- ХV- XVIII ғ.қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
- Орындаған: Тұрарбек Сымбат
- Тексерген: Раева Гульзат
ХV- XVIII ғ.қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері - Жоспар
- XV-XVIII ғасырлардағы ауызша әдеби тілдің лексикалық сипаты
- XV-XVIII ғасырлардағы ауызша әдеби тілдің грамматикалық сипаты
- XV-XVIII ғасырларда қазақ поэзиясындағы стильдік-тілдік ерекшеліктері
XV-XVШ ғасырдағы ауызша дамыған әдеби тілдің негізін құраған тілдің түрі: - XV-XVШ ғасырдағы ауызша дамыған әдеби тілдің негізін құраған тілдің түрі:
Ауызша әдеби тілдің лексикалық сипаты Лексикалық сипаты - Тұрмыстық,
- мал шаруашы
- лығына
- қатысты
Көне сөздер - 1) Көне түркілік тұлғалар: ал (“қол”), жазы (жапан дала), салу (қалдыру), кежі (күзет?), сағыну (сақтану), күлем (?), сындырау (?), соңыратын, тебір(?), ағбыту, көмбідей ару жалар, кірмембес, күлем, күспен, ұным, нараду, нарт, үрмеу, ісіріп;
- 2) мағыналары өзгеріп, бірнеше мағынада қолданылатын сөздер: қарындас, алаш, ару, ауыр, қыршын, озу, байтақ, соқта, ару т.б.
- Тарихи сөздер (көне қару-жарақ атаулары, қоғамдық-әкімшілік терминдер, қазақ қауымының күнкөрісіне қатысты тұрмыстық лексика): садақ, кіреуке, тондық, ала, сақетер, күс
Лексикалық нормалану | | | | | | - Хан, сұлтан, құл, бай ұлы, би ұлы, төре, аға, шора т.б.
| - Азаулының Аймәдет ер Досмамбет ағаның Хан ұлына несі жоқ, Би ұлынан несі кем?
| - Әскери ұғымдағы сөздер мен тіркестер
| - 1. Садақ, оқ, ала балта, жай, алдаспан, семсер, көбе, жебе, адырна, сүңгі
- 2. Адырна, қылшан, тобыршық, жебе;
- 3. жорту, оқ тию, білте салу, топ бастау, дұшпан ату, суырылып шабу, дұшпанның тобын тоздыру т.б.
| - Күлікке тастай болып тимесе, Үстіме көбе сайлап кимен-ді... Жауырнына қанды көбе сыймаған.
- Дулығамның төбесі туған айдай болмаса...
| Грамматикалық сипаты - Септеу тәртібі қазіргі тілдік нормамен бірдей, тек есімдіктердің септелуінде өзгешеліктер бер: ноғайлық бізім, менім, жаталар, тосатып тәрізді варианттар, шығыс септіктің –дың, өткен шақтың –ғай нұсқалары;
- Тұйық етістіктің –у және –мақ варианттары қатар қолданылады;
- Есімшенің –мыш өткен шақ формасы жоқ, -ған формасы қолданылады; Есімшенің ауыспалы шағы –атын түрінде;
- Бұйрық рай негізінен қазіргі тілге ұқсас, бірақ екінші жақтың –ғыл түрі кездеседі;
- Қазіргіден өзгешелеу мынадай формалар бар: өт.шақ есімшенің жіктеул і түрінде –н дыбысын түсіріп айту – жортқамын; -ңыз, -ңіз орнына –кер тұлғасы – өткеріп; өткен шақтың –ғай, -гей арқылы берілуі; -май-мын тұлғасының орнына –ман формасының қолданылуы;
Стильдік-тілдік ерекшелігі - риторикалық сұраулар, белгілі бір формулалармен берілген қаратпалар, ұқсастық жасайтын образдар, параллельдер жиі кездесіп отырады;
- жеке сөздердің, тұлғалардың, құрылымдардың қайталап келуі, кейбір септік жалғауларының, тәуелдік жалғауының түсірілмейтін тұста түсіріліп айтылуы;
- белгілі бір лексикалық топтардағы сөздердің әрдайым дерлік эпитеттермен келуі;
- тыңдаушының назарын аудару үшін өлең жолдарына (кейде буын сандарының артып кеткеніне де қарамастан) «басы артық» одағай, шылаулар, есімдіктердің кіргізілуі
Ұсынылатын әдебиеттер: - Сыздықова Р. Қазақ әдебиет тілінің тарихы, А, Ана тілі, 1993.
- Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері, А, Ғылым, 1989.
- Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі, А,Ғылым, 1976.
- Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Ана тілі, 1996. – 304 б.
- Нұрдәулетова Б. ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы Маңғыстау ақын-жырауларының тілдік ерекшелігі, А, 2003.
Достарыңызбен бөлісу: |
