I деңгей /. Лексика гылымы нені зерттейді? Магынасын жогалтқан сөздерді тап. Алма, дәптер, және, қағаз, сайын, көк, да, алтын. Мына дыбыстарды папдалана отырып, лексикалық магынасы бар сөз қүрап жаз. А

/. Лексика гылымы нені зерттейді?

Алма, дәптер, және, қағаз, сайын, көк, да, алтын.

/. Сөз бен дыбысталу арасындагы айырмашылықты айт.

Ағаш, тақта, жылқы, май, жүз.

/. Берілген сөздерді магыналық жақындыгына қарай тотпап жазып, магынасын түсіндір. Қарағай, қозы, шырша, дәптер, тоқты, қарындаш, қайың, саулық, қағаз.

Әділдігі болмаса, әкім ит. Ақылсыз болса әйел ит. Аяңсыз болса атың ит.

/. Сөз неден қүралады?

2. 
   Сөздің ішкі мазмұны дегенді қалай түсінесің? Мысал жаз.
   
3. 
   Жеке тұрғанда магынасын жоғалтқан сөздерді жаз.
   

/. Көп нүктенің орнына тиісті дыбысты қой:

Да...а, ды...ыс, ...ыныс, жай...ау, ...ғаш, ...ал, жа..., ...аң.

2. 
   Еңбек туралы мақал-мәтелдер жазып, толық магыналы сәздердің астын бір, жеке тұрғанда магынасын жотлтқан сөздердің астын екі сыз.
   
3. 
   «Наурыз келді, жаз келді» деген тақырыпқа мәтін құра.
   

7. Төмендегі сөздерге синоним сөздер жаз.

Бауыры, тәртіпті, зерек, сымбатты.

2. Төмендегі сөздер қандай магына беріп түр?

Түу! Ойбай-ай! Құдай-ай! Обал-ай!

(І.Жансүгіров)

3. «Гүл көктем» деген тақырыпқа өлең шығар.

2. СӨЗДІҢ ТУРА ЖӘНЕ АУЫСПАЛЫ МАҒЫНАСЫ

1-нұсқа

/. Мағына дегенді қалай түсінесің?

2. 
   Сөздің тура магынасына мысалдар жаз.
   
3. 
   Төмендегі сөздердің тура және ауыспалы магынасына тіркес құра.
   

/. Тура мағынадан ауыспалы мағынаның қандай айырмашылыгы бар?

2. 
   Түрақты тіркестер жазып, оның магынасын түсіндір.
   
3. 
   Ертегі құрап, тура мағынада тұрған сөздердің астын сыз.
   

/. Төмендегі өлеңдегі ауыспалы магынада тұрған сөздердіц астын сыз.

Мен біткен ойпаң жерге алма ағаш

Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.

Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі –

Пайдалан шаруаңа жараса, алаш!

Тамшылап көзден аққан бұл суық жас,

Балқытып қашан ерітер жүректі тас?

Қаламнан жылап аққан қара бояу,

Жазылып қағазға, сен жұртқа қыл паш.

Үргеніш шешені:

Сөз анасы не?

Су анасы не?

Жол анасы не? - деп сұрайды.

(«Шешендік сөздер»)

Сырымның орнына жауап бер.
3. «Тапқырлық - шешеннің багалы қасиеті» деген тақырыпқа шагын шыгарма жаз.

Кейбір ұл-қыздарымыздың ана тілін білмеуі не шала білуі мені қатты қынжылтады. Бұған ең алдымен ата-ана кінәлі.

/. Сөздің тура магынасын қалай түсінесің?

Қазақ тілі аса бай тіл, икемді тіл. Орамын, бұрамын тауып, қисынын, орайын келтіріп пайдалансаң, бұл тілмен сурет салуға, тас қашап, ағаш, текемет оюға болады-ау. Бұл тілден май тамады десе де сияр.

Жаңа, таяз, суық, жылы.

/. Өлеңдегі ауыспалы мағынада тұрган сөздерді тауып, олардыц тура мағынасына мысал жаз. Бірге оқыған құрбыға

Бас бәйгені бермедің.

Төре болдың, бас болдың,

Көкірегіңді кермедің.

(Абай)

2. Көп нүктеніц орнына тиісті сөзді қойып, оның тура не ауыспалы магынада тұрганын анықта.

Ағасы бардың - ... бар.

Інісі бардың - ... бар.

...тасыса, қайық төгілер.

...тасыса, ақыл төгілер.

3. «Алтын күз» атты тақырыпқа мәтін қүра. Мәтінде тура және ауыспалы магынадагы сөздер болсын.

ІІІ деңгей

/. Тура және ауыспалы магынада тұрган мақал-мәтелдерден мысал келтір және олардың мағыналарын түсіндір.

Суық су, суық жер, суық жел, суық адам, суық торғай, суық хабар. Алтын жүзік, алтын қыз, алтын ақша, алтын күз, алтын бесік. Таза үй, таза жер, таза бала, таза жүрек, таза еңбек, таза салмақ.

Біз, біз едік, біз едік,

Біз жылтыраған қыз едік,

Таң атқанша жайылдық,

Таң атқан соң жойылдық.

(Жұмбақ)

3. КӨП МАҒЫНАЛЫ СӨЗДЕР

1-нұсқа

Iдеңгей

/. Өлеңнен көп магыналы сөздерді тап.

Есік алды ор болды,

Үйдің алды жар болды,

Бай бетке қонды,

Кедей шетке қонды.

Етек-жеңім шолақ болды,

Киюге тоным жоқ-ақ болды.

Үлкен, жаңа, жақын, жеңіл.

2. 
   Сөздің тура және ауыспалы магыналарын түсіндіріп, мысалдар келтір.
   

/. Көп нүктенің орныиа тиісті сөзді қой және көп мағыналы сөздерді тап.

Еңкейгенге еңкей,

Басыңжерге ...

Шалқайғанға шалқай,

Төбең көкке ...

Қарап тұрсаң өзіңе,

Сурет түсер көзіңе.

Ол суретің ұқсайды,

Дәл қазіргі өзіңе!

2. 
   Табиғат туралы жазылган ақындардың өлеңдерінен үзінділер жаз. Акындардың табиғатты суреттеу ерекшелігін салыстыр және көп магыналы сөздерді тап.
   

/. Мақалдан көп магыналы сөздерді тап және магыналарын түсіндір.

Отбасы толған жансың,

Бір-біріңе мейман жансың.

Аттан түс, түс кезі, түскі ас, түс көрді, таудан түсті, жайлаудан түсті, оқуға түсті, түсі бұзылды, ақ түсті, түсі өзгерді, ойына түсті, түсі жылы, түстен кейін, түс ауа.

3. КӨП МАҒЫНАЛЫ СӨЗДЕР

/. Сөздің тура мағынасын түсіидір.

Жол, ақ, кір.

Екі күймек бір жанға әділет пе_,

Қаны қара бір жанның жаны жара. Ашиды жаның, қайнайды қаның,

Мінездерін көргенде...

/. Көп магынаның ауыспалы магынадан айырмашылығы неде? Мысал келтір.

2. 
   Мақал-мәтелден мысал келтіріп, ішінен көп магыналы болатын сөзді тап және оны дәлелде.
   
3. 
   Тіл туралы бір шумак өлец қүра.
   

/. Жүмбақтың шешуін тап. Шешуінің атына көп магыналы тіркестер құра. ¥йықтайды ұлы түнде, күндіз қызы

Жүргенде білінбейді басқан ізі.

2. Төмендегі сөздерден ауыспалы магынага сөз тіркестерін қүра.

Тіл, ақ, жүз, бет.

/. Омонимнің аньқтамасын айт.

Күймеге Құнанбай қасына, Ызғұттыдан басқа, ¥лжан келіп отырды. Қасым айтпайтын сөзді қайным айтты.

Ақтау, көктеу, түс.

Кітап, жаз, нан, қу, ақылды, дала, күл.

Жау, ер, ат, ой, арық, түй, ақ.

/. Омоним болатын сөздері бар өлең шумақтарын жаз.

2. 
   Қазақстанда омоним болатын қандай қаланың атын білесің? Мысалмен дәлелде.
   
3. 
   Тәмендегі сөздерден омоним болатын сөздерді тап және сол сөздерге мәтін қүра.
   

/. Омонимнің көп магыналы сөздерден айырмашылыгын айт.

Таң, қал, тақ, қаз.

/. Мақалдан омоним болатын сөзді тап және сол сөзге омоним құра. Батырға оқ дарымайды,

Батылға жау жоламайды.

2. 
   Сөздің тура магынасына, көп магынасына, ауыспалы магынасына сөз тіркестерін жаз.
   
3. 
   «Бабалар дәстүрі» деген тақырыпқа ой толғау жаз.
   

/. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қой және мақалдың мағынасын түсіндір. Жүк ауырын ... көтереді,

Ел ауырын ... көтереді.

2. 
   Үш, бес, жеті сандарына арналған асыл сөздерді жаз және омоним сөздер болса, астын сыз.
   
3. 
   Мәтінді оқып, төрт санының неліктен киелі саналғанын түсіндіре отырып, мәтін құра.
   

1. 
   Тәурат - Мұсаның кітабы. 3. Інжіл - Жанық кітабы.
   
2. 
   Зәбүр - Дәуіттің кітабы. 4. Құран - Мүхаммедтің кітабы.
   

I деңгей

Май, ас, қанағатсыз, халық.

Көл тартылар, дария сарқылар, бірақ Күнікейдің күші сарқылмас. (Ғ.Мүсірепов) Елді бейбіт, жұртты тыныш етті. (І.Жансүгіров)

II деңгей

/. Қос сөздерден тұратын синонимдер тауып жаз.

2. 
   Екі шумац өлең жазып, ішінен синоним, омоним сөздерге мысал келтір.
   
3. 
   Жұмбақ немесе жаңылтпаш шығарып көр.
   

/. Синоним сөздерге мақал-мәтелдерден мысал келтір.

Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай қаза тапты. ¥лы кеуденің ыстық демі тоқтады. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта таста тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан, зәулім өскен асыл шынар құлады. Өмірден Абай кетті.

1-нұсқа

1. Төмендегі сөздерге синоним болатын сөздерді жаз. ¥стаз, ақын, үй, құрметтеу.

2. 
   Синонимнің омонимнен айырмашылығы неде?
   
3. 
   Мәтіннен синоним сөздерді тап.
   

II деңгей

1. Синоним сөздерді топтап жаз.

Қашық, әдемі, әдепті, тәртіпті, үлкен, келбетті, өңді, тәрбиелі, дәу, тартымды, алыс, инабатты, алшақ, шалғай, көргенді.

2. Мәтіндегі синоним сөздерді тауып, олардың мағыналарын анықта.

Сенің топырағыңда қаншама дүр-дүр батыр, дүл-дүл ақын, майталман талант иелері туылмады дейсің.

Қырғи қабақ. Қас пен көздің арасында. Бетінен оты шықты. Тас жүрек.

1. Көп нүктенің орнына синоним болатын сөздерді қой. Жанбосын екеуміз өш, ... едік.

Орта бойлы, орта жасқа келген, семіздеу, қызыл шырайлы бәйбіше, қаһарлы ... түрмен өзен жаққа қарап тұр.

Жастық, ат, қою, жеңіл, бас.

I деңгей

/. Төмендегі сөздердің антонимдерін тауып жаз. Суық, қатты, төмен, биік, жоқ.

2. Бір-біріне антоним болатын сөздерді орын-орнына қой.

Жаман, дос, жақсы, адал, қас, үлкен, арам, кіші, кең, жас, аз, ақымақ, ашық, ақылды. жабық, тар, кәрі, көп.

Сөз бен қылық суық көңілді жылытады, жылы көңілді суытады. (Ғ.Мұстафин) Сипақтап көп сөйлегенше, аз сөйле де дәл айт. (Ғ.Мұстафин)

/. Көп нүктенің орнына тиісті антонимдерді қой.

Адал еңбек елге жеткізер, ...қулық елден кеткізер.

Мұратыңа жеткенше, Дос-... сыр берме.

Ақылсыз достан ...дұшпан артық-ты.

Өжет, бар, жарық, алыс, мол, бейнет, оңай.

/. Мақал-мәтелдердің антоним болатын жалгасын тап.

а) Жылай-жылай арық қазсаң,

---------------------------------------------

ә) Дос жылатып айтады,

----------------------------------------------

б) Ұсталы ел озар,

----------------------------------------------

Аласаны атқа санама, Жақсыны жатқа санама. Бір сынаған жаманды Екіншілей сынама.

Қазақ тілі еш уақытта өзімен көршілес халықтың тілдерінен сорлы болып, қатардан қалып өмір сүрмегендігі, өз сыбағасын ешкімге жібермегендігі мыңдаған жыл тарихында айқындалған. Кейбір ұл-қыздарымыздың ана тілін білмеуі, не шала білуі мені қатты қынжылтады. Бұған ең алдымен, ата-ана кінәлі.

6. АНТОНИМ 2-нұсқа

/. Омонимнен антонимнің айырмашылығын айт.

Түзу, теріс, қалың, оң, араз, қисық, жұқа, тату, қатты, жыртық, жұмақ, бүтін, артық, қиын, кем, оңай.

Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз, Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.

а) Ащы менен тұщыны татқан білер,

ә) Құтты қонақ келсе, қой егіз табар,

б) Жандыда басың үлкен,

----------------------------------------

3.Жаңа техникаға байланысты жұмбақ шығар.

ІІІ деңгей

1. 
   Антонимдерге мақал-мәтелдер тауып жаз.
   
2. 
   Төмендегі антонимдердің синонимдерін тауып жаз.
   

3.Табиғат туралы өлең шығар.

1-нұсқа

1. Табу дегеніміз не?

Ақылдас, тетелес, көзжақсым, еркебала, ортаншым, еншілес, кішкенем.

Қарақұлақ, шекшек ата, кенжем, үкілім.

2. 
   Қанбай табу сөздерді білесің және кімдерді, нелерді атаган?
   
3. 
   Төрт түліктің пірлерін ата және қазақ халқы қай түлікті ерекше бағалаган? Осы түлікке байланысты мәтін қүра.
   

1. Табу сөзі бар ауыз әдебиеті жырларынан мысал жаз және неге солай атағанын айт.

Сылдыраманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында, маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен, бі-лемені жанымаға білеп-білеп, бауыздап келдім.

7.ТАБУ

/. Атын тура атауға тыйым салынған сөз туралы айт.

Мырза аға, би аға, тұлымдым, айдарлым, кекілдім, шырақ, аттеріс.

Ауыл сонда күзекте шығар деймін. Басқа шешей бар, Көзейқараның үйіндегі келіні бар-бәріміз Қосөтердегі ағаштан шөпшек тереміз деп шықтық.... (Б.Майлии)

1. 
   Табуға мысалдар жаз.
   
2. 
   Табуға байланысты пайда болған синонимдерді жаз
   

/. Мэтіннен табу сөздерді тап жэне олардың кімге қойылғанын айт

2 Табудан синоним сөздердің айырмашылығын айт және мысалмен дәлелде. (БМаилин)

8. ЭВФЕМИЗМ МЕН ДИСФЕМИЗМ 1-нұсқа

1. Эвфемизмнен дисфемизмнің қандай айырмашылығы бар?

Аузы жеңіл, шірік неме, сылтып басады, жаман ит, құлағы мүкістеу, нұры кеткен, жымсымасы бар, мес қарын, сасық ауыз.

Өтірікші, сатқын, ұры, сұмырай, надан.

1. Мәтіннен эвфемизм мен дисфемизмдерді тап.

Ағайын арасында аз үйлі кедей болғанмен, Айнабай деген - бірді-бірге соғып, екі елдің арасына от салып тұтандырып жүретін бір қызыл көзді бәле. Әлдеқалай бір жерде кездесе қалса, Күлзипа ұялып-қызарып, тәңірге жазады да қалады.

Қайнағаң ылғи айтад: «Осы ауылдағы бозөкпе жігіттерден келіндерім асыл, келіндерім қымбат,» -дейді. Бетім-ай, мына көргенсіз не дейді? Саған күлтектейтін заман бұл емес, күліңді аспанға ұшырамыз! Оңбаған шірік, сайтан сабағын оқып не болмақшы екен?

Оңбаған, қайыршы, жалмауыз, кеңкелес, ұятсыз.

3. 
   Сөйлеу мәдениетіне байланысты өз ой-пікіріңді жаз.
   

/. Ауыз әдебиетінен табу, эвфемизм, дисфемизмге мысал келтір.

Шіркіннің сөйлер сөзге тасуын-ай,

Аруағы алдиярдың басуын-ай!

Ханымның мұрны кейкі, бойы аласа, Келбеті мегежіннің қашырындай.

Көк иттей күшіктеген құнжың қағып, Жататын шығар тыр-тыр қасынып-ай. Тұрпаты ит, шошқадан былай емес,

Байеке, көргенімді жасырдым ба-ай!?

4. 
   «Тіл -халықтың жаны. кескін-келбеті» атты тақырыпта ойтолғау жаз.
   

8. ЭВФЕМИЗМ МЕН ДИСФЕМИЗМ

2-нұсқа

I деңгей

/. Дисфемизм дегеніміз не?

Құрт ауру, қылтамақ, керең, мүгедек.

Ана сорлы таздың жамандығы ғой. Әшейінде адамсып, мәңгірлеп сөйлер еді, енді қайда қалды екен? Малға алған күңді, тілін алмағанда, тіліп-тіліп алмас па?! - деп, шақыр-шүқыр еткізіп, былғап жатқан қазанның түбін ойып жібере жаздады.

/. Эвфемизмніц дисфемизмнен айырмашылығын тап және мысалдар келтір.

Дімкәс, мылжың, сараң, аузы жеңіл, жаман ауру, мұрнына жел түскен, өтірік айтпа, қолынан түк кел-мейді, ішінде бүкпесі бар, жымысқы.

1. Дисфемизмге сөз тіркестерінен мысалдар жаз.

2. 
   Антонимнен эвфемизм мен дисфемизмнің айырмашылығы неде? Мысалдар келтір.
   
3. 
   «Өнер алды - қызыл тіл» деген тақырыпқа шағын шығарма жаз.
   

9. ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ 1-нұсқа

1. Тұрақты тіркес деген не?

Төбесі көкке жетті, жерге қаратты, жер-жебіріне жетті, түйені түгімен жұтқан, мұрнынан шаншылып жүр, көзін тырнап ашқалы.

Жерден жеті ... тапқандай, ит ... тұрғысыз, ішкен ... бойына тарамады, көзіне көк ... үймелетті, қо-лынан ... елі тастамады.

1. Тұрақты тіркестің еркін сөз тіркесінен айырмашылығы неде? Мысал келтір.

Табанын жерге тигізбеді, саусақпен санарлықтай, сақалды басымен, езуі жиылмады, көрер таңды көзімен атырды.

/. Төмендегі тіркестерге антоним болатын тіркестер тауып жаз.

Мұрнын көкке көтерді, қырық пышақ болды, жер-көкті басына көтерді, жер-көкке сыйғызбады, жұмған аузын ашпады.

2. Ішінде мына сөздер бар тұрақты тіркестерді жаз.

Көз, қол, жер, ит, ауыз, тістеді, шаш. Үл г і: ашық ауыз.

Қырық пышақпен қыржаңдап тұрған түлкі,

О, да осал жау емес қыран паңға.
9. ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ 2 нұсқа

I деңгей

Мойнына бұршақ салып тігеді, бір тарының қауызына сыйғызды, діні қатты, отқа май құйды, жыр-тысын жыртты.

Бет моншағы .., қой үстінде бозторғай .., қара жер хабар .., ақ сүтін .., жазған құлда шаршау ... Керекті сөздер: жұмыртқалады, үзілді, сауды, жоқ, бермесін.

1. 
   Тұрақты тіркестер жазып, мағыналарын түсіндір.
   
2. 
   Түрақты тіркестердің антонимдерін тап.
   

Байғұс тұқымы атқа мінгелі, Ыбыралы сияқты жалаң аяқты кедейің бұлай тұрсын, қатардағы адам-мын деп жүргендердің өзі жүз жыртып сөз айтып көрген емес еді. Ыбыраштың мына сөзі Ысқаққа аспаннан түскен сөз сияқты болды. Ашу ма, ыза ма - тура бойын кернеп, қаны тартылып, жүзі қуқыл тартты.

III деңгей

/. Төмендегі тұрақты сөз тіркестеріне синонимдер жаз.

Аза бойы қаза болды, алғаны ас болмады, түн ұйқысын төрт бөлді, төрт түлігі сай.

1-нұсқа

1. 
   Мәтелдердің тұрақты тіркестерге қандай ұқсастығы бар?
   
2. 
   Мақал-мәтелдер жаз және мағыналарын түсіндір.
   
3. 
   Төмендегі мақал-мәтелдердің жалғасын жаз.
   

ә) Ана сүтін ақтамағанды,...

б)Ит үреді, ...

II деңгей

1. 
   Мақал-мәтелдердің тұрақты тіркестерден айырмашылығы неде?
   
2. 
   Төмендегі мәтелдердің синонимдерін жаз.
   

э) Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.

б) Бұралқы ит үргенімен жағар.

в) Соқыр атқа қотыр ат үйір.

3. Мақал-мәтел сияқты болып кеткен Абайдың қанатты сөздерін жаз.

III деңгей

1. Бір-біріне антоним болатын мақал-мәтелдер жаз.

2. Төмендегі сөздер бар мақал-мәтелдер тауып жаз.

Жақсымен, асың, жылы, қорқытады, көл_? бөрік, екі, дос.

10. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР

2-нұсқа

I деңгей

1. Мақалдан мәтелдің айырмашылығы неде?

а) Жеті жұрттың тілін біл,

ә) Суық ширатады, жылы жылытады.

б) Бәле қуған бәлеге жолығады
Жала қуған жалаға жолығады.

3. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қой.

а) Көз қорқақ, ... батыр.

Ана- ... бұлақ.

б) Тіспенен түйгенді ... шешеді.

II деңгей

а) Ананың көңілі балада,

-------------------------------------------

ә)Атадан жаман ұл туса, Елінің малын жейді.

--------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------.

б) Аяғы жаман төрді былғайды,

в) Қайтып кірер есікті,...

г) Көп түкірсе, ...

2. 
   Бір-біріне антоним болатын мақал-мәтел жаз.
   
3. 
   «Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер» деген тақырыпта мәтін құра.
   

1. Отан, тіл, достық, ерлік, адамгершілік туралы мақал-мәтелдер жаз және магыналарын түсіндір.

Таңертең төрт аяқты, Түсте екі аяқты

Кешке үш аяқты.

3. Мақал-мәтелдерді араластыра отырып, «Ас атасы - нан» деген тақырыпта ойтолғау жаз. Мақал-мәтелдердің мәнін түсіндір.
11. СӨЗДІК ҚОР ЖӘНЕ СӨЗДІК ҚҰРАМ 1-нұсқа

I деңгей

/. Сөздік қордың сөздік құрамнан қандай айырмашылығы бар?

Музыканың негізгі мақамы адамның эстетикалық қажетін қанағаттандыру. Бұл поэзияға да ортақ қажет, өйткені тіл мен музыка тілі бір-біріне етене қатысқан кезде музыканың әсерлілігі арта түседі.

Ана, парта, дос, адал, аялдама, кеден, баяндама, синоним, анықтауыш, сақа, тырма, кітап.

/. Сөздік құрамға кіретін сөздерге мысал жаз.

Біздің Қазақстанда өте сирек кездесетін элементтер бар. Асыл тастар қаншама! Меруерт, маржан, інжу, жақұт, гауһар - не керек, бәрі бар. Бұл жөнінен бар ғой, бұл жөнінен біздің Қазақстан бүкіл дүние жүзіне әйгілі.

/. Мәтінде сөздік қор көп пе, сөздік құрам көп пе? Мәнісін түсіндір.

Мағжанды сүйемін. Еуропалығын, жарқыраған әшекейін сүйемін. Қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы мәдениет пен сұлулық арасына барып, жайлауы жарасқан арқа қызын көріп сезгендей боламын.

(М. Әуезов)

2. 
   Абайдың «Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегі сөздік қорды теріп жаз, сөздік қордың сөздік құраммен байланысын және
   айырмашылығын осы өлеңдегі сөздер арқылы дәлелде.
   
3. 
   «Қазақстанның рәміздері» атты тақырыпта мәтін құра. Мәтіндегі сөздерді сөздік құрамның түрлеріне қарай бөліп жаз
   (термин, диалог, кәсіби сөз, кірме сөз, жаңа сөз).
   

11. СӨЗДІК ҚОР ЖӘНЕ СӨЗДІК ҚҰРАМ 2-нұсқа

I деңгей

/. Сөздік құрамға кіретін сөздерді ата.

2. 
   Сөздік құрамға кіретін сөздерге мысалдар жаз.
   
3. 
   Мәтіннен сөздік қорға кіретін сөздерді тап.
   

II деңгей

/. Мәтіннен кірме сөздерді тап.

Евклид математика, физика, астрономия, музыка ғылымдары жайлы бірнеше кітаптар жазып қал-дырды. Ғылым тарихында Евклидтің «Негіздер» деген кітабы екі мың жылдан аса уақыт бойы дүние жүзі математиктерінің қолынан тастамайтын шығармасы болды.

2 Өлеңдегі сөздік құрамға кіретін сөздерді бөлек, сөздік қорға кіретін сөздерді бөлек жаз,

Жеті жаста Арыстанбаб келді маған,

Хақ Мұстафа аманатын берді маған.

Сол сәтінде-ақ көңілім тауып баян,

Нәпсім өліп. Тәңірі жолына түстім мен де.

1. Негізгі сөздік қорға тән басты төрт белгісін айт және төмендегі сөздерден жалпыхалықтың сипат алған кірме сөздерді тап.

Қасқыр, шырша, астар, зиян, бөле, жәрдем, нан, қарындас, ұршық, орамал, базар, қошемет, жандар.

2. 
   Сөздік қорға байланысты жұмбақ шығарып көр.
   
3. 
   «Асыл сөз мәңгі жасайды» атты тақырыпқа шағын шығарма жаз.
   

12. КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР 1-нұсқа

/. Көнерген сөздер деген не?

Бадана көзді кіреуке

Жауға қарсы жетпеген,

Жел айырдың оғы өтпеген. Сатуға басын сұрасаң,

Мың ділдә да жетпеген.

(«Ер Таргын» жыры)

3. Тарихи сөзді бір бөлек, архаизмді бір бөлек жаз.

Торқа, дүрия, нөкер, болыс, шиден, сәукеле, жаушы, қызыл отау, найза, жебе, бұзаушық.

1. Тарихгі сөздерден архаизмдердіц айырмашылыгы неде? Мысал жаз.

Бесік құда, барымта, қалыңмал, ораза, пітір, дуан, наурыз, хан, аламан, қазан айы, қызыл әскер, шиті мылтық.

III деңгей

1. Көнерген сөздері бар мақал-мәтелдер жаз және көнерген сөздің қай түрі екенін ажырат.

2. 
   Көнеріп барып қайта жаңарған сөздерді жаз. Жаңару себебін түсіндір.
   
3. 
   «Әкім» сөзі көнерген создің қайсысына жатады? «Әкім» сөзіне байланысты мәтін құра.
   

12. КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР

2-нұсқа

I деңгей

/. Көнерген сөздер нешеге бөлінеді.

2. 
   Архаизмге мысал жаз.
   
3. 
   Өлеңнен тарихи сөздердің астын сыз.
   

Қозы жауырын оқ алмай,

Атқан оғы жоғалмай...

Ерлердің ісі бітер ме?

2. 
   Ішінде көнерген сөздері бар өлең шумақтарынан мысал жаз және көнерген сөздің түрлеріне қарай ажырат.
   
3. 
   Жеке сөздер ретінде қолданыстан шығып қалғанымен, мақал-мәтел мен тұрақты тіркестердің құрамында әлі де қолда-
   ныла беретін көнерген сөздерді жаз.
   

1. Құрамында көнерген сөздері бар, мақал-мәтел мен тұрақты тіркестерді жаз.

1-нұсқа

/. Жаңа сөздер деген не?

2. 
   Жаңа сөздерге мысалдар жаз.
   
3. 
   Өлеңде жаңа мағынаға ие болған көнерген сөзді тауып, оның жаңа мағыналарына мысал жаз.
   

Төре болдың, бас болдың, Жалғандыққа ермедің.

1. Жаңа сөздерге жаңылтпаш құра.

Мектеп, карта, телевизор, аялдама, кеден, өнеркәсіп, қағаз, оқулық, баспасөз, ғарыш, әмбебап, жел-тоқсан айы, сынып, қорғаушы, сұраныс, тапсырыс, асаба, оқушы, ұстаз.

Үл г і: төре - төреші

2. 
   Жаңа сөздер қанша түрлі жолмен пайда болады? Мысалдармен дәлелдеп жаз.
   
3. 
   Жаңа сөздерді қатыстыра отырып, «Қазақтың тұңғыш ғарышкері» туралы мәтін құра. Ішіндегі жаңа сөздердің астын
   сыз.
   

13. ЖАҢА СӨЗДЕР

2-нұсқа

I деңгей

Жазық, азық, үнпарақ, сайлау, масақ, әкім, сын жұмысы, қызанақ, талдау, аялдама, еңбеккүн.

1. Қайта жаңарған көнерген сөздерді жаз.

2. 
   Ішінде жаңа сөздері бар, өлең шумақтарынан мысал жаз.
   
3. 
   Жаңа сөздерге байланысты жұмбақ шығар.
   

1. Төмендегі жаңа сөздердің қалай жасалғанын түсіндір.

Орамжапырақ, колледж, гимназия, үнпарақ, кибернетика, сынып.

2. 
   Тілімізде жаңадан пайда болған мақал-мәтелдерді жаз.
   
3. 
   «Еңбексіз елге сыймас» деген тақырыпқа шағын шығарма жаз.
   

/. Жалпылама лексика туралы айт. Мысал жаз.

Дүние, хабар, азамат, баға, сәби, ұлыс, нөкер, жасақ, қоян, құрылтай, бөшке, божы, бишік, барқыт, сіріңке, шайнек.

Нән, әйдік, шырпы, оттық, жуалдыз, чербек, борми, алажақ, бережақ, күн баю, айылдап келу.

1. Жалпылама лексика сөздік қорға жата ма, сөздік құрамға жата ма? Мәтіннен сөздік қорды бір бөлек, сөздік құрамды бір бөлек жаз.

Тұсау кесу - қазақтың өмір сапарының алды.

Мұны сәтті басталсын деп ырым жасағаны, бір жағынан Аллаға құлшылық жасап садақа бергені.

Біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдіргі алма дегенді әу бастан-ақ құлағына сіңісті етеді.

(А.Жүнісов)

2. 
   Диалект сөздер жазушылардың шығармаларында неге кездеседі? Себебін түсіндір. Бір шығармадан мысал келтір.
   
3. 
   Кірме сөздерді жаз және жазған сөздеріңнің қазақ тіліне кірген себебін түсіндір.
   

1. Абай өлеңдеріндегі кірме сөздерді тауып жаз, қай тілден кіргенін айт және олардың синонимдерін тап.

Зор, үшек, жозы, мырыш, екі, он, жаз, шалбар, бөтелке, қамыт, агроном, бөшке, кірпіш, лазы, әтешкер, бігіз.

1-нұсқа

1. Кәсіби сөздер дегеніміз не?

2. 
   Термин сөздерге мысал келтір.
   
3. 
   Төмендегі сөздерден кәсіби сөзді бір бөлек, термин сөзді бір бөлек жаз.
   

1. 
   Кәсіби сөзден термин сөздің айырмашылығын айт. Мысалмен дәлелде.
   
2. 
   Термин сөздер қандай жолмен жасалады? Төмендегі сөздерді терминдердің жасалу түріне қарай ажыратып жаз.
   

1. 
   Қолөнершілікке және ауыл шаруашылығына байланысты кәсіби сөздер жаз.
   
2. 
   Мәтіннен термин сөздерді тап және аталған жерлер туралы білгеніңді жаз.
   

14. ЖАЛПЫЛАМА ЛЕКСИКА. КІРМЕ СӨЗДЕР. ДИАЛЕКТ СӨЗДЕР

2-нүсқа

Iдеңгей

/. Кірме сөздерден диалект сөздердің айырмашылығын түсіндір.

2. 
   Жалпылама лексикага мысал жаз.
   
3. 
   Тәмендегі кісі аттарындағы кірме сөздердің астын сыз.
   

1. Қолданыс өрісі тар және қолданыс өрісі кең лексикаларды жаз және төмендегі сөздерді осы лексикалар түріне қарай ажырат.

Үлкен, ақ, күрпі, шақпақ, мен, зауыт, мың, агроном, аршын, жән, сіріңке, құдағай, түрме, жоғары, кеуірт, төмен, неместай, адвокат.

2. Монғол тілінен енген сөздерді бір бөлек, араб-парсы тілінен енген сөздерді бір бөлек, орыс тілінен енген сөздерді бір бөлек жаз.

Сәби, жариа, газет, бақыт, сиса, күршек, ұлыс, дүние, эбдіре, сот, әйел, бөшке, тебек, дүға, күрең ма-хаббат, жасақ, шәкірт, құрылтай, шен.

3. Жаңылтпаш шығар және оны лексика түрлеріне қарай ажырат.

III деңгей

/. Ішінде кірме сөздері бар мақал-мәтелдер жаз және мақал-мәтелде не себептен кездесетінін түсіндір.

2-нұсқа

/. Термин сөздер дегеніміз не?

2. 
   Кәсіби сөздерге мысал жаз.
   
3. 
   Мәтіндегі термин сөздердің астын сыз.
   

1. Төмендегі сөздерден балық шаруашылығына байланысты сөздерді бөлек, мақта шаруашылығына байланысты сөздерді бөлек жаз.

Жылым, сүзекі, қауашақ, қоза, қозапая, қорма, шөктірме, көсектеу, шит егу, азна, күнжара.

2. 
   Термин сөздердің басты ерекшеліктерін айт және мысал келтір.
   
3. 
   Термин сөздерге жаңылтпаш шығар.
   

1. Мәтіндегі терминдерді тап және терминдердің жасалу жолдарын түсіндір.

2. 
   Кәсіби сөздер жаз және кәсіби сөздерге байланысты жұмбақ шығарып көр.
   
3. 
   «Біздің Байқоңыр» атты тақырыпқа ойтолғау жаз