Жамбыл өЛЕҢдеріндегі жаңа сөз орамдары

Шойбекова Ғ.Б., ф.ғ.к., қауымд. проф. м.а.

(Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті)
Екі ғасырдың куәсі, жыршы-жырау, ірі айтыскер, халық ақыны Жамбыл Жабаевтың артында қалған мол әдеби мұрасының ішінде тілшілер қауымының назарын аудартатын окказионал сөздер мен жаңа қолданыстар, грамматикалық формаларды құбылтып қолдану нәтижесінде жаңа сөз орамдарын қолданғанын байқауға болады. Бір жағы, суырып салмалық дәстүр мен ауызша коммуникация үшін қалыпты саналатын бұл қолданыстар жазба тілді қолданушы қазіргі қауым үшін тосындау естілетіні рас.

Тілде дағдылы қолданыстан тыс құбылысты, көркем шығармадағы авторлық қолданысты даралайтын, стиль табиғатын тануға көмектесетін, негіз болатын ерекше мәнді бір заңдылық бар. Ол – окказионализм құбылысы. Окказионализмдер белгілі бір шығармада пайдаланылып, мәтін ыңғайы арқылы анықталатын, әдеби тілімізге кіру қабілеті шектеулі сөздер, немесе Р.Сыздық т.б. қазақ ғалымдарының айтуы бойынша тосын сөздер, бір қолданар сөздер [1]. Әрине, Жамбыл Жабаевтың бұл қолданысын егер халық күнделікті коммуникацияда қолданатын болса, сөзге даңғыл тіркесі сөзсіз тұрақталған болар еді де, окказионализмдік сипатынан халықтық сипатқа көшер еді. Бірақ тіліміздегі санаға сіңген “сөзге шешен” тіркесі “сөзге даңғыл” тіркесінің өміршеңдігіне тосқауыл болып, қолданысын бәсеңдетіп тұр.

“Белсенділерге” деген өлеңінде Жамбыл ақын өзіне өзі былай баға береді:

Мен баяғы Жамбылмын,

Әлі сөзге даңғылмын [2].

Осы жолдағы “сөзге даңғылмын” деген тіркесті біздің ойымызша, Жамбыл ғана айта алды. Себебі осы уақытқа дейін қазақ тілінде сөзге шешен, сөзге бай, сөзге кенде емес секілді тіркестер қолданылып келген. Жамбыл Жабаевтың өзіне тән тың тіркестер қатарына сөзге даңғыл тіркесін жатқызуға болады. Окказионал тіркестердің өзі ақын-жазушылардың сөз қолданысында өте жиі жасалып, кездесетіндігін біраз зерттеушілер өз еңбектерінде жазған болатын.

Жамбыл өлеңдеріндегі тағы бір тіркеске назар аударғанды жөн санап отырмыз. Мәселен, осы аталған өлеңінде Жамбыл:

Жаным барда кеудемде,

Сендерден кем болмаймын.

Дүрілдетіп жер-жерде,

Өлең-жырды толғаймын.

Домбыраға қол соғып,

Иығымды қомдаймын.

Тек кездесіп қалмаңдар,

Ыңғайына сондайдың

Бұрынғы кезде қазақтың кез келген сөзі домбырасыз айтылмаған ғой. Сол себепті де бүгінге дейінгі ақындардың, әсіресе, төкпе ақындардың әр сөзі домбыраның жетектеуімен, сүйемелдеуімен айтылған. Осыдан болар, домбыраға қол соғу тіркесі жиі қолданылған. Қазіргі ақындардың сөздерінен домбыраға қол соғу тіркесін кездестіре қоюымыз екіталай.

“Домбыраға қол соғу” Абай өлеңдерінде кездеседі:

Домбыраға қол соқпа,

Шымырлатып бір-бірлеп.

Жүрегім, соқпа, кел тоқта,

Жас келер көзге жүр-жүрлеп.

“Домбыраға қол соғу” тіркесі қарапайым ғана шындық бейненің тілдік бейнеге ауысуы арқылы жасалып тұр. Домбыра тарту, домбыра шерту қолданыстары Домбыраға қолды соғып-соғып жіберсе, көңілдің күйін шертіп жіберетін динамиканың сөзге айналған формасын бүгінде көп адам қолдана бермейді. Қазақ поэзиясының қос шынары Абай мен Жамбылдың қолданысында ғана кездеседі.

Ақынның уытты да отты тілі юмормен, сатирамен түйреп алады. Мақтамен бауыздай салатын кездері мол болғандығын жырларын оқи отырып куә боламыз. Осы өлең бабамыздың өзі тимей, өзгелердің өңмеңдеуіне қайтарған жауабы секілді.

Өлеңнің әр жолындағы сатиралық сипатты нақты, дәл беретін етістіктер көптеп кездеседі.

Қарға тамыр ел едік қашаннан-ақ,

Жекжатымен ел өсіп жасаңдамақ,

Ел аруағын сыйламас есер қыздар,

Жеңіл сөйлеп орынсыз шошаңдамақ

Жолаушылап келемін, өзім жүдеп,

Киім тозған, сәнім жоқ, жолға түнеп.

Жылы көріп жүзіңді жақында ем,

Қомытсынып сөйледің үдеп-үдеп (Бөлектің қызы мен Жамбыл)

Осындағы шошаңдамақ, жасаңдамақ, қомытсынып етістіктерінде эмоционалдық мән бар. Шошаңдамақ етістігінің моделінде синтетикалық тәсіл арқылы жасалған жасаңдамақ етістігі де Жамбыл бабамыздың төл туындысы. Одағайдан жасалған етістіктер көз алдымызға қимыл-қозғалыс алып келеді. Мұның бәрі Жамбыл ақынның көңілді жүретіндігінен, әзіл-әжуаға, мысқылдауға жақын болғандығынан деуімізге болады.

Жамбыл туындылары әдебиеттің бірнеше жанрларын қамтиды. Арнау, сатиралық және юморлық туындылар, лирика мен дастандар, айтыс.

Айтыс – Жамбыл туындыларының ішіндегі шоқтығы биік жанрлардың бірі. Жамбылдың Құлмағамбетпен, Досмағамбетпен, Айкүміспен арадағы айтыстарын зерттеушілер күні бүгінге дейін әр қырынан қарастырып келеді. Жамбыл мен Айкүмістің айтысында Жамбыл:

Әдейі ат терлетіп келдім тойға,

Айкүміс, әуелден-ақ болдың ойда.

Әуірі* басылмаған албырт едім,

Асығыс айтқаныма кінә қойма!- деп бастайды . Осындағы әуірі сөзіне осы айтыстың астында «көңілдің құмары, желігі» деген анықтама беріледі.

Бұдан өзге де өлеңдерінде бұл сөз бірнеше рет қайталанады.

Мына бір әзіл өлеңінде:

Жамбылға астың жауырын

«Таңдап-ақ астың тәуірін»

Түйе қарап жүрген бұл Жамбыл

Аймалап бассын әуірін (30 бет)

Бұл сөз тек қана Жамбыл өлеңдерінде ғана кездеспейді екен. Өзге де ақын-жазушыларда бұл сөз кеңінен қолданыс тапқан. Мәселен, І. Жансүгіровтің “Оқимын” атты өлеңінде:

Қол-аяғым босанып,

Дәуірледі дәуірім,

Білімді қуа бет алмай,

Басыла алмас әуірім. «Оқимын» /1925ж.

Бұл өлеңдегі де мағынасы оқуға деген құмарлықты білдіріп тұр. Жамбыл өлеңдеріндегі қолданыста эмоциялық мән күштірек. Ал І. Жансүгіровтің өлеңіндегі қолданысы тура мағынада қолданылып тұр.

“Әуір” сөзі халық әндерінде де кездеседі:

Қызылқұмда ауылым,

Қыздар менің сауығым,

Өзіңменен ойнамай,

Басылмайды әуірім!

Халық әніндегі “әуірім” сөзі осы сөздің түсініксіздігіне байланысты әртүрлі сөздермен алмастырылып жүр. “Басылмайды мауығым”, “Басылмайды даурығым” т.б.

Осы әнді естіген сайын көнекөз қариялардың «сөзді бұзып айтқаны-ай» деп реніш білдіріп отырғанын да байқайтынбыз. Халық мұрасының сыр сандығындай сол қариялар «басылмайды әуірім» деп түзетіп отыратын. Бақсақ, бар «гәп» даурығым сөзінде болып шықты. Осындағы даурығым сөзін қалай түсінуге болады? Мұндағы даурығу қай даурығу? Шынында қалай екен деп, классик ақын-жазушылардың туындыларын қолға алсақ, мынадай сөз маржандарына кезіктік: «Әдейі ат терлетіп келдім тойға, Айкүміс, әуелден-ақ болдың ойда. Әуірі басылмаған албырт едім, Асығыс айтқаныма кінә қойма!» (Ж.Жабаев. Шығармалары). «Қол-аяғым босанып, Дәуірледі дәуірім, Білімді қуа бет алмай, Басыла алмас әуірім» (І.Жансүгіров. Шығармалары).

Әуір сөзі – халық тілінде шілденің шіліңгірінде соғатын ыстық жел (профессор Н.Уәли) мағынасына ие сөз екенін түсіндіреді. Сонда әдепкідегі ыстық, адам төзгісіз қызу мағынасын білдіретін әуір сөзі көркем шығармада көңіл құмары, сүйген жүрек лебі деген ауыспалы мағынада қолданылғанын байқауға болады. 

Халық айтса, қалт та, қалып та айтпайды. Халық әнінің мәнін жоғарыдағыдай «тілбұзаризммен» (профессор М.Балақаев) бұзбай, дұрыс айтуды әншілерге ескертуді жөн санадық. Сонда біз сөз етіп отырған халық әнінің қайырмасы: 

Шындығында әуір сөзі оңтүстік қазақтарының сөз қолданысындағы ерекшелік екендігін “Қазақ тілінің аймақтық сөздігінен” көруімізге болады.

Әуір желік, қызу. Әуірі қайтпаған жастар ғой [4]. Сөздікте атаудың Шымкент, Қызылорда, ҚХР қазақтарының тілінде қолданылатындығы жазылған. Сонымен қатар Жамбыл Жабаев өлеңдерінде де кездесетіндігі осы сөздікте беріледі. Әуірі басылмаған албырт едім (Ж.Жабаев,Тол.жин.,1946)

Әуірі: әуірі басылмады. Көңілдің желігі тарқамады [5].

Демек, әуірі сөзі ­– қазақтың төл, көне сөзі. Тіпті қазақта адамның сезім, күйін беретін әулекі деген сөз де кездеседі. Бұл сөздің мағынасы алабұртқан сезім, сезімге берілген адам ның жеңіл бір қасиеттерін бейнелейтін мәнге ие. Осы себептен де халқымызда ырду-дырдумен жүретін әулекі, әулекі би ат үстінен билік айтар.секілді қолданыстар кездеседі. Бұл сөздің қазіргі кезде қолданыс аясы тарылған. Тек жергілікті тіл ерекшеліктерінде ғана қолданыста бар екендігін көрсетеді. Жамбыл Жабаев – халық тілінің барлық қорын таза күйінде қолданған ақындардың бірі. Біз осы мақалада аз болса да, таза ұлттық тілдің мүмкіндігін молынан пайдалана білген, сөздерді грамматикалық тұрғыда түрлендірген Жамбыл ақынның тіліне тоқталдық.

1 Сыздықова Р. Жамбыл поэзиясының тілі жайында // Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. – Алматы. – 1975. – 78-92

2 Жабаев Ж. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.І. 1982. – 336 б.

3 Халық әнін қате айтпайық // Ана тілі. 3 наурыз. 2012 ж.

4 Қазақ тілінің аймақтық сөздігі

5 http://mtdi.kz/tusindirme-sozdik)
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются особенности словоупотребления поэта Жамбыла Жабаева