Ғылыми жетекші: Темиргалиева А. С. «Менеджмент және маркетинг»

Қазіргі таңда Егеменді еліміз оқу-ағарту ісіне, білім беру мен білім сапасын көтеру жұмыстарына, мектептердің материалдық-техникалық базасын жақсартуға ерекше мән беруде. Білім берудің жаңа моделі жасалынды,білім жүйесңнде жаңа бағыттар қаплыптаса бастады Мемлекеттік стандарттар жаңартылып,оқу бағдарламалары жетілдіріліп,жаңа типтегі оқу орындары ашыла бастады. Сонымен қатар,білім сапасына қатаң талаптар қойылып, оқу үрдісін ұйымдастырудың жаңa формалары мен әдістері, оқытудың жаңа технологиялары кең көлемде практикалық қолданысқа ие болуда.

Мемлекет басшысы отандық білім беру жүйесін бәсекеге бейімдеп құру жөніндегі нақты тапсырма беріп, ұлттың өресі білім нәрімен сусындағанда ғана өсетінін, білім сапасын халықаралақ дәрежеге көтеру мен әлемдік білім тайталасында дамыған мемлекеттермен деңгейлес болу мәселесін батырып айтты.

Қазақстан жоғары білімнің стратегиялық міндеттері ұлттық білім беру жүйесіндегі жетістіктерді сақтай отырып, оны әлемдік білім беру үрдісінің ең озық үлгілеріне сәйкестендіруге негізделеді. Тәуелсіз мемлекетіміздің білім беру жүйесі мынадай екі түрлі маңызды процесті жүзеге асыруға бағытталған:

• 
  ұлттық білім беруді жаңа арнаға салу;
  
• 
  әлемдік білім кеңістігімен ықпалдасу.
  

Қазақстан 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы білім беру жүйесінің алдына білім беру кеңістігіне интеграциялау мақсатын қойды.

Бұл мақсатқа қол жеткізу Қазақстан Республикасының мемлекет басшысы мен үкіметі бекіткен орта білім беру жүйесін ақпараттандыру, жаңа буындағы оқулықтарды әзірлеу мен енгізу және басқа да бірқатар бағдарламаларды іске асыру арқылы қамтамасыз етіледі.

Алдағы кезеңінде іске асырылатын « Білім» мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, оның мақсаты сапалы білім беруге кеңінен қол жеткізуді қамтамасыз ететін білім беру жүйесінің ұлттық моделін тиімді дамыту үшін жағдай жасау болып белгіленді. Білім беру сапасы бұл ретте әлемнің дамыған елдеріндегі біліммен салыстырарлық болуға тиіс.

Білім берудің сапасын қамтамасыз етуде білім беру саласын оқу әдістемелік және материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету.

Білім беруді дамытудың сапасын арттыруды жүзеге асыру мемлекеттік білім берудің негізгі мәселесі болып табылады.

Бүгінгі күні білім беру жағдайы, күйі, болашағы жаңа кезеңге жол ашпақ. Білім беру жүйесінің тарихына оралсақ, онда сауатсыздықты жою жолымен алғашқы ағартушулық жолын көреміз. Ең бастысы ата-бабамыз кітапты оқып білуді, әріпті жаза алуды көздесе, қазіргі кезде жастарымыздың оқу сауалы жоғарлады. Көптеген оқу-орындарының оның іщінде мектептер, колледждер, университеттер, оқу негіздері ашылды. Қазіргі уақытта білім берудің мазмұнына талдау жасау өте қиын.

Қазақстан Республикасы өз егемендігін алған уақыттан бастап, білім беру жүйесі жаңа кезеңге көшті. Біздің қаламыздың білім беру ұйымдарының жеткен жетістігі аз емес, дегенмен жаңа саясат яғни бағытты көздейтін жолды іздестіру керек. Білім беру департаментінің білім беру стандарттары бекітіліп, оқу-орындарының оқу құралына айналды. Білім берудің оқулықтары жаңа стандартқа сай жасалуда.

Республикамыздың білім беру деңгейінің сапалығы туралы жаңа ұсыныс кеңестер айтылып қана қойылмай жүзеге асуда. Білім беру мазмұны-жеке адамның біліктілігі мен жан-жақты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің әрбір деңгейі бойынша білімдер жүйесі (кешені).

Білімділік деңгейін көтеру халық өмірінің сапасын арттырудың неғұрлым маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Аймақтың әлеуметтік және экономикалық дамуының аса маңызды шарты ретінде білім беру саласының серпінді дамуын сақтау және қолдау – ШҚО әкімдігі әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарының бірі. Жеке тұлғаның, қоғам мен еңбек нары-ғының сапалы және қол жететіндей білімге қажеттілігін қанағаттандыру жағ-дайларын қамтамасыз ету – білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты.

Білім беру - тәрбие және оқыту, оның мақсаты қоғамдағы тұлғалардың кәсіби негізі барысында интеллектуалды, мәдениетті және тәрбиелі дамуының жоғарғы деңгейіне жету болып табылатын үздіксіз процесс.

Халықаралық стандарт білім беру классификациясына сәйкес «білім беру» терминін білім алу барысында мақсатты және жүйелі қызмет деп түсінуге болады.

Білім беру қызметі – білім беру процесінің нәтижесі, ол осы қызметпен құрылған, ол білім алып жатқандардың қызметінің мақсатын ашады.

Білім беру қызметі – бекітілген ережелерге сәйкес категориялар мен критерийлер арқылы профессионалды деңгейге жету.

Білім беру мазмұны - жеке адамның біліктілігі мен жан-жакты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің әрбір деңгейі бойынша білімдер жүйесі. Білім беру мазмұны білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары негізінде әзірленетін білім беретін оқу бағдарламаларымен әзірленеді [8].

Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтарға мемлекеттік білім мекемелеріне тегін орта білім алуға кепіл береді. Орта білім алу міндетті болып табылады. Тегін жоғарғы білім алу конкурстық негізде орындалады.

Білім тарихына тоқталатын болсақ, Ұлы ұстаз, мәдениет қайраткері Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептер Қазақстан жеріндегі алғашқы білім және мәдениет ошақтары болды. Сонау XIX ғасыр соңында балаларды ғана емес, бүкіл қазақты көшпенділіктен отаршылыққа бейімдеп, сауатын ашып, білім мен мәдениет жолына сүрлеу салған Алтынсариннің инновациялық қызметі төл мәдениетіміздің өркендеу тарихынан үлкен орын алады [10].

Кеңес үкіметі кезеңінде республикада білімнің тиімді жүйесі қабылданған болатын. Күндізгі оқу бөлімінен басқа сырттай және кешкі оқу түрлері болған, жастар жағы жұмыс істеп жүріп толық орта білім алуға болатын.

Қазақстан Республикасын әлемдiк қоғамдастық нарықтық экономикалы мемлекет ретiнде таныды. Тәуелсiздігінiң қысқа тарихи кезеңiнде елiмiз әлемдiк қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол жеткiздi.

      Осы орайда, қоғамдық даму деңгейiнiң, елдiң экономикалық қуаты мен ұлттық қауiпсiздігiнiң өлшемдерi ретiнде бiлiм беру жүйесiнiң, адам ресурстарының рөлi мен маңызы арта түседi. Қоғамдық қатынастар жүйесiндегi өзгерiстер бiлiм беруге, одан ұтқырлықты, жаңа тарихи кезеңнiң болмысына барабар әрекет етудi және экономиканың даму қажеттiктерiне сай болуды талап ете отырып әсерiн тигiзедi.

Білім берудi дамыту мемлекеттiк тәуелсiз­дiктi қалыптастыру мен нығай­тудың, елдiң пpогресшіл дамуы­ның негiзiн құрайтын Қазақстан Реепубликасыньң бiлiм беру жүйесiн дамытудың мақсаттары мен мiндеттерiн, құрылымы мен мазмұнын және негiзгi стратегиялық бағыт­тарын айкқындайтын ғылыми-теориялық әдiснамалық құжат болып табылады.

Білім берудi дамыту Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Бiлiм туралы" Қазақстан Республикасының 3аңына, "Fылым туралы" Қазақстан Республикасының 3аңына, "Қазақстан-2030" стра­тегиясына, «Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi индустриалдық ­инновациялық даму стратегия­сына", "Бiлiм" мемлекеттiк бағдарламасына, Баланың құқықтары туралы конвенцияға, Техникалық және кәсiптiк бiлiм беру жөнiндегi конвенцияға, Еуропа аймағындағы жоғары бiлiмге қатысты бiлiктiлiктi тану туралы Лиссабон конвенциясына, Жоғары бiлiм жөнiндегi бүкiл дүниежүзiлiк конференцияның декларациясына, Болоньядағы Еуропа елдері бiлiм кеңесінің, Тәуелсiз мемлекеттер достастығына каты­сушы мемлекеттер бiлiм министр­лерiнiң және ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің білім бсру сала­сындағы ынтымақтастығы жөнiндегi кеңeciнің, Еуразия Экономикалық Қоғамдастығының Интеграциялық комитетінiң жанындағы бiлiм, ғылыми дәрежелер мен атақтар туралы құжаттарды өзара тану және олардың баламалылығы жөнiндегi кеңестің конференцияларының ұсынымдарына сәйкес әзipленген.

Кредиттік технологияға негізделген жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің үш деңгейлі моделі (бакалавриат-магистратура-докторантура Ph.D) заңнамамен бекітіліп отыр. Бұл Болон декларациясының ережелері мен халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Халықаралық білім беру стандарттары туралы сөз еткенде, олардың біріздендірілгендігін емес, үлгісінің жақсылығын, мамандар даярлаудың жоғары сапасы мен кәсібилігін айтады. Өйткені «білім беру стандарты» ұғымы шетелдерге біздегіден өзгеше түсіндіріледі. Білім беру стандарттары бар елдерде оқу процесіне қандай да бір регламент қойылмайды. Онда оқу орындары үлкен академиялық құқықтар мен дербестікке ие (сурет 1) [13].

Заң жобасында білім беру жүйесінің даму басымдығы, барлық азаматтар үшін сапалы білім алудың жариялылығы мен қолжетімділігі білім беру жүйесіндегі мемлекеттік саясаттың негізгі принципттерінің бірі болып табылады.

Сурет 1 – Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі

Білім беруді қаржыландыру жүйесі - республикалық және жергілікті бюджеттердің, басқа да кіріс көздерінің жиынтығы.

1. Білім беруді қаржыландыру жүйесі:

1) тиімділік пен нәтижелілік;

2) басымдық;

3) айқындылық;

4) жауаптылық;

5) бюджеттердің барлық деңгейлерінің ара жігін ажырату мен дербестік принциптеріне негізделеді.

2006-2008 жылдары білім беру саласына республикалық және жергілікті бюджеттен қаржыландырылды (кесте 1).

Кесте 1 – 2006-2008 жылдарға республикалық және жергілікті бюджеттен қаржыландыру көзі

Кестеде көріп отырғандай, 2006 жылы барлығы 51659,4, соның ішінде республикалық бюджеттен, жергілікті бюджеттен – 21311,5, 2006 жылмен салыстырғанда 2094,4 төмендеді. 2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда 2196,5 өсті.

2007 жылы бөлімнің жұмысы күрделі жөндеу жүргізу, мектептердің материалдық-техникалық базасын нығайту, қаланың білім беру жүйесін дамыту жөніндегі бағдарламаларды орындауға бағытталды.

2007 жылғы көрнекті оқиғалардың бірі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 28 ақпандағы Қазақстан халқына «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» аталатын Жолдауы болды. Соған сәйкес бастауыш және орта білім беру, сондай-ақ кадрларды қайта даярлау жүйелерін әлемдік стандарттарға жақындату міндеті қойылып отыр. Жаңа, кеңейтілген редак-цияда «Білім туралы» Заң, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі қабылданды. Білім бөлімі өз жұмысында жоғарыда аталған бағдарламалық құжаттарды және«ШҚО білім беруді дамытудың 2005-2010ж бағдарламасын», «Семей өңірінде білім беру дамытудың 2010 жылға дейінгі бағдарламасын», «Тіл туралы» Қазақстан Республикасы Заңын және «Тілдерді қолданудың және дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын», білім беру ұйымдарындағы тәрбиенің кешенді бағдарламасын, «Лицензиялау туралы» Заңды, «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңды басшылыққа алды.

ШҚО-ның маңызды,әрі ірі қалаларының бірі-Семей аймағында 6 жоғарғы оқу орны, 28 колледж, 107 білім беру мекемесі, оның ішінде контингенті 41793 оқушы 89 жалпы білім беретін мектеп, 2 мектепке дейінгі мекеме, 2 кешкі мектеп, 1 интернат, 13 мектептен тыс мекеме жұмыс істейді (сурет 2). Сонымен бірге, 789 оқушыны қамтитын «Дарын» ғылыми-практикалық орталығы, қалалық әдістемелік кабинет және «Интеллект» оқу-компьютер орталығы, жеке меншік нысанындағы 6 жалпы білім беретін мектеп (контингенті – 301 оқушы) жұмыс істеуде (Кесте 2).

Кесте 2 – 2008ж. бойынша Семей өңірінің білім беру мекемелерінің жалпы саны

Еңбек нарығындағы жағдайды және өндірістің өсуін түбегейлі жақсарту үшін орта буындағы білікті жұмысшы кадрлары мен мамандарды даярлау маңызды. Кәсіптік мектептер мен колледждердің болашағының сапасы жоғары даярлықты қамтамасыз ете отырып, сан алуан топтарға жататын отбасылар үшін қол жетімді, осы заман талаптарына неғұрлым барабар әлеуметтік арнаны ашуға болады.

Білім берудің болашағын дамыту үшін бюджет қаражатын барынша жұмылдыру мақсатындағы тиісті институтционалдық қолдауды қамтамасыз ету қажет.

Білім беру саласының қызметкерлерін қайта даярлау мен біліктілігін арттыру жүйесінің оқу бағдарламалары уақыт талабына жауап бермейді, қоғамның қажеттерін ескермейді. Елдің болашақ мұқтаждарына сәйкессіз мамандар даярлау орын алып отыр. Абитуриенттер экономика және заң мамандықтарына басымдық береді. Инженер-техникалық мамандықтарға сұраныстың жоқтығы немесе сұраныстың аздығы болашақта мамандардың жетіспеушілігі қатерін туындатады және оларды шетелден әкелу қажеттігіне алып келеді.

Елдің жетекші университеттерінде ғылыми және инжинерлік зерттеулер жүргізуге арналған мемлекеттік тапсырысты орналастырудың нақты тетігі жоқ, сондықтан да университеттер мен ғылыми зерттеу институттарының мемлекеттік бюджет қаражатынан бөлінетін зерттеушілік гранттар мен кредитттерді алуына салауатты бәсекені дамыту үшін жағдай жасалмаған.

Оқытудың сапасын қамтамасыз ету үшін білім беру қызметкерлері мен ұйымдарын материалдық ынталандыру жүйесі жоқ.

Білім беру саласының болашағының нарығы іс жүзінде жоқ, мұның өзі шығындардың қайтарымын айтарлықтай төмендетеді.

Тәрбиелеу мен оқыту бірлігінің үзіліп қалуы жастар мен жасөспірімдердің арасында есірткіні, ішімдікті және темекі өнімдерін пайдаланудың өсе түсуіне алып келеді. Мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беруде еңбекке баулу мен оқытудың рөлі әлсіреді.

Қазiргi кезде әлемдiк ка­уымдастық Қазақстанды нарықтық экономика елi ретінде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең ішінде Қазақстан экономикада сiлкiнiс жасады, әлемдiк өркениетпен ықпалдасуда, жаңа прогресшіл технологияларды пайдалануда.Елдің әлеуметтiк экономи­калық даму перспективалары айкындалған.

Қазiргi жалпы бiлiм беретiн мектептегi оқытудың мазмұны фактология күйiнде қалып отыр, пәндiк тәсiлге негiзделген мемлекеттiк стандарттар моральдық тұрғыдан ескірген. Оқушының даралығына бағдарланған бiлiктi көз карас жоқ Мектепте оқу оқушының өмiрлiк жолын, мүдде­лерi мен перспективаларын таңдауына нақты дәлелдемелер бер­мейдi. Жоғары сынып оқушыларының тек 30%-ы ғана өздерiнiң қабiлеттерiне сәйкес келетiн кәсiби қызметтi таңдайды, Демек, бұл жоғары сынып оқушыларының 70%-ының өмiрден өз орындарын табуға мүмкіндігі аз дсген сөз.

Бiлiм беру саласында қалыптас­кан ахуал республиканы дамытудың қазiргi әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларына және жоғары дамыған елдердің прогрес­шiл тәжiрибесiне сәйкес келеңсiз құбылыстарды болдырмау, түбегейлi ұйымдық, құрылымдық қайта құрулар, бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын жетiлдiру қажет eкeнін көрсетеді.

Білім беру жүйесіндегі басты міндет халықтың барлық деңгейлер мен сатыларда сапалы білім алуына қол жетімдігін кеңейтумен айқындалды. Осыған байланысты білім саласындағы күш жігер оның сапасын қамтамасыз ету жүйесін құруға бағытталуы тиіс. Білім беру жүйесіндегі басты міндет пен іліспе мақсат үздіксіз білім беру принціпін еңгізу болып табылады. Сапа мынадай аспектіде қарастырылады:қазіргі кезде білім беру деңгейлерінің әрбірі өздері үшін тіршілік етіп жатқандай. Келесі онжылдықтың мақсаты, бір жағынан, адамның ілгершіл дамуын қамтамасыз ететін біріңғай ұлттық білім беру жүйесін құру, екінші жағынан, білім берудің ұлттық жүйесінің жалпыәлемдік жүйемен интеграциялануын қамтамасыз ету болып табылады. Алдағы 10 жыл ішінде білім беру жүйесін адамды біліммен ғана қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге осы білімді білікті пайдалана білу және үздіксіз оқу дағдыларына баулу жүйесі етіп қайта құру күтіп тұр.

Білім беру жүйесі экономикалық және әлеуметтік салалардан оқшау тіршілік етуін тоқтатуға тиіс. Оны үлкен әлеуметтік-экономикалық жүйенгің бір бөлігі болу және ел экономикасын адам ресурстарымен қамтамасыз ету міндеттерін шешу күтіп тұр.

Білім беру жүйесін дамытуда келесідей міндеттерді шешуді ұсынамыз:

• 
  білім беру нәтежиелерінің сапасын арттыру;
  
• 
  білімге қол жетімділіктің теңдігін қамтамасыз ететін шараларды еңгізу;
  
• 
  білім беру жүйесінде әріптестілікті дамыту үшін жағдайлар жасау;
  
• 
  оқыту мен тәрбиелеу жүйесінің бірлігін қамтамасыз ету;
  
• 
  білім мен ғылымның іс жүзінде интеграциялануын қамтамасыз ету;
  
• 
  ресурстарды жұмылдыру және білім беру жүйесінің тиімділігін арттыруда қамтамасыз ету;
  
• 
  білім беру ісін басқару жүйесін жетілдіру;
  
• 
  қаржыландыру жүйесінің тиімділігін арттыру
  

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, 18 қаңтар 1992 ж.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы // Мысль. -2004, № 11
   
3. 
   Анабек К. Некоторые проблемы развития науки и качества образования в Казахстане // высшая школа Казахстана. – Алматы, 2003
   
4. 
   Әбдіманапов С.К. Білімді ел – бәсекеге қабілетті ел // Егемен Қазақстан 2005 жыл, 5 қараша
   
5. 
   Әбдіманапов С.К. Кредиттік оқыту жүйесі // Егемен қазақстан – 2004 1 қазан
   
6. 
   Ертаев М. Білім беру жүйесін әлеуметтік тұрғыдан зерттеудің кейбір мәселелері // Ұлт тағылымы, 2007 ж. - № 2, 318-321 б.
   
7. 
   Түймебаев Ж. «Білім туралы жаңа заң - сапалы білімге кепілдік береді»// Егемен Қазақстан 2007, 16 тамыз
   
8. 
   «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Білім және ғылым хабаршысы, 2004, № 1, 3-18 б.
   
9. 
   Қоңыратбай Т., Әуелбаева С. «Ы.Алтынсарин – Білім мәдениетінің негізін салушы» // Білім, 2002, №3 36-39 б.
   
10. 
    Садвакасова З.Т. Образование в Казахстане: начало и конец XX века» /// Саясат, 2000. № 12 с.77-80