Гүлназым Алғалиева ТӘуелсіздік: тіл туралы саясат және қазақ тілінің болашағЫ

Тәуелсіздікпен ілесе келген игіліктер қаншама. Соның бірі де бірегейі – қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуы деп санау өте орынды. 1989 жылы 21 жел­тоқсанда қабылданған «Қа­зақ­стан Республикасындағы тіл ту­ралы» тұңғыш Заңда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін ал­ды. Мұның өзі халқымыздың тә­уелсіздік жолын­дағы күресінің ал­ғашқы жеңіс­те­рінің сүбелісі еді. Бұл тәуел­сіз­дік­тің талабы, еге­мендіктің қадамы болатын. Мұның өзі кешегі кеңес­тік ке­зеңде есіктен сығалап тұрған қа­зақ тілін төрге оздыруға, оның қол­дану аясын кеңейтуге серпін ашқаны есімізде. Мемлекеттік тіл мәрте­бе­сіне ие болған қазақ тілінің мә­селесі Н. Ә. Назарбаевтың назарынан еш­қашан тыс қалып көрген емес. Елбасы «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде», «Қазақстан азаматтары елдің мемлекеттік тілін құрметтеуге және оны оқып үйренуге, білуге тиіс -, деген сөздерді үнемі қайталап келеді.

Еліміздің болашағы шығар биігі саяси - экономикалық факторлармен қатар, оның мемлекеттік тілі - қазақ тілінің де тағдыры талайына тікелей байланысты екенін бәріміз де жан жүрегімізбен сезінеміз.Өйткені, ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығында ең негізгі ұйытқы болғаны - оның тілі - қазақ тілі екендігі баршаға мәлім.

Ұлт болған жерде тіл, тіл болған жерде оның мәселесі де болады. Қазақ тілінің мәселесі өткен ғасырдың басынан бері қозғалып келеді. Бір ғасырдан астам уақытқа созылған тіл мәселесін жаңа ғасырдың алғашқы жиырма жылдығында түбегейлі шешуге мемлекет те мүдделі. Қоғамдық пікірлер мен көзқарастар айналымында әртүрлі сауалдар дүркін-дүркін туып, ақырындап сейіле бастады. Себебі іс қолға алынды. Ата заңымыздың 7-бабында: «1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. 2. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. 3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды» деп көрсетілген. Халық арасында Тіл туралы заң қабылданып, тіл саясатын мемлекеттік тілдің мүддесіне шешу, Мемлекеттік тілдің мәртебесін нақты белгілеу туралы әр алуан талаптар мен өтініштер бар. Сондай-ақ «Қазақ тілінің болашағы бар ма?», «Қазақ тілі өлетін тіл ме?», «Қазақ тілі құруға айналды»- деген секілді сұрақтар мен пікірлер таусылар емес.

ЮНЕСКО - ның Тілдердің Қызыл кітабы әлем халықтары тілдерінің әрбір тамыр соғысын қадағалап отыр. Алты категориядан тұратын шкала бойынша тілдердің сақталу деңгейін, оған төнген қауіпті анықтап отырады: 1. Өліп біткен тілдер (extіnct) - ол тілде сөйлеуші адамның қалмауы (ежелгі өлі тілдер емес); 2. Өлуге айналған тілдер (nearly extіnct) - ол тілде орта жастан асқан он немесе жүз шақты адамның сөйлеуі; 3. жоғалуға айналған тілдер (serіously endangered) - сол тілде сөйлеушілердің саны он мыңға жуық, бірақ балалар арасында ұмытыла бастауы; 4. Жойылу қаупі бар тілдер (endangered) - мыңнан миллионға дейін тілді тұтынушысы бар, бірақ сол тілде сөйлеуші балалардың азаюы; 5. Тұрақсыз тілдер (potentіally endangered) - ол тілде барлық жастағы адамдар сөйлегенмен, не ресми, не мемлекеттік мәртебесі жоқ, және жастар ортасында беделсіз, немесе тілді тұтынушылардың бір-екі ауыл-аймақта тұруы, яғни кез келген катаклизм оларды жойып жіберу қаупі бар; 6. Игі тілдер (not endangered) - ешқандай жойылу қаупі төнбейтін тілдер. Осы аталған категориялардан көріп отырғанымыздай, қазақ тіліне төнетін қауіп - оның мәртебесінің нақтыланбауынан ғана. Басқа жағдайда, 10 000 000-нан астам тілді тұтынушысы бар қазақ тілі өлетін, жойылатын тілдер қатарына жатпайды.

Қазақ тілінің - туған тіліміздің тағдыры төңірегіндегі қордаланып қалған мәселелердің шешімі табылуы тиіс. Қазір республика көлемінде қызу талқыланып жатқан Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасы - осының кепілі. Оның үстіне, Елбасымыздың бастамасымен Мемлекеттік тілді дамыту Президенттік қоры құрылған. Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті тілді дамыту және енгізу жөніндегі уәкілетті орган ретінде халық тарапынан жасалатын ұсыныстар мен талап-тілектерге баса назар аударып отыр.

Мәселен, Тәжікстан Республикасының Конституциясында «Тәжікстан Республикасының азаматы мемлекеттік тілді білуге міндетті» делінген. Ал көрші Қырғыз Республикасы Конституциясында «Өзге тілде жазылған мәтін шрифтінің көлемі мемлекеттік тілде жазылған мәтін шрифтінің көлемінен аспауы тиіс» десе, Литва Республикасының Конституциясында «Мемлекеттік тілдің мәртебесіне қарсы кез келген әрекет жүзеге асырылмайды» деп көрсетілген. Франция Республикасында американдық компания өз қызметкерлеріне ақпараттық қамтамасыз ету мен техникалық құжаттарды ағылшын тілінде бергені үшін бір күніне

20 000 евро айыппұл салған.

Тіліне қауіп төнбейтін Қытай халықтық Республикасындағы тіл саясатының қалай жүргізіліп жатқанын күнделікті естіп-біліп отырмыз.

2011 жылдың сәуір айында Парламент депуттарының біріккен отырысы болып, «Мемлекеттік тіл туралы заң» жобасы талқылауға түсті.

Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатында жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық тілдің, мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегіндегі: «Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келеді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта оралу - бұл әрине, оң процесс... Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті , экономиканы дамытуға барынша қолдау жасалып отыр, - деген сөзі мұның айғағы. Қазақстанда халықтар «...Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт - тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмауы тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, асықпайтын, саспайтын мінезі- бәрі көрініп тұр»,- деп асқақ ақынымыз М.Жұмабаев айтқандай, қазақ тілі еліміздің шынайы белгісінің бірі болып табылады. Тіл-біздің мемлекетіміздің, ұлттық өркендеуіміздің тірегі. Өзге ұлттың тілімен өз дегеніңе жете алмайсың.

Сондықтан біздің өз ана тіліміздің, халқымыздың, тарихтың алдындағы міндетімізді орындар кез келді. Жалпы қазақтық рух пен мемлекеттік қажеттілікті күшейтуге қамқарекет жасамаған жағдайда, ана тіліміздің көсегесі көгереді деп ойламаймыз.

Түркітілдес елдердің тоғызыншы саммитінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Ата-бабамыздан қалған мұра – бұл түпсіз терең мұхиттай бай рухани құндылықтарымызды және осы мәдени асылдарымызды бүкіл әлемге ұсынатын уақыт жетті» деп атап өткендей, қазіргі уақытта Түркі әлемінің әлемдік өркениеттік жағдайларға пәрменді әсері түркі мәдениеті мен әдебиеті туралы білімді кеңейту, дамыта түсу жолдарын көрсетіп отырғаны хақ.

Осыған орай, тілдік мәдени орта қалыптастыруға қазақ қоғамында өмірдің барлық мәселелерін қамтитын еңбектер қажет. Әр үйдің кітап сөресінде қазақ тілінде жазылған қоғамдық ғылымдардан хабар беретін жалпыға түсінікті еңбектер болғаны жөн. Атап айтқанда, тарих, философия,педагогика,әлеуметтану, ғылым негіздері, технология, яғни әр сала бойынша кітаптар болғаны ерекше болар еді.

Ұлыбритания, Алмания, Мысыр және өзге де елдер ұлттық тілдерін дамытуда осы тәжірибені қолданды.

XV ғасырдан қазіргі кезге дейінгі уақыт - Жаңа түркі дәуірі екені сөзсіз. Оның негізгі басым қызметтері – түркология саласындағы ғылыми ізденістерді және түркі әлемі ғалымдарының ғылыми зерттеулерін жандандыру.

Бұл кезең қазақ хандығының ту тігіп, бөлек, тәуелсіз, дербес мемлекеттігін құрған кезеңіне сәйкес келеді. Қазақ Ордасы кезеңінде ұлтымыздың данагөй жыраулары мен ақиық ақындары сол тарихи кезеңнің түрлі оқиғаларын суреттеген жырлар, дастандар жазды. Философиялық және дидактикалық мазмұны аса терең толғауларын бізге мұра етіп қалдырды .Олардың тіліндегі тұрақты сөз орамдары, шешендік кестелер,бейнелі тіркестері жаңа түркі дәуірінде қазақ жазба тілінің қалыптасуына негіз болды.

«Еліміздің ертеңі- білімді ұрпақ»екенін ескеретін болсақ,біздерге бүкіл жастар қауымына артылған жүктің алып жүрер жауапкершіліктің салмағының қаншалықты ауыр екенін аңғару қиын болмас. Білімді маман ғана ел экономикасын өркендетуге әлемдік деңгейге көтеруге өз үлесін қосады. Ұлы Абай айтқандай: «Біліммен теңессе ғана, ұлттар теңесе алады».

«Тіл - ұлттың жаны »деген ұлы адамдар. Соған орай, ана тіліміздің мерейі үшін қызмет етіп, тілдің туын өзіне лайықты шыңына қондыруға үлес қоссақ игі.

ХХІ ғасыр әлемдік ықпалдастық ғасыры. Ендеше дәстүршілдік сүрлеуін шиырлап қалмай, өркениетті жұрттар не істесе, біз де соны істеуіміз керек, адамзаттық ортақ құндылықтарға ұмтылуымыз, жақсыны үйренуіміз керек. Қазіргі көп салалы білім беру жүйесінде қазақ тілін оқыту маңыздылығының артуы заңды, әрі мемлекеттік мәнге ие екені даусыз. Өйткені, егемен еліміздің болашағы – жас ұрпақтың ұлттық салт- дәстүрін танып, санасы жоғары, тәрбиелі болып өсуінің кілті – ана тілінде.

Қазақ тілі Қазақстан мемлекеті дамуының құрамдас бөлігі ретінде қалыптасты, дамыды және дами бермек. Бұған кепіл- қазақ ұлтының сана сезімінің әлеуметтік лингвистикалық көрінісі. Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ұйтқы болған – оның ғажайып тілі.

Ендеше, «Қазақ тілін дамыту дегеніміз- жалпы гуманитарлық түрғыдан қуатты, қаруды шыңдау деген сөз, қоршаған ортаны парықтап- бағдарлаудың бір құрамын жетілдіру деген сөз». Бұл Қазақстанның тілдік егемендігінің бірден- бір талабы, уақыт уағызы.

Қазақ тілі- әлемдегі күллі тіл атаулыдан ішкі құрылыс ерекшелігімен дараланып, қазақ халқымен Қазақстан аумағында тарихи бірге жасап, оның төл мәдениетін ұрпақтан - ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, қазақ халқына түгелдей және жан- жақты қызмет етеін бірден- бір ұлттық қатынас құралы.

Қазақ тілінің келешегі, болмысы қазақ халқының жаңа формацияға сай жаңаша өмір сүру дәстүрін игеруге байланысты. Ендігі тірлігіміз ғаламдану, ғаламдық қатынас пен байланыс жағдайына көшетіні анық. Осы байланысқа өзіміз де түсеміз, тіліміз де түседі.

Ал, тіл қашанда ұлт мәдениетінің, өнер- білімінің ұлы қаруы, алтын тұғыры болып саналатындықтан қазақ тілі мен әдебиетінің келешек көкжиектері біздің білім беру ұйымдарымыздағы қазіргі таңдағы оқытылу жайынан бастау алады. Ана тіліміз бүгінгі күні көп ұлтты Республикамыздың мемлекеттік тіліне айналды.

Ғалым Н.Уәли «Қазіргі қазақ тілі – небір күрделі ойды, аса нәзік мағыналық реңктерді дәлме - дәл бере алатындай құрылымы мен жүйесі дамыған, стильдік тармақтары сараланған, сөз байлығы аса мол ұлттық тіл деңгейіне көтерілген қазақ халқының ұлттық тілі,Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі »,- деп атап көрсетті.

Түркі тілдерінің ішіндегі ең бай, ең сұлу, ең көркем, мәнді де мағыналы тіл – қазақ тілі екені сөзсіз. Осы тұрғыдан алғанда, біздің көкейімізге ең алдымен Елбасымыздың Н.Ә.Назарбаевтың: «Біз тегіміздің – Түркі, дініміздің – Ислам, тіліміздің – қазақ тілі екенін ешқашанда ұмытпауымыз керек!» деп   ұрпаққа салмақты ұран тастаған өсиет сөзі оралады.

Сонымен қатар еліміздегі Тіл туралы Заңның 17-бабында «Мәдени шаралардың бәрі мемлекеттік тілде өтуі керек» деп түйінделгенін нысанаға ала отырып біз барлық оқу-ағарту орындары мен мекемелердегі өткізілетін іс-шаралардың тек мемлекеттік тілде өткізілуіне барынша ат салысып, өз үлесімізді қосуымыз қажет.
         Бүгінде «мемлекеттік тіл екеу болсын» -дейтін  қандастарымыз да жоқ емес. Ондайларға жерлес жазушы Шерхан Мұртаза ағамыздың: «Айыр тілділік – тек жыланға ғана тән» деген өткір уәжін айтқан болар едік. Міне, әрбір қазақ азаматы өз ана тілін қорғауда осындай кесімді пікірлерін айтып, жанын салып күресе білсе, құптарлық іс болар еді. Ана тілінің негізі бесіктен бастау алып, мектеп қабырғасында қаланатынын ескерсек, онда  мектептердегі қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәндерінің қазіргі заман талабына сай оқытылуы да аса маңызды. Бүгінгі таңда қазақ тілі еліміздің дара діңгегі  ретінде  қабылданғанымен,  әлі де күн тәртібінен тіл тазалығы түспей  тұрғандығы жанымызға батады-ақ. Бізді бір қуантарлығы, дәл қазір арамызда отанын, жерін, елін сүйетін нағыз қазақи  рухтағы жастар легі өсіп келе жатқандығы. Олардың жанарындағы жалын, жүрегіндегі жігер, бойларындағы намыс кімді болмасын қуантатыны анық. Елбасымыздың осындай өскелең ұрпақпен жастарға осыншалықты сенім артуы тегіннен-тегін емес-ті!...

  Тіл – асыл қазына, рухани мұра. Халық үшін тілден асқан байлық бар деудің өзі астамшылық болса керек. Олай болса, ана тіліміздің өркендеп өсуіне, еркін қанат жаюына үлес қосу кез-келген қазақ азаматының міндеті. Осы тұста атам қазақ айтпақшы «жұмыла көтерген жүк жеңіл» екендігін жадымызға жақсылап сақтағанымыз абзал!

1. 
   Әбдуали Қ . Ел мәдениеті тілден басталады// Егемен Қазақстан 13 қаңтар, 2006
   
2. 
   Сарыбаев Б. Тіл үйретудің басты мәселелері.- Алматы , 2001
   
3. 
   Рахметова С.Сын тұрғысынан ойлау технологиясы// қазақ тілі мен әдебиеті.- 1/2004
   
4. 
   Кекілбаев Ә. Тіл және тәуелсіздік// Егемен Қазақстан.- 2006, 12қыркүйек
   
5. 
   Мәмбет С. «Заңды құжат жеткілікті»// Егемен Қазақстан.- 2007, 21 шілде