Ғұндардың әскериленген мемлекеті
жүктеу/скачать 21.77 Kb.
|
|
Ғұндардың әскериленген мемлекеті 28.03.2022 1527 Ғұндар – түркілердің тарихи ата-бабалары. Қазір түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың ортақ ата-бабалары ғұндар болған. Барлық түркі халықтарының алғашқы тарихи мемлекеттілігін ғұндар да құрды. Ғұндардың мәдениеті, салт-дәстүрлері, саяси тәжірибелері бүкіл түркі тайпаларына өз әсерін тигізді. Біздің дәуірімізге дейінгі IV-V ғасырлардан бастап Орталық Азияда көшпелі империяны құрған ғұндар ежелгі Қытайдағы Хуанхе өзенінің жағасында орналасқан мемлекеттердің солтүстік-батыс көршілері болды. Ал ғұндардың солтүстік-батысында ежелгі қырғыздардың және оларға ұқсас түркі тайпаларының ата-бабалары өмір сүрген. Олардың барлығы б.з.д. I мыңжылдықтың ортасында алғашқы қауымдық жүйеде өмір сүрді. Ғұндардан шығысқа қарай дунху тайпалық бірлестігіне кіретін рулар қоныстанды. Олар моңғол тілінде сөйлейтін халықтардың ежелгі ата-бабалары болған. Батыста ғұндардың көршілері юэчжи тайпалары болды. Біз бұл тайпалардың өздерін қалай атағанын білмейміз: олардың есімдері бізге қытай деректерінен жеткен, олар тарих ғылымында дәстүрге айналған. Б.з. д. І мыңжылдықтың бірінші жартысында ғұндарды Қытай иелігінен басқа көшпелі тайпалар бөліп алған. Сондықтан қытайлар негізінен өздеріне таныс тайпаларды сипаттады. Бейбіт уақытта қытай деректерінде ғұндар туралы айтылмайды. Б.з. д. IV ғасырдан бастап ғұндар ұсақ қытай патшалықтарының көршілері болды. Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда Қытай қолбасшыларының бірі Қытайға басып кірген ғұндарды жеңе алды. Бірақ бұл жеңіс көшпенділердің шапқыншылықтарын тоқтатқан жоқ. Б.з.д. 2 ғасырдың екінші жартысынан бастап ғұндардың ат әскерлері Қытайдың солтүстік-батыс иеліктеріне үздіксіз басып кірді. Ғұндардың шапқыншылығынан тиімді қорғау мақсатында Цин Шихуан Ұлы қытай қабырғасын тұрғыза бастады. Бұл қуатты қорғаныс құрылымы қаңырап бос қалмауы үшін оған Қытайдың ішкі аудандарынан адамдар көшіріліп, 44 Жаңа аймақ құрылды. Қытайдағы әулеттердің өзгеруіне қарамастан, бүгінгі күнге дейін сақталған ұлы Қытай қабырғасы б.з.д. III-I ғасырларда Қытайдың солтүстік шекарасы ретінде қызмет етіп, оны көшпенділердің рейдтерінен қорғады. Ұлы қытай қабырғасының ұзындығы 4 мың км, биіктігі 10 метр, әр 60-100 метр сайын күзет мұнаралары орналасқан. Алайда, бұл қабырға Цин империясын сақтай алмады. Салықтардың шамадан тыс ұлғаюы, мыңдаған шаруалардың оны салуға дала жұмыстарынан алшақтауы халықтың әртүрлі топтарының наразылығын тудырды. Цин Шихуанг-ди қайтыс болғаннан кейін көтеріліс басталып, оның мемлекеті жойылды. Көтерілістің жетекшілерінің бірі Лю Бан, б.з.д. 207 жылы Қытай астанасы Чанъанды басып алып, б.з.д. 206 жылы өзін хан әулетін құрып, Гао Цзудың императоры деп жариялады [2,365]. Ғұн билеушісі – Toy Maн (Түмен). Ғұндар тайпалық одағының құрылуының бастауында кім тұрғаны бізге белгісіз. Алғашқы жалғыз хунн билеушісі Toy Maн болды (бұл адамның атын бізге сақтаған қытай дереккөздері дәлелдейді.) Патша атағын алды, яғни шаньюй атағын алды. Тумен-шаньюдің билігі кезінде ғұндар күшті дунху мен юэчжу арасында болды. Б.з. д. 215 жылы Тумен-шаньюй Қытай әскерінен жеңілді. Б.з.д. 209 жылы Мөде өзін хунналардың Шаньюі деп жариялады [1,74]. Мөде-шаньюй биліктің барлық толықтығын өз қолына шоғырландырып, бірден өз әскерінің жауынгерлік қабілетін күшейтуге, оның санын ұлғайтуға кірісті. Мөде-шанью әскерлері кенеттен дунхудың иеліктеріне шабуыл жасады. Б.з. д. 205-204 жылдары моде шаньюй бірқатар көрші тайпаларды жаулап алып, Қытайға алғашқы жорығын жасады. Б.з. д. 203-201 жылдары ғұндар Солтүстік және солтүстік-батысқа жорықтарын жалғастырды. Қытай деректерінде бұл жорықтарға түркі тайпаларының ежелгі иеліктерінен шыққан басқа тайпалардың қатысуы туралы айтылады. Осылайша, Моңғолияның солтүстік-батысында және Саяно-Алтайда тұратын хунъюй, куйеше, динлиндер, Тянь-Шаньның солтүстік-шығысында және Жоңғария аумағында қоныстанған қырғыздар да Мөде-шаньюйдің ірі империясының құрамына кірді [2,36]. Қытай тарихшылары айтқандай, ғұндар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Орталық Азияның кең байтақ жерлері мал үшін ең құнарлы жайылым болды. Ғұндар жайылымдарды көлденең бағытта өзгертті, дәлірек айтқанда, бір жерден екінші жерге жазық бойымен көшпелілер болды. Ғұндар үшін жылқы шаруашылығы ерекше маңызға ие болды. Жылқы болып табылады ғана емес, жұмыс мал, бірақ және неоценимы әскери іс-қимылдарға және аң аулау. Бағалы қоректік өнім олардың еті мен қымыз болды. Алашан және Гоби сияқты шөлдерді бойлай және көлденең жылжытқан ғұндар үшін түйелер де жұмыс малы ретінде үлкен көмек көрсетті. Басқа көшпенділер сияқты, ғұндар да қой, ешкі, жұмыртқа және сиыр өсірді. Ғұндар қоғамының негізін рулар мен оларды біріктіретін тайпалар құрады. Рулар ыңғайлы жайылымдар болған жерде қоныстанды. Соған қарағанда қытай дерек көздері бойынша, қоныстар "було" деп аталған. Ғұн тайпалары өздерінің елді мекендерін бір-біріне жақын орналастырып, қауымдастықтар құрды. Бұл тайпалардың шығу тегі ғана емес, салт-дәстүрлері, діни түсініктері мен идеялары, тілі де ортақ болды. Бір тайпаны екіншісінен ерекшелейтін әдет-ғұрыптар мен нанымдарды сақтауға салт-дәстүрге табынуға тәрбиеленген қарапайым көшпенділер де ұмтылды. Б.з.д. III ғасырдың аяғында ғұн қоғамында үлкен өзгерістер болды. Алғашқы қауымдық жүйенің көптеген дәстүрлерін сақтай отырып, ғұндар оларды өзгерген өмір жағдайларына бейімдей алды. Мысалы, ғұндар ру бойынша бөлінуді сақтап қалды. Бірақ қазір ақсүйектер мен саяси ықпалымен ерекшеленетін төрт ұрпақ болды. Мөде-шаньюй заманында бұл руларды Қытай дереккөздері хойан, лань, сюйбу деп атаған. Қытайдың Хуннумен шынайы соғысы басталып, бір ғасырдан астам уақытқа созылды. 55 жылы қуатты Ғұн мемлекеті екіге бөлінді: Оңтүстік және Солтүстік иеліктер. Моңғолияның солтүстік-батысында Қырғыз-Hyp көлінің маңында солтүстік ғұндардың билеушісі Чжичжи өзінің резиденциясын құрды. Осы жерден ол көрші үйсін тайпаларына жорықтар жасады. Хуннуға қоныс аударудың екінші толқыны б.з. д. 93 жылы басталды, олар батысқа қарай жылжып, кейбір тайпаларды жаулап алып, басқаларын өзіне тартып, Сырдарияға, Аралға, орталық және Батыс Қазақстанға кірді. IV ғасырда олар Еуропада пайда болды. Зерттеушілердің көпшілігінің пікірінше, ғұндар протүріктер болған және олардың Қазақстанға енуімен Шығыс Иран қаңлы тайпаларын түркітудің басталуы байланысты. Б.з. І мыңжылдықтың бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының антропологиялық типі өзгеруде, моңғолоидтық ерекшеліктер пайда болуы орын алды. Олар кейбір тайпаларды одаққа тартып, басқаларын қуып жіберді. Хуннудың қысымымен Орталық Қазақстанда, Сырдарияның солтүстігінде, сондай-ақ Арал теңізі мен Каспий аймағында тайпалардың қозғалысы басталды. Бұл процесс көшкін тәрізді өтті және II ғасырдан V ғасырға дейін 300 жылдан астам уақытқа созылды. Бұл "халықтардың ұлы қоныс аударуы" болды, бұл кезде этникалық құрамы бойынша түрлі-түсті көшпелілердің массасы Орталық Азиядан батысқа қарай Қазақстан аумағы арқылы өтетін еді. Аттиланың басшылығымен олар Рим империясына ауыр соққы берді. V ғ. авторы Аммиан Марселлин ғұндарды былай суреттеген: "Ғұндар жабайы табиғаттың барлық өлшемінен асып түседі. Олар тығыз және күшті, олардың қалың бастары бар, оларды екі аяқты жануарлар деп қателесуге болады; таулар мен ормандарды аралап жүріп, олар бесіктен суыққа, аштыққа, шөлдеуге төзуге дағдыланған. Олар жаяу атыстарда жаман әрекет етеді, бірақ олар өздерінің қатал, бірақ ұнамсыз жылқыларына ұқсайды, кейде оларға әйелдік тәсілмен отырады, олар өздерінің барлық қарапайым істерін орындайды: олар үшін бұл тайпаның әрқайсысы түнді және күнді өткізеді, сатып алады және сатады, жейді және ішеді, малдарының тар мойнына бүгіліп, терең ұйқыға батады. Егер сіз маңызды істер туралы сөйлесетін болсаңыз, онда бәрі бірдей әдеттегідей кеңес береді... оларда ешкім егіншілікпен айналыспайды және ешқашан соқаларға қолданылмайды. Олардың барлығы белгілі бір тұрғылықты жері жоқ, әр түрлі жерлерге саяхаттайды, олар өмірлерін өткізетін арбалары бар Мәңгілік қашқындар сияқты. Олардың ешқайсысы оның Отаны қайда деген сұраққа жауап бере алмайды; ол бір жерде туып, сол жерден алыс жерде туып, одан әрі тамақтандырылды". Сюнну осы аймақтың тұрғындарының құрамына және қоныстануына өзгерістер енгізді, бұл осы аймақтағы түркі тайпаларының басым болуына әкелді [5]. 375 жылы олар Еуропаға дейін жетіп, герман тайпаларына шабуыл жасайды. Еуропадағы ғұндар туралы ақпарат ежелгі дереккөздерде пайда болады, оларды "Батыс ғұндар" деп атайды. Олар туралы Венгриядағы, Румыниядағы, Болгариядағы ежелгі ескерткіштерде руникалық жазулар сақталған. Ғұндардың батысқа қарай жылдам алға жылжуы оңтүстік-шығыс еуропа халықтарының өміріне үлкен өзгерістер әкелді. Гот тайпаларының жеңілісі халықтардың ұлы қоныс аударуына себеп болды. Батыс Германия мен Францияның шығысындағы көптеген қалалар қирады. Бұл қалалардың ішінде Страсбург, Мец, Вормс, Майнц және басқалар болды, Орлеан ғұндарының Каталаун далаларында қоршауында Рим қолбасшысы Аетий, бір кездері ғұндардың досы, неміс тайпаларынан көптеген әскер жинап, ғұндарға соққы бере алды. Осыдан екі жыл өткен соң Аттила қайтыс болды. Тьерри жазғандай, Атилла есімі адамзат данышпандарының тарихында Александр мен Цезарь есімдерінің қасында орын алды. 453 жылы Каталаун далаларында ғұндардың жеңілісі, Аттиланың қайтыс болуы және оның мұрагерлері арасындағы алауыздық Батыс ғұндар мемлекетінің ыдырауына әкелді. Ғұндар әр түрлі этникалық ортада — Еуропаның оңтүстік-шығысында, Кубань мен Еділ далаларында сіңіп кетеді, олардың бір бөлігі отанына оралды. Қазақстанның ежелгі мемлекеттері антикалық дәуір авторларының еңбектерінде ойып тұрып өз орнын алатыны хақ. Тарих ғылымының атасы Геродот өз жазбаларында да көрсетілді. Геродоттан да басқа грек ғалымдары Диодор, Помпей Трот, Полибий сақ мемлекетінің сол дәуірдегі империяларға қарсы соғыстарында қуатты болғандығын жазып көрсетті. Бұған қоса аталған грек авторларының көшпелілер мен Парфия, Грекия мен Бактрия мемлекеттерімен байланысын жазды. Қорытындылай келе, Ғұндар Орта Азияда өмір сүрген түркі тілдес тайпалардың ата-бабалары болған. Ғұндар байырғы қазақ тайпаларының этногенезімен тікелей байланысты. Әдет-ғұрып пен тілдің ұқсастығы, экономикалық өмір салты және тағы басқалар олардың этникалық туыстығын көрсетеді. Ғұндардың тарихи маңызы олардың тайпаларды бір күшті күшке біріктіруінде және олардың Еуропаға келуімен Рим империясының жеңілісінің алғышарты болды. Әлемдік тарихқа өзгерістер еңгізуінің негізгі басты себебі Ғұндардың мықты әскери халық болуында еді. Ежелгі ғұндардың әскери өнері жоғары деңгейде болды. Қытаймен соғыста ғұндар суық қарудың әртүрлі түрлерін қолданды: ұзын темір қылыштар, қылыштар, ұзын найзалар, алыс қашықтықтағы және ысқырған жебелері бар күрделі садақтар. Ғұндар түнде аттардың алдамшы костюмін қолдана отырып, соғыс өнерін жақсы меңгерген. Ежелгі ғұндардың әскери дәстүрлерін ежелгі түріктер мұра еткен. жүктеу/скачать 21.77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|