Ғылыми плагиат үшін заңды жауапкершілік «Құқықтану» кафедрасының оқытушысы Абубакирова Г. М. Ю-12-1 оқу тобының студенті Абай Әлібек

Бөтен шығарманы немесе оның бір бөлігін түпнұсқасын атамай, өз атынан жариялағанда, із жасыру үшін түрлі әдістер қолдану да кездеседі. Мысалы, мәтінге кейбір өзгертулер енгізу, басқа сөзбен алмастыру, т.б. Мұндай өзгертулер көп болса, плагиатты дәлелдеу оңайға түспейді, арнайы салыстырып тексеруді қажет етеді. Плагиаттық жасап, басқа біреудің шығармасын иемденіп, еңбегін пайдаланған адам авторлық құқықты бұзғаны үшін заң алдында жауапқа тартылады.

Авторлық ұрлық мүмкiн - құқықтық заңнаманы бұзу болсын және патент заңнамасын осындай сапада заңдық жауапкершiлiкке әкеп соқтыруы ықтимал. Басқа жағынан, плагиат мына салаларда жиірек болып келеді. Мысалы, зияткерлiк меншiктiң өнімдерінің қандай да болмасын түрінде, математикада және басқа iргелi ғылыми пәндер де кездесіп жатады.

Ең жиi ұрлық бөтен шығарманы өз есiмімен жарияланымда байқалады немесе бөтен идеяларды, сондай-ақ бөтен шығармалардың фрагменттерiнiң жөн-жобасыз алып, бұның пайдаланған көзін көрсетпеу. Мiндеттi ұрлықтың белгiсi авторлықты иемденуi болып табылады. Өйткенi пайдаланудың дұрыс емес, жарияланымы, көшіруі т.б. шығармалар авторлық құқықпен қорғалатын, өзі ұрлық емес болып көрiнедi, ұрлық емес, қарақшылық десем артық айтпағаным. Қарақшылық интеллектуалдық еңбектiң нәтижелерiн заңсыз пайдаланудан ұрлыққа айналып және авторлықтың жариялайтын бетiмен иемдену.

Тәуелдiлiктің түр-түрімен және қолдану облысына қарай, плагиатты шартты түрде төртке бөліп, әр қайсысының зерттеу обьектісін беруге болады:

Кәсiби - басқа (көзде - абырой, табыс, марапат, мойындаушылық және оған ұқсас) кәсiби мақсаттардағы интеллектуалдық, шығармашылық, кәсiби жетiстiктерiн иемденудi ескередi.

Бiлiм беретiн - ғылыми ұрлық - ғылыми дәреженi алу, бiлiм беретiн саралау процессінде интеллектуалдық мүлiктi иемденуде ерекше болады немесе осы бағыттардағыны мойындаушылық.

Әлеуметтiк ұрлық - тұрмыстық қарым-қатынастарда пайда болады. Ол «кәсiби» болғанымен, бiрақ кәсiби жұмысқа белсендiлiгі жоқ.

Нормативтi ұрлық - заң шығарушы, заңды, әдiстемелiк, ғылыми, практикалық түрде атқарылған жұмыстарды иемдену. Оның айырмашылығы, жапыға ортақ жекелеген емес. Мысалы: зейнетақы жүйесiн дамудың бағдарламасын иемдену немесе отбасылық заңнамадағы даулардың шешiмінiң өңделген әдiстемесiн өз авторлығымен жариялыққа тарту.

Отандық ғылымда соңғы кездері плагиат мәселесі (гуманитарлық салаларда әсiресе) өзектiрек, түйіні шешілмей тұр. Коррозия сияқты, ол қазiргi ғылымды iшiнен шірітіп, сыбайлас жемқорлық секілді, құралғы элементтің бәрi мемлекеттiк-бюрократияға енген.

Заңдық тұрғыдан қарағанда, ұрлықпен заңға қайшы мiнез-құлық пiшiндердiң бiрлерi болады және қоғамдық қауiптi дәрежеден тәуелдiлiкте заңдық жауапкершiлiктiң әр түрлiгіне әкеп соқтырады.

Плагиат өзімен бірге әр түрлi жауаптылықты туғызуы мүмкін. Заңдық жауапкершiлiк құқық бұзушылықтың жеке мүлiктік емес автордың құқығы ( соның ішінде авторлыққа құқық) үш түрлі болады:

1. Азаматтық-құқықтық жуапкершілік. Автордың жеке мүліктік емес құқығын бұзу, жекелікте, құқықтың мойындаушылық жолымен, бастапқы күйіне қалпына келтіру, қорқыту әрекеттерін жасау, болған құқық бұзушылығы үшін, жария түрде соттың шешімімен авторға моральдық шығынды өтейді, делінген.

2. Әкімшілік жауапкершілік. Интернет желісінде пайдалануды қоспағанда, авторлық құқық және сабақтас құқықтар объектiлерiн заңсыз пайдалану, сол сияқты өткiзу мақсатында авторлық құқық және (немесе) сабақтас құқықтар объектілерінің контрафактілік даналарын сатып алу, сақтау, тасымалдау немесе дайындау, авторлықты иеленiп алу немесе тең авторлыққа мәжбүрлеу, егер бұл iс-әрекеттерде қылмыстық жаза қолданылатын әрекет белгiлерi болмаса, авторлық құқық және (немесе) сабақтас құқықтар объектілерінің даналары, сондай-ақ құқық бұзушылық жасаудың қаруы болған заттар тәркiленiп, жеке тұлғаларға - айлық есептiк көрсеткiштiң оннан он беске дейінгi мөлшерiнде, лауазымды адамдарға - жиырмадан отызға дейiнгi мөлшерiнде, заңды тұлғаларға бір жүзден бір жүз елуге дейiнгi мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

3. Қылмыстық жауапкершілік. ҚР ҚК ң 184 бабының 1 тармағында былай деп көрсетілген: «Авторлықты иеленiп алу немесе тең авторлыққа мәжбүрлеу, егер бұл әрекет автордың немесе өзге де құқық иеленушiнің құқықтарына немесе заңды мүдделерiне айтарлықтай зиян, оның ішінде елеулі залалға әкеп соқтырған айтарлықтай зиян келтiрсе, – жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не жүз сағаттан жүз сексен сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге жазаланады».

Көріп тұрғанымыздай, әкімшілік жауапкершілік тек мына жағдайда туындайды, егер плагиаттылықтың мақсаты – табыс алу болып. дәлелденсе.

Қылмыстық жауапкершiлiк – тек ғана егер iрi зиянды келтiру дәлелденген жағдайда туындайды. Кеңінен айтсақ, ғылыми жұмыстарда (барлығын бұрын диссертациялар) ұрлық табыстарды алу мақсатына қатысты емес және iрi зиянды келтiрмейдi, деп есептелінеді.

Нәтижесінде, ғылыми жұмысты авторлықтың иемденуi жауапкершiлiктің азаматтық құқықпен ғана жүзеге асырады.

Бiздiң пiкiр, авторлық құқықтарды қорғаудың ең пәрмендi тәсiлi моральдік шығын өтемiн төлеу болып көрiнедi. Егер біреудің жұмысында плагиаттылық табылса, моральдық зиянның өтеуi туралы талап арызды жазуға болады.

Бiрақ, анықтайтын сұрақ онда туындап, және ұрлық дәлелденедi ме? Қазірде сервистік бағдарламалардың саны көп, плагиаттықты табуға көмектесетін. Сонымен қатар плагиаттықты компьютер әдiстерiмен табу да бар. Сондай-ақ авторлықты білу сараптамасы қолданыста бар.

Авторлықты білу сараптамасының бір түрі - ұрлықтың белгiлерiн iздеп табу. Бұл сараптамалық зерттеу көзінде - анықтасын немесе, керiсiнше, бөтен өнiмдi қасақана иемдену, идеяны терiске шығарсын немесе ойлап табылған затты, ғылым және өнер шығармасын да табу болып табылады.

Плагиаттық үшін адамды жауаптылыққа тарту кезінде, екі нәрсені дәлелдеу керек: оның әрекеттерiндегi ниеттiң және шындығында, алыс-берiстердiң оның шығармасында бар болуы.  Сотты дәлелден ұрлықтың кесiмi қасақана болуы мүмкiн бе? 

Плагиаттың фактісі дәлелденуі үшін, ұрланған шығарманы жариялау қажетті емес. Ең болмаса шығарманың бір тұтынушысы жетерлік. Ескеріңіз, мәтіннің ауызша оқылуы жариялау болады. Егер оқылым материалдық пайданы алу болып, алдына міндет етіп қойса немесе автордың табысын кеміту болса, онда плагиаттық заңы және авторлық құқықты қорғау ісі іске кіріседі.

Плагиаттықтың табылу мәселесі осы шақта өзекті болып тұр ғылым салаларында. Әлемдік кітапханалардың сансыз ресурстарына әрдайым ашық тұрған бұл жол, маңызды проблемаға айналдырып, дәйектеме келтірудің көзіне жөн – жобасыз ғылыми жұмыстарда бөтен мәтіндердің қайдан алынғандығы көбінесе көрсетілмейді. Бұл ұрланған шығарманың авторының абыройы мен қадір – қасиетіне кесірін төндіреді. Ғылыми салада ұрлық өз еңбегінің нәтижерінен тікелей материалдық игілікті алып қойып, патенттер алуы, өнер табыстарды коммерциялық пайдалану, сонымен бірге ғылыми жаңалықтарда авторлық құқықпен қорғауға жатады. Айта кететін жағдай, авторлардың бірлесуін мәжбүрлеу, плагиаттыққа жатқызылады. Енді, ғылыми жетекші де, студенттің жұмысын өз атымен жариялауы, плагиаттықтың актісін жасағаны.

Авторлық құқықты қорғау туралы заңдарды қабылдау мәселеге әкеліп, таза өнерлікті білу заңи және коммерциялық тұрғы да. Қазіргі уақытта бүкіл мемлекеттерде іс жүзінде заңдар, авторлық құқықты иемдеушілікті тыюшы рөлде. Бұл заңдарды бұзушылық қатаң санкцияларға алып келуі мүмкін.

Бір жағынан, заңи қорғаныс авторлық шығармашылықтың нәтижелерін және автордың мүддесін, плагиаттықтан зақымдалғандарды қоса алып қорғау да. Басқа да, қандай құқықтық шектеулер, авторлық құқықты қорғау заңнамасы дұрыс емес бәсекелестікке де қолданылуы мүмкін. Жоғары да аталған плагиаттықтың ұғымын сотта қарағанда плагиаттық істі, белгілі жағдайларда сот жеке өзі шешім қабылдай алмайды. Шығарманың плагиаттық екенін мойындайтын, бейтарап сарапшылардың сараптамасымен ғана шешіледі. Осылайша, плагиаттық дауды жеке автормен ірі баспаның арасында болғанда, жалғыз авторда мүмкіндік іс жүзінде жоқ. Бай баспа әрқашан сарапшылар тобын алып, плагиаттық болғанын немесе керісінше, болған емес деп бекітуі, кімге тәуелді екендігіне көбінесе байланысты. Заң бойынша, екі тарапқа да қатысы жоқ, әділ баға беретін сарапшылар болуы тиіс.

Плагиаттықты қабылдамауды студенттік баспалдақтан бастап, оқытушылар тәрбилеуді қолға алған жөн. Сондай – ақ тәртіптік жауапкершілікті ұрлық үшін қаталдандыру керек: курстық, дипломдық жұмыс, диссертоциялар, ғылыми мақалалардағы плагиаттыққа біріншіден ескерту жариялау; плагиаттықты қайталағандарға екішіден сөгіс; плагиаттықты «ерекше қауіпті қайталағандарға» - қатаң сөгіс беріп, ЖОО-нан шығару және бұған аспирантураны қоса алғанда. Диссертацияның мәтініде табылған ұрлықтың өзі ғылыми кандидаттық дәрежесінен және докторлықтан айыру үшін осы шарт жеткілікті.

Қазірден бастап ғылыми жұмыстардың мазмұнына бақылауды күшейту керек, ( мұндай жұмысты осы шақта негізінде ғылыми жетекшілермен кейде диссертациялық комиссиялардың мүшелерімен) жасалады. Қажеттінше, осындай жұмыстарды ғылыми жетекшілерге ғана артып қоймай, керекті элемент болып, әрбір ЖОО-ның кафедрасында бақылануы тиіс.