін емес. Әрбір өлеңіне тұңғиық ойдың, творчестволық толғаныстың толқындары құйылған. Ол жалпылама жазбай, белгілі бір объектіні алып, жырына өзек етеді. Мысалы, «Жапырақ» деген өлеңінде бір кісі жапырақты жинап, өртеп жатады. Соны көрген ақынның көңіл күйі қиын жағдайға түсіп, жанып жатқан жапыраққа жаны ашып, құлазиды.

Жапырағы дір етті-ау.

Бұл — аяулы мөлдір сезімнің, дірілдеген сағымның сәулесінен жарқ етіп, жанарды жаулап алатын, денені электр тоғындай шарпып өтетін шумақ. Бұл өлеңде оқиға да, ой да, сезім де бар. Қатал күздің образы да бар. Мұндай өлеңдер Сағидан молынан табылады. Оның табиғатты, жан-жануарларды қорғау туралы жазған өлендері де оқиғалылығы мен, тосын шешімдерімен жүрекке сінеді. «Еліктің лағы» деген өленінде орманшы ну ағашты аралап жүріп, калжырап жатқан еліктің лағын тауып алады. Бөлек үйге бағып, сүтпен асырайды. еліктің лағын күш жинап, жетілгеннен кейін, өзі тауыл алғам жерге апарып қоя береді. Артынан бір күндері лак енесін ертіп, орманшының үйіне келеді. Осы оқиғаны Сағи өленге түсіріп, мейрімділікті, кайырымдылықты дәріптейтін әсерлі шумақпек бітіреді:

Кауіпке байлап өмірін,

Тұр екен қалай үйге кеп.

Адамнан керген мейірім

Әкелді ме әлде сүйрелеп?

Ақынның махаббат жырлары жаңа ашылған жауқазындай, нәзік күйдің майда қоңыр сазындай. Сағи бала күнінде кішкентай құрбы қыздың сумкасына гүл салып жібереді. Келесі күні қараса, оған кешегі гүлдің бояуы кыздың бетіне қалқып шыкқандай болып әсер етеді. Ол