География және табиғатты пайдалану факультеті
жүктеу/скачать 38.83 Kb.
|
|
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті География және табиғатты пайдалану факультеті География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы Климат мелиорациясының қоршаған табиғи ортаға әсері «Топырақтану агрохимия және жерді мелиорациялау негіздері» пәні бойынша №6 СӨЖ Орындаған:Амангелді А.Е.(2к.) Тексерген:Асен Н.Қ. Алматы, 2022 жыл МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ..............................................................................................................…......…3 1.Топырақты суландыру және құрғатудың жалпы экологиялық проблемалары.4 1.1.Суландырудың экологиялық салдары……………………………………….5 1.2.Құрғатудың экологиялық салдары…………………………………………..6 2.Климаттың жаппай жылынуы……………………………………………………8 2.1.Озон қабатының бұзылуы…………………………………………………….9 ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................................................11 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР........................................................................12 КІРІСПЕ
Ғаламдық проблемаларды ерекше білім саласы - глобалистика зерттейді. Аталған ғаламдық проблемалар өзара тығыз байланысты және барлығы іс жүзінде жердегі экологиялық дағдарыстың даму процесімен қамтылады. Әрбір ғаламдық проблеманы міндетті түрде шешу қажет, өйтпесе оның дамуы апатқа - өркениеттің жойылуына дейін апарып соғады. Ғаламдық проблемаларды шешу үшін ғаламдық, аймақтық , ұлттық бағдарламалар жасалады, бірақ оларға келісушілік және үйлестірушілік жетіспейді. Ғаламдық проблемаларды шешуге жұмсалатын шығындардың жартысына жуығын экологиялық проблемаларды шешу шығындары құрайды. Өйткені басқа проблемалардың ішінде ғаламдық экологиялық проблемаларды ең артықтау проблема деп санайды. Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық сарапшылар тобы (КӨҮСТ)1 бүгінгі күні болып жатқан климаттың өзгеруі адамның әрекетінен болатындығын дәлелдеді. Мұнай, көмір және газ сияқты отын түрлерін пайдалануымыз, жер жырту, ормандарды кесу және су ресурстарын ұтымсыз пайдалану елеулі экологиялық теңгерімсіздікке және атмосферадағы парниктік газдардың тез өсуіне алып келді. Парниктік газдар жылуды ұстайды, оның атмосферадан шығуына жол бермейді және жаһандық жылынуды арттырады. Климаттың өзгеруінің алдын алу мақсатында 1992 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясы (БҰҰ КӨНК)2 қабылданды. Конвенция тараптары 197 ел және Еуропалық Одақ. Келісімге қатысушы елдердің өкілдері жыл сайын ілгерілеушілікті бағалау және шешімдер қабылдау үшін тараптардың ресми кездесулерін – тараптардың конференцияларын (ТК) өткізеді. Кезекті 26-шы кездесу (ТК-26) 2021 жылдың 1-12 қарашасы аралығында Шотландияның Глазго қаласында өтті. Жаһандық шараларды күшейту үшін осы конвенцияға қосымша 1997 жылы Киото хаттамасы, ал 2015 жылы Париж климаттық келісімі қабылданды. 3 1.Топырақты суландыру және құрғатудың жалпы экологиялық проблемалары. Кейбір аудандардағы топырақтың табиғи қасиеттері ауылшаруашылық эффективті қолдануға қолайсыз. Солтүстік аудандардағы топырақтардың көп жылдық тоңы, орман зонасындағы өте суланған топырақ, күлгін топырақтың қышқылдығы, аридті облыстардағы топырақтың тұздылығы, және де мезо- және микрорельеф бөлек жер аудандары адамның күшімен табиғи қасиеттерін топырақтың ғана емес, сонымен қатар бедерін, климатын, өсімділігін өзгертуді қажет етеді. Табиғи ортаның колайсыз қасиеттерін табиғи-кенді потенциалды максималды толық қолданып жақсартуды – мелиорация деп атайды. Мелиорация – басқарылмалы шаруашылық, техникалық, биологиялық және басқа шаралардың ғылыми негізделген жүйедегі аумақта қолданылатын табиғи шарттарын жақсарту. Ауыл шаруашылық мелиорация топырақты, гидрологияны және ауылшаруашылық пайдаланатын жерлердегі климаттық жағдайын жақсартуға және суландыруға, жерді құрғатуға, эрозияға қарсы әрекеттерге, топырақтың тұздылығын азайтуға және т.б. негізделген. Және де ормандар, ландшафттар, климат, сулы объектілер, бұзылған жерлер және т.б. мелиорация нысандары бола алады. Сондықтан мелиорацияның әртүрлі түрлері мен әдістерін бөліп қарастырады. Экологияға негізделген мелиорациялық жұмыстар бір уақытта ортаның сапасын жақсарты және табиғатты қорғау сұрақтарын шеше алады. Мелиорациялық жұмыстарды кешенді жүргізгенде барлық орта құраушы компоненттердің арақатынастары өзгереді. Мысалы, Риони өзенінің төменгі ағысында орналасқан Колхид ойпатын мелиорациялау (Грузияның Қаратеңіз жағалауы). Бұл жерде мелиорациялық шаралардың үлкен кешені істелініп және ылғи жасалып отырады, соның ішінде балшықтарды кептіру, ол тұрақты және субтропикалық дақылдардың жоғары өнімдерін алуға көмектеседі. Көбінесе мелиорация экожүйенің қандай да бір компонентін өзгертуге бағытталған. Мысалы, бар су алу көздерін жақсарту және жаңа салу немесе, керісінше, өте көп дымқылдықтан ескіру, жер асты және үсті суларының табиғи сапасының өздігінен қалпына келу процессінің бұзылуын қалпына келтіру. Мамандардың айтуы бойынша шаруашылық жағдайында 35 түрден аса мелиорация жүргізу керек. Солардың ішіндегі негізгілерінің бірі топырақты мелиорациялау, оларды жасанды жолмен реттелген сулы, ауалы, тұзды, жылулы, биохимиялық және физико-химиялық режимдермен іске асады. Көп жылдық практика бойынша топырақтың айтылған қасиеттерін өзгерту және реттеу үшін 30 түрден аса топырақты мелиорациялау қолданылады (суландыру, құрғату, орманагромелиорация және фитомелиорация, сазды топырақты құмдандыру, жеңіл және шымтезекті топырақты балшықтау, гипстеу және әктеу). 4 Мелиорацияның барлық түрі негізгі «мелиорацияланатын» компонентке әсер ете отырып, құрамына және аумағына қарай тура және жанама жерлер тигізеді, ол экологиялық көзқарас бойынша қауіп төндіреді. Бұл жағымсыз процесстер көбінесе гидрометеорология әсерінен кейін болып отырады. Мелиорацияның бұл түрі табиғи гидрологиялық процесстерді толығымен өзгертеді. Бұл мелиорацияның масштабты қолданылуы жер шарында құрғақ жерлер 50 % тен артық жер бетін алып жотуымен түсіндіріледі. Біздің елімізде егістік жерлердің 75%-і тұрақсыз сулылығы жеткіліксіз зоналарда орналасқан. Топырақтың мелиорациясы негізінде жоғары және тұрақты өнімдер алынады және топырақтың өнімділігі артады және жер кендерін рационалды қолданылады. Бұған: жерді суландыру және құрғату; жайылымды суландыру; өзен ағысын және судың жоғарғы ағысын реттеу; тұзды топырақты сумен жуу; топырақты желдету; топырақтың эрозиясын жою үшін білік және құрылыс гидротехникалық құрылғылары; шұңқырларда жою және жыраларды орнату; топырақ және егіс қорғау орман отырғызсулары; топырақтың химико-физикалық қасиеттерін әктеу мен гипстеу әдісімен және органикалық, минералдық тыңайтқыштар қолдану арқылы толығымен жақсарту; егістердегі, жайылымдардағы және шабындықтардағы тұз дақтарын жою; түбірлерді тамырымен жұлу, егістерден, жазықтар мен жайылымдардан валундар мен тастарды жинау; төмпешіктерді жою; микрорельефті тегістеу жатады. Бұлардың әр қайсысы белгіленген мекеннің табиғи жағдайларына байланысты қолданылады. Соған қарай мелиорацияның толық шаруашылық және экономикалық тиімді болуы үшін кешенді мелиоративтік шаралары жасау керек. Мысалы, қышқылды топыраққа минералды тыңайтқыштарды қолданар алдында әктеу керек; егістерді суландыру минералды және органикалық тыңайтқыштарды бірге қолданғанда ғана жақсы әсер береді. Суландыру мәселелерін зерттеу бойынша келесі жұмыстар (А.М. Алпатьев, Р.Н. Костяков, Н.А. Мосиенко, С.И. Хорченко, В.В. Шабанов, И.А. Шикломанов, Б.Г. Штепа және т.б.) суландыру әсерінен табиғи кешендердің экологиялық өзгеруінің нақты суретін көрсете білді. Құрғату мелиорациясының қоршаған ортаға әсерін зерттеп, жүргізгендер А.Т. Булавко, К.Е. Иванов, С.Н. Новиков, В.В. Романов, С.Г. Скоропанов, В.Ф. Шебеко және басқалар кері әсерлерін анықтауға жағдай жасады. 1.1.Суландырудың экологиялық салдары Суландыру – топырақтың өнімділігін арттырудың ертедегі әдісінің бірі, ал қазіргі кезде – табиғи суландырылуы тұрақсыз және жеткіліксіз аймақтарда ауыл шаруашылық интенсификация өндірісінің негізгі бағыты. Суландыру жерлері анықталған табиғи заңдылығына негізделген, мысалы, 5 минимум және оптимум заңдары. Мелиорациялық шараларды іске асыруда бұл заңдылықтың пайда болуы топырақтың және өсірілетін дақылдардың өнімділігін арттыруды В.Р. Вильямс зерттеп, ғылыми топырақтанудың негізі ретінде ұсынған. Жоғарлатқан азық-түлікті топырақтың тұздылығы суды жууылуымен дренаж әсерінен тез еритінді тұздылықтары жойылады, еритінділері 2 г/л аса болады. Суды өткізуі төмен болғанынан мелиорация топырақтың бақша тұздылығы гипстен тұрмайтындары нашар бағынады. Осы жағдайларда ауылшаруашылық егіншлігінің егінен жоғарлату үшін түрлі тұзды түрлі өсімдіктерді жинақтау қажет. Көбінесе тұздылығы тиімді емес болып келеді. Бұл процесті екінші ретті - тұздылық деп аталады. Топырақтарды тұздаланған деп санайды. Егер олар 0,10% аса болсатоксикалық массасы 0,25% өсіеді тұздылығы тығыз қалдықты болады. Екінші ретті тұздылығының дренажы жеткіліксіз болса, онда ол апаттық жағдайға әкеледі. Топырақта тұздардың көп болғанынан жерлердің массивтерікерексіз болып қалады, сондықтан ауылшаруашылық пайдаланудан шығаруға мәжбүр етеді. Жер ресурстарды пайданудың маңызды тәсілі ол ауылшаруашылықтардағы жер реттеуі болып табылады. Суланған жерлер 14,3 % бірақ жалпы ғаламшарымыздың ауданынан ауылшаруашылығы 40% ғана алады. Субтропикалық жеміс- жидек суаландыруында 2-3 есе егіні болады, ал жүзімде, көкөністерде 3-4 есе жоғары суаландыруға қарағанда жоғарылау болады. Тұздалған топырақтары құрғақ аудандарда дамыған, бірақ тұздылық процессі жоғарыылғалды болуы мімкін. Топырақтың тез тұздалуының себебі-бүл. Суаландырудың дұрыссыздығы, бүл барлық табиғи зоналарда болуы мімкін. Үлкейген номаларда грунттық суларының жоғарылауы пайда болады, топырақ капилярларының еритін тұздары көтеріледі. 1.2. Құрғатудың экологиялық салдары Жерлердің кебуі ауылшаруашылығымен бірге дамыған. Әлемде мелиорацияның кебуі жуық есептегенде 220 млн. га-дай болады. Кез келген кебу системасы гидротехникалық және құрылымдардан тұрады. Атмосфералық типінде тездеткені қүйплым пайда болады. Грунттық жерде – грунттық төмендеді және басым суларының деңгейін, ал грунтты басымда- басымды деңгейінің төмендеуі және грунттық суларда, тәсілдерімен құрғату техникасын келесідей пайдаланады. Атмосфералық типінде каналдарының ашық системасын орнату, жабық дрендерді құрылыс каналдармен бірге орнатылады. Грунттық және басым грунттық типінде – ашық каналдардың құрылысы. Дөнді типте – таулы каналдардың құрылысы; дөнді жерлердегі эрозияға қарсы шаралар: ағаш бөгеттердің құрылысы, өзен арналары және өзен ағындарын көнге келтіру (су қоймалардың құрылысы, ағын бөлімдерін басқа бассейіндерге жіберу және т.б.) 6 Құрғатудың әрбір тәсілі нақты экологиялық бағыттылықпен мінезделеді, демек зардаптар туралы пікірлер көбіне бір мағынасыз болады, ал кейде диаметрлі қарама- қайшы болады. Саздардың мелиорациясынан кейін булану қысқарады(шамамен 15 процент) жылдық артуы (шамамен 40 процент). Құрғату мелиорациясына қарсы пікір–таластар бір жақты бағалау ықпалымен түсіндіріледі. Техникалық шарттарды сақтай отырып, ғылыми негізінде орындалған сазды және балшықты жерлердің мелиорациясы өзен ағындарына қолайлы әсер етеді. Әсіресе минималді және мекенды су ресурстар ағындарын қолдануда. Мелиоративті жұмыс аудандарында су режимінің нормалауы жобалаудағы жетіспеушілікпен құрылыспен және мелиоративті жүйелердің эксплуатациясымен байланысты. Әдеттіе көктемгі су тасулардың және жауынды сулардың максималды ағыны аз өзгереді. Бұны батпақтанған аумақтардың гидрологиясы бойынша халықаралық симпозиумда баяндалған, біздің және шетел ғылымдардың зерттеу нәтижелері куәландырады. Саз құрғатуына дейін грунтті және үстінгі сулардың көкжиектері қосылады. Жауын шашыннан грунтты және үстінгі сулар толықтырылып отырады. Жауын–шашынның бір бөлігі буланады, сондықтан көпжылжық бақылауға сәйкес құрғатудан кейін жауын-шашынның түсуі өзгеріссіз қалады. Құрғататын каналдар жүйесін жасауда су бетінің булануы және саздағы су деңгейінің төмендеуі қалай өзгеретіндігін қарастыру керек. Егер саз құрғатылмаса, онда су біркелкі буланады. Сол себептен жер асты су деңгейінің төмендеуі мен булану азайғанда олар толады және қисық депрессия біршама көтеріледі. Жер асты сулардың деңгейі төмендеуінің нәтижесінде буланудың азабюы су қорлардың толуы құрғататын жүйе каналдарын құруда шамамен 200-500—куб.м-да құрайды. Жер асты су қорлардың толуы су көлеміне, бастапқы статистикалық және жер асты сулардың соңғы динамикалық деңгейлері арасындағы грунтіларға байланысты болады. Саздарды құрғатудың нәтижесінде су қорларының толуын математикалық модельдеу әдісімен дәлелдеуге болады. Бүл әдіс өзеңдердің сулылығын және грунтті сулардың бастапқы және соңгы құрғатудың деңгейін және қанша, қандай су қоймаларында судың деңгей төмендеунін анықтайды, алдын алады. Топырақты құрғатудың теориялық негізін өңдеуге академик В.Р. Вильямс үлкен үлес қосқан. Ол былай деп жазған: бүтіндей органикалық заттардан тұратын топырақ және өсімдітердің күлі азық элементтерінің концентрациясы регресс сатысына өтіп; сиымтезең атымен аталып жұр, ал бұл процестің іске асатын табиғи әсері – саз. «Батпақты жерлер» терминін табиғи пайдаланатын жерлер деп түсіну керек, үлкен не кіші отофті дәрежесі. Саздың пайда болуында климат, жер, топырақ, релеф маңызды роль атқарады. Саз су қоймаларында, құрғақ сай да құрыла алады, Қандай да мелиорация түрін өткізуде алдымен болатын процессті айқын суреттеа алу керек, әсіресе экологиялық және керексіз өзгерістерді тудыратын процестерді. 7 Өткізілетін шаралар көбіне керекті әсер бермейді, өйткені болатын зардаптарға тиісті назар бөлінбейді. Мелиорациялған топрақтың құрамын өсімдіктердің максималды өнімділігімен қамтамасыз ету үшін мелиоритті қабылдауда топырақ ерекшеліктерінің әртүрлігімен және табиғат факторларының ерекшелігінен шыға отырып қолдану керек. Топырақ қасиетті, мелиорация объектілері және ауылшаруашылық қолдану процестің функционалды ерекшелігі-агроценоздармен басқарудың міндетті шарты. Ауыл шаруашылық дренаждағы жерлерді қолдану процессінде топырақтың төменгі горизонттарының тығыздығы ортайды оны қолайдлі бөлшектердің су ағындарына бөлуімен түсіндіруге болады. Бұндай топрақтардағы дренажды сулардың құрамы мынаны көрсетеді, осы сулармен топырақ қоректтік заттарды жоғалтады (азот, фосфор, калий). Кейде бұл жоғалтулар және де суға ерігіш органикалық қосылыстар кейде өзен мен құдықтағы грунтті сулары шайдың түсі секілді болады. Топырақтардың қасиетін біле отырып олардың дренаждағы профилі мен динамика процесстерінде топырақты эффективті жақсартуға және олардың құнарлығын арттыруға болады. Қазіргі ғылыми мен практика бұндай тәсілдерге бай. Бұл топырақты органикамен жүйелік байыту және оны кальций құраушы қосындыларымен бекіту (ізбес, фосфориттар, гипс, және басқалары). 2. Климаттың жаппай жылынуы Жер шарының кез келген аймағындағы климаттың қалыптасуына, ең алдымен, оның географиялық орны, атмосфера циркуляциясы, жер бедері мен төсеніш бетінің сипаты, сондай-ақ теңіздер мен мұхиттардың ықпалы себепші болады. Жер шарындағы климаттың қалыптасу зандылықтарын, климат пен оның жіктелуін және антропогендік әрекеттін климатқа әсерін зерттейтін географияның аса маңызды саласын климатология деп атайды. Климатты жалпы географиялық заңдылықтар тұрғысында зерттеу XIX ғасырдан басталған. Климатология ғылымының қалыптасып дамуына орыс географы А. И. Воейков, неміс жаратылыс зерттеушісі, географы А. Гумбольдт және орыс климатологы В. Кеппен зерттеулері негіз болды. XX ғасырда климатты аудандастыруға В.Kerneмен орь с географы әрі биологі Л.С.Берг алғашқы қадам жасады. В.Кеппен Жер шары климатын жіктеуде температура мен ылғалдың әркелкілігін негізге алған. Осыған сәйкес, ол Жер шарын 5 климаттық белдеуге бөлді. Субэкваторлық белдеу,Тропиктік белдеу,Субтропиктік белдеу,Субарктикалық және субантарктикалық белдеулер,Полярлық белдеу.Бұл аудандастыру климаттың тек сыртқы беттеріне негізделгендіктен, климат қалыптасуының заңдылықтарына ене алмады. 8
2.1. Озон қабатының бұзылуы Атмосферадағы озонның мөлшері бар болғаны 0,004%-ды құрайды. Стратосферада (10-50 км биіктіктегі) қалыңдығы 2-4 мм-ді құрайтын қабат. Атмосферада электр зарядтарының, Күннің ультракүлгін радиацияларының әсерінен оттегінің молекуласынан (02) озон молекуласы (О3) түзіледі. Озон қабаты биосфераның жоғарғы шекарасы болып есептеледі. Одан жоғары орналасқан қабаттарда тіршілік нышаны білінбейді. Жер бетіндегі барлық организмдердің тіршілігіне қауіпті Күннің өте қысқа ультракүлгін сәулелерін сіңіріп отыруына (6500 есе) байланысты озон қабатын «қорғаныш қабаты» деп те атайды. Озон қабатының 50%-ға бұзылуы ультракүлгін радиацияларды 10 есеге көбейтеді. Озон қабатынан күннің ұзын толқынды ультракүлгін сәулелері (290-380 нм) өтіп кетеді. Біраз мөлшерде тіпті бұл сәулелер адам үшін пайдалы да: терімізді қарайтып күйдіреді, организмнің қорғаныштық қызметі артады. Тал түсте ультракүлгін сәулелердің концентрациясы көп болғандықтан, күнге күйіп қыздырыну процесін шаңқай түске дейін жүргізген жөн. Озоносфераның бұзылуы орны толмас жағдайларға, тері ісік ауруының күрт көбеюіне, көз катарактасына, жүйке жүйесінің әлсіреуіне, мұхиттағы планктонның жоғалуына, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің мутациясына алып келеді. 1980 жылдары Антарктидадағы ғылыми жұмыс станцияларында жүргізілген зерттеулерден атмосферадағы озон құрамының төмендегені байқалған. 9
Озон қабатының бұзылуы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға өте зиян екендігі ресми түрде де айтылуда. Озон қабатын сақтау үшін халықаралық келісімдер қажет. 1987 ж. Монреаль хаттамасында фреондарды өндіру және пайдалануды бақылау жайында 70 мемлекет арасында келісім жасалды. Ол құжат бойынша озон қабатына қауіпті фреондарды өндіру 2010 жылға дейін тоқтатылуы керек болатын. 10
Жалпы алғанда, әсіресе экологиялық қырынан қарағанда Елбасының көтерген мәселелері өте орынды. Яғни, заман талабына сай таза өндіріс пен жоғары технологияларға ешкім де қарсы болмауы керек. Қазақстан жеті жылдан бері Киота хаттамасына қосылған бүгінгі күні халықаралық инвестициялар тарту жөнінде жұмыс істеп жатыр. Осылайша Қазақстанда энергетика секторын қайта жарақтап, бастан-аяқ жаңартуға үлкен инвестициялар тартылуда. Өйткені, басқаларға қарағанда біздегі өндірістік жабдықтардың басым бөлігі Кеңес одағынан қалған ескіріп тозған. Сондай-ақ осы жолда озық технологиялар негізінде құрал-жабдықтар жаңартылып, өнім сапасын жоғарылатуға және әлемдік нарықта отандық өнеркәсіптің бәсекелестігін арттыруға болады. Мұның мәнісі осы арқылы тек энергия көзін үнемдеуге ғана қол жеткізіп қоймай, көмірқышқыл газы шығындыларын қысқартып ауаны тазартуға көмектеседі. Бұл өз кезегінде халықаралық қауымдастық алдында беделімізді көтеріп, бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру мүмкіндігін арттыра түсетін болады. 11
1.Приваленко В.В. Ростов на Дону қ. Экологиялық жағдайын геохимиялық бағалау.Изд-во ГГП "Южгеология", 1993. 2. Қоршаған ортаның ластану көздерін геохимиялық бағалау бойынша әдістемелік нұсқаулар. М., ИМГРЭ, 1982. СІЛТЕМЕЛЕР 1.https://www.stud24.ru/ecology/klimatty-zhappaj-zhylynuy-zhne-ony/445541-1678759-page1.html 2. https://emirsaba.org/a-t-husainov-agroekologiya-ou-rali--uchebnoe-posobie.html?page=31 12 жүктеу/скачать 38.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|