Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары 3 мамыр 2013 жыл

© Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 2013

© Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, 2013

КІРІСПЕ СӨЗ

Е.Б.Сыдықов,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия

ұлттық университетінің ректоры

www.enu.kz

Құрметті қонақтар!

Құрметті әріптестер!

Тамыры тарих тереңіне тартқан Қазан (Еділ бойы) Федеральді университетімен бірлесіп ұйымдастырған бұл Халықаралық ғылыми-теориялық конференция нағыз ғылым үшін жаралған аса көрнекті ғалым, қазақ әдебиеттану ғылымының тау тұлғасы Зәки Ахметовтың 85 жылдығына арналып отыр.

Аса білікті әдебиет теоретигі Зәки Ахметовтің ғылым жолындағы жемісті сапары 23 жасында жазған «Лермонтов және Абай» зерттеуінен басталғаны белгілі. Осы зерттеуімен ғылым әлеміне аяқ басқан ғалымның есімі кейіннен тек ұлттық әдебиеттануда ғана емес, шет елдерде де кеңінен танымал болды.

ҚР Президенті Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында еліміздің дамуында ғылымның үлкен орны бар екенін атап айтқан болатын. Ұлттық ғылымды жаһандану жағдайында дамытуға негіз боларлық іргелі зерттеулеріміз, ғылымымызды көркейткен зерттеушілеріміз баршылық. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының және ғылым саласындағы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының лауреаты Зәки Ахметовтің есімі мен еңбегі үлгі тұтуға әбден лайық.

Саналы ғұмырын ұлттық ғылымды өркендетуге арнаған тұлғаның қазақ әдебиетіндегі келелі мәселелерді теориялық тұрғыда сараптай отырып, кемеңгер ақын Абай поэзиясы, оның ұлттық және әлемдік поэзиядағы маңызы туралы жасаған келелі тұжырымдары, қазақ өлеңінің құрылысын зерделеген іргелі еңбегі қазақ әдебиеттануы тарихындағы жаңа бір белес болды. Әдебиеттану әлеміне Зәки Ахметов есімімен өлең сөздің теориясы туралы тамаша еңбек келді. Ол еңбек тек қазақ әдебиеттанушылары ғана емес, күллі түркі жұртының ғылымы үшін де маңызы зор болғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Біртуар ғалымның 1964 жылы орыс тілінде жарық көрген «Қазақ өлеңінің құрылысы» атты монографиясы өлең теориясын ғылыми санаға орнықтырды. Қазақ өлеңі құрылысын асқан білгірлікпен саралаған бұл еңбек әдебиеттің теориялық саласындағы шын мәніндегі соны, әлі де құнды іргелі ғылыми еңбек болып қалды.

Академик Зәки Ахметов ұлттық поэзиямыздағы даралық сипатты, халықтық дүниетанымнан туындаған бейнелі сөз құралдарын сипаттай келіп, халықтың байырғы тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, дүниетанымы, философиясы, эстетикалық көзқарастары поэзияның мазмұнынан көрінетінін, сондай-ақ көркем әдебиеттің сан алуан сипатының дамуына әсер ететінін дәйектеп, ой толғады.

З.Ахметов «Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы мен дәстүрлері» атты монографиясында қазақ поэзиясының ұлы тұлғасы Абайдың жаңашыл ізденістерін, ақынның шығармашылық тұлғасының даралануындағы дәстүр мен жаңашылдықтың сабақтастығын ғылыми-теориялық аспектіде таныта білді.

1995 жылы ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойына орай «Абайдың ақындық әлемі» атты монографиясын жарыққа шығарып, ақын шығармашылығы және поэзия өнері туралы теориялық байламдарын барынша тереңдете түсті. Ал, «Мұхтар Әуезовтің роман-эпопеясы» атты 1997 жылы жарық көрген еңбегінде данышпан Абайдың көркем бейнесі мен ұлы ақын өмір сүрген тарихи дәуір табиғатын жан-жақты зерделеді. Бұл монографияда поэтика мәселелері жазушының шығармашылық зертханасындағы мұрағаттық материалдар негізінде айқындалғанын айта кеткен жөн.

Академик Зәки Ахметов теориялық маңызы зор оннан астам монографиялық зерттеудің авторы. Сондай-ақ Мәскеуде жарық көрген «Всемирная литература» көптомдығының жетінші томын дайындауға белсене қатысты. Қазақ ССР Ғылым академиясы қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің академик-хатшысы, Ғылым академиясының вице-президенті болды.Қазақ ССР Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер нституты директорының орынбасары және директоры болып жұмыс істеді.

Зәки Ахметовтің еңбегі әдебиеттану ғылымы үшін маңызын жоймайтын қымбат жәдігерлікке айналып, есімі ұлт мәдениеті тарихында мәңгі қалатыны анық. Бүгінгі ұйымдастырылып отырған конференцияның халықаралық деңгейде болуының өзі ғалым-ұстаздың биік тұлғасын, оған деген ел құрметін аңғартады деп білеміз.

Конференция жұмысына белсене қатысып, бірлесіп ұйымдастыруға ат салысқан Қазан (Еділ бойы) Федеральді университетінің филология және өнер институтына, конференция жұмысына қатысып отырған Татарстан республикасы Ғ.Ибрагимов атындағы тіл, әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы Ким Мұғаллімұлы Минулллинге, Қазан (Еділ бойы) Федеральді университетінің профессоры, Ресей гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі Хатип Юсупұлы Миннегуловкқа, Қазан (Еділ бойы) Федеральді университеті татар әдебиетінің тарихы кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор Флера Сағитқызы Сайфулиннаға, Түркия Республкасының Еге университетінің профессоры, доктор Метин Екижи мырзаға және Қырғызстан Республикасы Ғылым Академиясының академигі, Ш.Айтматов атындағы Тіл және әдебиет институтының директоры Абдылдажан Ахматалиевке және отанымыздың әр қаласынан келген ғалымдарға қош келдіңіздер дей отырып, университет атынан алғыс білдіремін.

Конференция жұмысына табыс тілеймін.

Академик Зәки Ахметовтің есімін атасақ, көз алдымызға ақжарқын мінезді, ашық жүзді, кең маңдайлы, бұйра шашты, көзілдірігі өзіне жарасып тұрған, келбетті азаматты елестетеміз! Оның өте құнды еңбектерін ойға түсіреміз! Қазақ ғылымы мен әдебиеттануының дамуына үлкен үлес қосқанын еске аламыз! Иә, ол аса көрнекті ғалым еді, талантты ұстаз еді, шебер ұйымдастырушы еді.

Зәки ағамен 40 жылдай бірге әріптес, қызметтес болып, ол кісімен көптеген конференцияға, симпозиумға, т.б. жиындарға бірге барып, сапарға шығып, аға-іні секілді қатынаста болдық. Ағаның асып-төгіліп жататын біліміне, мол эрудициясына талай рет тәнті болдым. Күллі Совет Одағына танылған оны Москва мен Ленинградтың, Киев пен Ташкенттің, Қазан мен Бакудің маңдайалды оқымыстылары құрмет тұтқанын көрдім, соған масаттандым!

Өз қатарларының арасынан ол бірінші болып кандидаттық диссертация қорғады. Қорғаған тақырыбы – «Лермонтов и Абай» деп аталатын. Қорғаған жері – Ленинградта, СССР Ғылым академиясының Шығыстану институтында. Зәкең небәрі – 23 жаста болатын! Бұл диссертация өте жоғары бағаланып, авторын үлкен ғылымға бірден танытты.

Ал, Зәки Ахметовтің докторлық диссертациясы бүкіл түркологияға, әдебиет теориясына, әсіресе, өлеңтану саласына зор үлес қосқан іргелі зерттеу болды. Бұл еңбек туралы, оның құндылығы жөнінде СССР Ғылым академиясының академигі В.М.Жирмунский, атақты түрколог-ғалым, профессор И.В.Стеблева, Қазақ ССР Ғылым академиясының академиктері М.С.Сильченко, Қ.Ж.Жұмалиев, корреспондент-мүшесі Н.С.Смирнова т.б. бүкілодақтық, республикалық басылымдарда өте жоғары бағалап арнайы мақалалар жариялады. Диссертация ретінде қорғалған «Казахское стихосложение» атты кітапты ХХ ғасырда да, қазір де пайдаланбайтын әдебиеттанушы жоқ. Бүгінгі ТМД елдеріндегі әдебиет теориясы мен өлеңтану саласындағы ғалымдар да бұл кітапқа арқа сүйейді. Оның себебі – аталмыш еңбекте жалпы силлабикалық өлең жүйесінде кездесетін клаузула мен элизия құбылыстары – заңдылық ретінде дәлелденгені еді. З.Ахметовтің түркі ғана емес, күллі силлабикалық поэзиясы бар елдер үшін ашқан бұл жаңалығын кезінде академик В.М.Жирмунский айрықша атап айтқан болатын.

Зәки Ахметов әдебиеттану саласында талмай жарты ғасырдан астам еңбек етті. Ол оннан астам жеке монография шығарды, жиырма ұжымдық еңбекке қатысты, төрт жүз мақала жазды. Бұл еңбектерде зерттелген проблемалар бірнеше саланы қамтиды. Олар: фольклор, әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, абайтану, мұхтартану, ағымдағы әдеби процесс, текстология, әдеби байланыстар және аударма.

Демек, Зәки Ахметов – тек қана өлеңтанушы теоретик емес. Ол әдебиеттің ең маңызды мәселелерін зерттеген, көркем шығармаларды, жекелеген авторларды да қарастырған. Оның жан-жақты, көпқырлы ғалым екенін мынадан да көруге болады. Ол қазақ мектептеріне арналған «Орыс әдебиеті» оқулықтарын да жазған (8,9,10 сыныптарға). Оқулықтар 10 рет жарияланған.

Академик Зәки Ахметовті бұрынғы Одақ көлеміне мәшһүр етіп, мойындатқан – тек теориялық еңбектері ғана емес. Аса көрнекті ғалым деген атаққа ие қылған сондай-ақ оның әдебиет тарихы, әдеби байланыс, текстология мен аударма жөніндегі зерттеулері екені сөзсіз. Әсіресе, оның Мәскеу мен Ленинградта жариялаған еңбектері, соның ішінде «Тургеневский сборник», «Лермонтовская энциклопедия», «История всемирной литературы», «История советской многонациональной литературы», «Краткая литературная энциклопедия», «Народы мира» деген өте беделді, маңызды әрі қомақты басылымдарда шыққан мақалалары мен очерктері, эсселері Зәки Ахметовті Совет Одағындағы ең көрнекті әдебиеттанушы-ғалымдардың алдыңғы қатарына шығарды. Сөз жоқ, ол кісінің СССР көлеміндегі ғалымдар арасында өте беделді болуының тағы бір себебі – орыстың классикалық әдебиетін, Пушкинді, Лермонтовты, Тургеневті жетік біліп қана қоймай, оларды Ресей ғылымының деңгейінде зерттегенінде де еді. Ол қазақ әдебиеті тарихындағы Шоқан, Абай, Шәңгерей, Мұхтар, Ғабит сияқты ұлы классиктерді де сол биіктік талабынан зерделей алды. Бұл да оның ғалымдық тұлғасын сипаттады. Зәки аға еңбектерінің ағылшын, армян, белорус, молдаван, татар, түрік тілдерінде жарық көруі де, сондай-ақ оның қазақ пен орыс тілдерінде бірдей төгілте жазып, сөйлеп, ойын мүлтіксіз жеткізе білуі де – ол кісінің кең масштабты, жан-жақты білімі бар оқымысты екенін де жақсы айғақтады.

Зәки Ахметов – ішкі мәдениеті өте жоғары, мейлінше кішіпейіл, жаны таза азамат еді. Көрініп қалуға, жақсы көрінуге ұмтылмайтын, (содан да болар, бірде-бір орден алмапты). Кісінің қас-қабағына, көңіл-күйіне үлкен мән беріп, жағдайын түсінуге тырысатын. Жақсылық істеуге даяр тұратын, адамдарға өзі сияқты қарап, үлкен сенім артатын. Кейде сенгіштігі өзіне зиян әкеп жатса да, сабырлық танытып, ұстамдық көрсетуші еді. Алайда, 23 жасында ғылым кандидаты, 37 жасында ғылым докторы болған, Совет Одағына атағы тараған талантты ғалым Зәки Ахметовтің өмір жолы ылғи да шуақты болған жоқ. 1986 жылғы Желтоқсанның ызғары оған да тиді. Қазақ ССР Ғылым академиясының вице-президенті әрі Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып тұрған кезінде Г.Колбиннің қаһарына ілігіп, нахақтан-нахақ жапа шекті. Қызметтен алынды, депутаттық мандатын тапсырып, өкілеттігін тоқтаттырды. Ол аз болғандай, 1987 жылы жазда Зәкеңнің партиялық мәселесін қаратты. Институттың партия жиналысына салып, оған қатаң сөгіс жариялап, есеп карточкасына жазу талап етілді. Бір жақсысы – Институттың партия ұйымы оған барған жоқ. Рас, партия жиналысы өте қызу әрі ауыр өтті. Қатаң сөгіс беруге мен қарсы шықтым. Осы тұста Борис Ерзакович, Зейнолла Серікқалиев, Ләйла Әуезова Зәкеңнің кінәсі жоқ екенін дәлелдеп, принциптілік көрсетті.

Әділетсіздікке тап болған Зәки аға, әрине, іштей қынжылды, бірақ мойыған жоқ. Ол өзін нағыз ғалым, шынайы интеллигент, үлкен жүректі азамат ретінде көрсетті, ешкімді кінәлаған жоқ, ғайбат сөзге бармады. Өзінің сүйікті ісі - әдебиетті зерттеуге түгелімен берілді. Содан өзіне жұбаныш тапты. Талантына қоса орасан еңбексүйгіштігі арқасында тағы төрт монография жазып, ондаған мақала жариялады. Нәтижесінде 1995 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды.

Мен Заки агайды 1981 жылы таанып калдым. Менин кандидаттык диссертациямдын жетекчиси профессор, корреспондент мүчө, филология илимдеринин доктору, Тил жана адабият институтунун директору Абдыкадыр Садыкович Садыков Фрунзеде тааныштырып, кийин менин биринчи оппонентим болорун билдирген эле. Мезгил бат эле кадамдап, 1982 жылы январь айында кандидаттык диссертациямды алып Алма-Атага жөнөп калдым. Заки агай Казак Илимдер академиясынын вице-президенти болуп иштейт экен. Дароо кабыл алып, бир аз сүйлөштүк. Диссертациямды барактап, жылуу узатып койду. Бул адамдын жөнөкөйлүгүн, адамкерчилигин, акылдуулугун көрүп, ушундай сапаттарга ээ болсом деген ниет да кылып жибердим жана ошол күндөн агайдын өмүрүнүн акыркы күндөрүнө чейин менин илимдеги жана турмуштагы устатым катары урматтап, сыйлап, эң жакындарынын бири болуп келдим.

Диссертацияны коргоо 1982-жылдын 12 февралына белгиленген эле. Заки Ахметович коргоого атайы Алма-Атадан келип, өзүнүн оппоненттик сөзүн эң жогорку деңгээлде сүйлөдү. Анын билиминин тереңдиги, кенендиги, масштабдуулугу диссертациямдын деңгээлин ого бетер көтөрүп койгондугун тартынбай эле айта алам. Ушул диссертациянын негизинде жарык көргөн "Чыңгыз Айтматов жана кыргыз-казак ада-бий байланышы" деген китебим Кыргызстан Ленин комсомолу сыйлыгына талапкерликке көрсөтүлгөн учурда "Комсомолец Киргизия" газетасына колдоп чыккан.

Алма-Атага илимий конференцияларга өтө көп бардым, ар дайым Заки агайга телефон чалып, парктарда жолугушуп, кеп-кеңеш алып жүрдүм. Өзгөчө докторлук диссертациямдын мазмунуна бир топ ой-пикирлерди айтып, анын тез бүтүшүнө түрткү болгон эле. Ошондо менин Алма-Атада агайдын адистештирилген Советинде (ал төрага эле) жактайын десем, "Бизде жактасаң деле болот. Айтматов баарыбызга бирдей, анын үстүнө сенин проблемаң түрк тилдүү элдердин адабиятынын байланышы эмеспи. Бирок, Айтматовдун Мекени - Кыргызстан. Өз жеринде коргогон сыймык. Болбосо сенин тырмакчадагы досторуң "коркуп качып кетти, казактарга барып коргоду" дешет. Сен менин айтканымды ойлонуп көр" деди. Ошондо бул агайдын бир аз дипломатиялык чегинүүсү го деп ойлогом. Бирок, көрсө Заки агай өтө көрөгөчтүк кылыптыр. Ал мезгилде белгилүү окумуштуу К.Артыкбаевдин докторлук диссертациясынын "чуусу" али басаңдай элек эле. Анын оппоненттери казак окумуштуулары Советке закондуу түрдө добуш беришсе да "бөйрөктөн шыйрак чыгарышып" казак окумуштууларына кыргыз адабиятын билишпейт деп жүрүшпөдүбү! Ошол оппоненттер кийин, менден кийин да Алма-Атага барып, Заки Ахметовичтен кечирим сурашып, бийликтеринин күчү менен казак жеринде жакташпадыбы.

Ооба, мен Заки агайдын кеңешин кабыл алып, 1990-жылы 16-ноябрда Фрунзеде (Бишкекте) докторлук диссертациямды жактадым. Заки Ахметович баштаган залкар окумуштуулар академик Зейнулла Кабдолов, профессор Турсунбек Какишев агайлар келишип, өздөрүнүн добуштары менен баталарын берип кетишкен.

Заки агай менен менин байланышым ого бетер тыгыз болуп, мен адистештирилген Советте төрагалык кылып 1994-жылдан бери Советтин мүчөсү катары байма-бай каттап турду. Эгерде мурда Абдыкадыр агайдын шакирттерине оппоненттик кылса, кийин менин шакирттеримдин илимий иштерине өзүнүн жардамын аяган жок. Алсак, кытайлык аспирант Пен Мэйдин "Изучение творчество Ч.Айтматова в Китае", Нургүл Өмүрзакованын "Кыргыз поэзиясында сонетформасынын калыптанышы жана өнүгүшү", Элеонора Карыпкулованын "Кыргыз эркин ыр түзүлүшү" деген кандидаттык диссертацияларына биринчи оппонент болгон эле. Ошону менен бирге башка илимий жетекчилер менен мамилеси эңжакшы болчу. Өзгөчө корреспондент-мүчө, профессор, филология илимдеринин доктору Чолпон Токчороевна Жолдошева менен сырдаш эле. Анткени, анын жолдошу, маркум окумуштуу Заир Мамытбеков агай менен Заки Ахметович жаштайынан дос экен. Анын үстүнө Заир Мамытбеков Алма-Атада кандидаттык диссертациясын жактаган.

Заки Ахметович Адистештирилген Советте он беш жылдай мүчө болуп, жыйырмадан ашуун кыргыз окумуштууларынын калыптанышы үчүн чоң роль ойноду. Анын сөзү оппонент катарыбы, же талкууга чыгып сүйлөйбү - өтө конкреттүү эмо-ционалдуу, терең, теориялык планда болор эле. Ал илимдин чечени болчу. Бардыгыбыз жыргап угуп, адабият таануунун ар кыл проблемалары боюнча дагы тереңдикке сүңгүп кирип калар элек. Заки Ахметович - биз үчүн даяр энциклопедист, фольклор, акындар поэзиясы, профессионалдык адабият, адабий байланыш, адабияттаануу китептеринин жыйнагы катары сезилчү. Салмактуу, ынанымдуу сөздөрү бизди муютуп, катуу таасир берчү.

Ар бир адам андай болууга дилгирленчү. Тамашалап, тамашаны да көтөрө алчу. Өзгөчө Абайдын ырларын оболото ырдаганда, болбосо дүйнөлүк классикадан саптарды орусча, казакча жамгыр жаагандай жатка айтканда дүйнө тымтырстыкка бөлөнүп, дүйнө ого бетер көрктөнө түшөр эле. Биз Заки Ахметовичтин скрипкада сыйкырдуу укмуш керемет менен ойноорун казак агаиндерден көп эле укканбыз. Бирок, өзүбүз бир да жолу угуп калбаганга бүгүн да армандабыз.

Мен Заки агай менен бирге алыс сапар жол жүрүп да калдым. Анкарада, Стамбулда, Кызыл Ордодо, Караколдо ж.б. өткөрүлгөн эл аралык конференцияда чогуу болуп, бирге тамактанып, эс алып дегендей. Ошондо анын адамкерчилик сапаттарына дагы бир жолу баа бердим. Дүйнөдө мындай айкөл, кең пейил, токтоо, шайыр, ачык айрым, карапайым, таза, эс тутуму күчтүү адам аз болсо керек. Заки агай - алтын адам эле.

Ч.Валихановдун "Манас" эпосун жазып алышынын 140 жылдыгына арналган конференциянын экинчи бөлүгү Сан-Ташта уланып, агай жаштар менен бирге жылуу-жумшак күлкүлүү анекдотторду айтып барганы эсибизден такыр чыкпайт. Ал эми Ч.Айтматовдун 70 жылдык мааракеси Түркияда өткөндө биздин аксакалыбыз катары жол баштап жүргөнү, алыс жүргөндө бири-бирибизди тооруп ресторандарга барганыбыз, базарлык издеп дүкөндөрдө жүргөнүбүз. Ошол көрүнүштөрдү биз менен барган Эльтуран видеого көчүрүп коюптур, андан кийин Бишкекке адабиятчы Лайли Үкүбаева докторлук диссертациясын жактаганга келгенде көрсөтсөк, аябай канааттанып, архив үчүн бул материал баа жеткис экендигин айтып, уулумдан кассетаны мага сат деп тамашалаганы азыр да жадымда турат.

Заки агай сулуулукту, жаратылышты жакшы көрөр эле. Чолпон-Атада М.Ауэзовдун 95 жылдыгына арналган конференция өткөрүп калганда Лейли Мухтаровна Ауэзова, Зейнулла Кабдолов менен бирге барды. Биз болсо Абдыкадыр Садыков, Лайли Үкүбаева болуп тосуп алдык. Ысык-Көлгө бир күн кечке түштүк. Жакшы сүзөт экен. Улам Ысык-Көлгө суктанып турган.

Акыркы жолу Заки Ахметовичти 2002-жылдын ноябрында Бишкектен узатып көрдүм. А.Мусаөв менен С.Байгазиевдин докторлук диссертациясын жактаганга келген. Абдыкадыр Садыкович мөнен Казахстандын чекарасына чейин узатып бардык. Көпкө сүйлөдү, көңүлү абдан ачык эле. Коштошордо "Адабияттын маршалысыз" десем жи-бий түшкөн. Мурда Заки агай мындай эпитеттерди кабыл алчу эмес. Машинага отурарда кучактап, "Эмки көрүшкөнгө чейин жакшы болуңуз" десем, "Мен эми келемби, келбейминби, жаштар келсин" деп сырдуу жылмайып койгон. Көрсө, жүрөгү бир нерсени сезсе керек. Бир айдан кийин Заки Ахметовичтен кырсык болуп ажырап калдык. Ошондо ички дүйнөм бир аңтарылып кетти, боштук ээлеп, бүгүнкү күнгө чейин толбой келет. Эч качан толбойт. Аны эч ким алмаштыра албайт. Ал алтын адам эле. Анын калтырып кеткен адабий мурастары кыргыз окумуштуулары үчүн да баа жеткис байлык болуп кала берет. Мына ушундай адамга Өкмөт тарабынан рахмат айттыра албадык. Бул биздин моюнубуздагы парз катары калды.

Қазақтың қиырдағы ауылында дүние есігін ашқан, аңсар-арманы ғылым-білімге ауған, асқақ арманын Қазақстан оқу орындарының қарашаңырағы КазГУ-ден тапқан он бес жасар бала Зәки Ахметов болатын. Жиырма жасында университеттегі оқуын үздік дипломмен тәмәмдап, ғұлама Мұхтар Әуезов бастатқан ұстаздарының ақ батасымен Ленинградтағы Шығыстану институтының аспирантурасына түседі. Жиырма үш жаста ғылым кандидаты, отыз жетіде ғылым докторы дәрежесіне жету тумысынан дарынды, барынша еңбекқор тұлғаның ғана қолынан келер қиын асу, жемісті ізденіс, олжалы табыс еді. Келер ұрпақ кәдесіне жаратуға бек лайық қазақ өлеңінің құрылысы, жалпы өлең сөздің теориясы, әдебиеттер байланысы, абайтану, мұхтартану, шәкәрімтану, мәтінтануға арналған фундаментальды еңбектері әдебиет ғылымын жүрек қалауына айналдырған бірнеше буынға пайдасы тиері айдан анық.

Зәки Ахметов жүріп өткен ғылыми жол – аса күрделі, қайшылығы мол, қалтарыс, бұралаңдары жетіп артыларлық қатерлі өткел деуге әбден лайық. Бұл жөнінде досы, сырласы академик С.С.Қирабаев пікіріне құлақ асқан абзал: «Зәки қорғаған тұс (1951) қазақ халқының рухани өміріндегі ең бір жүдеушілік кез еді. Қазақ ұлтшылдығы деген айып тағылып, ұлттық ғылым мен мәдениеттің бас көтерер азаматтары түгелге жуық қудалау астында болды. Қ.Сәтпаев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, А.Жұбанов, Б.Кенжебаев, тағы басқалар қызметтерінен қуылып, әр жерде бой тасалады. Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, Қ.Мұхамедханов сотталып кетті. Осындай жағдайда ғылымының өркендеуі тоқырап, әрі-сәрі күйге ұшырады» [1, 485]. С.Қирабаев бояуды қоюлатып отырған жоқ, өткен ғасырдың елуінші жылдарының шырқыраған шындығын шынайы ашып көрсеткен.

Зәки Ахметов басынан кешкен сұрапыл уақыттың сұрқия келбеті жас ғалымды сескендіргенімен жолынан тайдыра алмады. Шындықты ту етіп ұстаған ақкөңіл азамат, парасатты зерттеуші зерттеушілік ұстанымын белгілеп алды. Өткінші, желбуаз ұрандардың ықпалына бой бермей, ғылымдағы принципшілдікті, әділдікті, еңбекқорлықты адастырмас Темірқазық етіп ұстап, толайым табыстар биігінен көрінді. Ана сүтімен дарыған қарапайымдылық, жайсаңдық, жібектей есілген мінез жемісті баспалдақтарға өрлеуіне кең жол ашты. «Зәкидің кісілігі кең болғанда, мәдениеті биік, білімі терең екені бәрімізге мәлім. Өзінде адам баласын жек көру сезімі жоққа жақын, тек қана хисапсыз жақсы көру қабылеті ғана бар. Жан- дүниесінің жылуы мен жарығы қазақ - қырғызға түгел тарап еді. Бар қасиет бір өзінде болған соң шығар, ешкімнен ешнәрсені қызғанбайтын. Рухани мағынада өзінде бардың бәрін өзгелерге үлестіріп беретін. Сондықтан шығар, досы көп, дұшпаны аз еді» [2, 26], - деп қанаттас досы академик Зейнолла Қабдолов өзіне тән сұлулықпен сыр төккен. Сыр емес ау жыр төккен. Жүрегіндегі қалтқысыз сезім достықтың, сыйластықтың символына айналып жүре берген.

Академик Ахметов қазақтың ірі ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығына арнайы монографиялық еңбек жазуды мақсат етпеген. Алайда «Казахское стихосложение»[3], «О языке казахской поэзии» [4], «Өлең сөздің теориясы» [5] іргелі зерттеулерінде қазақ поэзиясының болмыс-бітімі, ішкі әлемі, құрылысы төңірегінде ой өрбіткенде С.Торайғыров шығармаларын көзауласында ұстайды. Өлең парасаты мен техникасының үздік үлгілері қатарында ақын мұрасына қайта-қайта оралып соғады.

Осы орайда: «Абайды ұлы ізашар ақын деп қарағанда оның шығармашылық дәстүрлерін дамытып жалғастырған ізбасар ақындар деп қазақ поэзиясының біртуар аса көрнекті қайраткерлерінен Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовты алдымен атаймыз» [6, 245], - деп бөліп алуы Абайдан кейінгі әдебиеттегі Торайғыров орнының маңыздылығына мән беруінде. Әдеби процестегі дәстүр мен жаңашылдық ұғымдарының жарасты келісім табуының тағылымдық сипатын жете ұғынуында, әрі Абай дәстүрінің сыр-сипатын классикалық деңгейде пайымдауға жетісуінде.

Зәки Ахметов қазақ поэзиясының ірі қайраткері С.Торайғыровтың орыс тіліндегі басылымының дүниеге келуіне зор қолқабысын тигізген [7]. Өткен кеңестік дәуірде ұлттар мәдениеті мен өнерінің онкүндігін Мәскеуде өткізу әдеті қалыптасқан-ды. 1958 жылы қазақ өнері мен әдебиетінің онкүндігі қарсаңында баспа көрген аталмыш кітап. Алғысөзін жазған З.Ахметов, аудармалардың басым көпшілігі А.Жовтистікі, «Кедей» поэмасынан үзінділер, «Қамар сұлу» романы мен бірнеше көсемсөздік үлгілерін тәржімалаған С.Мартьянов, жинаққа енген шығармаларына түсініктер жазған Бейсембай Кенжебаев.

Бірден айту керек, бұл Сұлтанмахмұттың орыс оқырмандарының назарына кеңінен ұсынылуы еді. Толық шығармалар жинағы қызметін атқармағанымен орыс тілді оқырманға барлық жанрдағы мұрасының жол тартуында З.Ахметов жазған кіріспе мақаланың көтерген салмағы қомақты болатын. С.Торайғыров өмір сүрген дәуір сипаты, ондағы қайшылықты саяси-әлеуметтік құбылыстар, қазақ қоғамының ахуалы, жазушының шығармашылық табысы, өмір жолы, артында қалған бай мұра шағын ғұмырбаяндық очеркте тізбектеліп өтіп жатады. Аз сөзбен көп мағына жеткізуді мұрат ететін, жылтырауық, желбуаз, көпірме тіркестерден гөрі ғылыми байыпты ойлар тұжыруды зерттеушілік кредосына айналдырған З.Ахметов ұстанымы мен мұндалап тұр.

Алғысөзді парақтай бастағанда алғашқы беттегі толғамға еріксіз көз тоқтатасыз, автормен бірге ой кешесіз. «Султанмахмут резко выступал против произвола и жестокости, сатирически изобличал старое, косное в социальных отношениях, в быту и семейной жизни, клеймил отсталость и невежество. Он страстно жаждал торжества правды и справедливости, неустанно, мучительно искал путей преобразования, обновления жизни. Настоичивых исканий был полон весь творческий путь Султанмахмута» [7, 5]. Қандай ойлы тұжырым. Шыққан ортасы, жүрген жолы, саяси - әлеуметтік сілкіністер уақытындағы ұстанған көзқарасы, саяси платформасын жіліктеймін деп байырғы таптаурынға түсіп кетпей қаламгер туралы нақты, затты пікір түйеді. «Шындықтың аулын іздеген» қайсар ақынның ішкі сырын да, сыртқы айбынды тұлғасын да оқырман зердесіне ұялатады.

Ол уақыттағы өлшемге сайсақ бүкілодақтық әдебиетті сүйер қауымға асырып айтпай, жасырып қалмай ақын өмір жолының шындығын ерекше ғалымдық ыждаһатпен тарата тарқатады. Келісті лирикалық өлеңдерімен, болмысы ерек, бітімі бөлек, соны сипаттағы поэмаларымен, қазақтың алғашқы романдары сапынан берік орын алған кең тынысты шығармаларымен, әрқайсысы дара табиғатымен қазақ көсемсөзінде сүбелі үлес саналатын проблемалық мақалаларымен Абайдан кейінгі қазақ әдебиетінің даму жолында ойып алған орны бар Сұлтанмахмұт Торайғыров феноменінің басты белгілерін межелеп тастағандай әсер қалдырады.

Бір сөзбен түйгенде, З.Ахметовтің Торайғыров жөніндегі ой-қорытындылары әлі де қайырыла қарап, тереңдей зерттеуге сұранып тұрғандығы ақиқат.