«Жаратылыстану» факультеті «Биология» кафедрасы. Оқу әдістемелік кешен

9-Лекция .

2. Топырақ суларының формалары өсімдікке сіңімді және сіңімсіз сулар

3. Топырақтың ауа режимдері
Топырақ қопсытылған су сиымдылығы бар дене болғандықтан оның құрамында азды – көпті ылғал болады. Топырақ ылғалы – оның құнарлылығының бір шарты. Ылғал топыраққа ауадан түскен жауын – шашынмен жер бетіндегі судан және жер астының ыза суынан келеді. Топырақ ылғалы әр жерде әртүрлі. Бір жерлерде топырақтың ылғалдылығы мол болса, екінші жерлерде тапшылау. Топырақта кездесетін ылғалдың өзі де өсімдіктерге сіңімділігі әртүрлі болып келеді. Жалпы ылғалдың бірнеше түрі бар :

1. 
   Химиялық байланысқан су - топырақ минералдарының құрамына еніп, өте тығыз байланысқа түседі. Сондықтан топырақ биологиялық процесстерге қатыспайды.
   
2. 
   Бу күйіндегі су – топырақ кеуектерінде кездесетін судың жоғары температурада булануынан пайда болады. Бұл күйінде ол өсімдікке сіңбейді, тек тамшыға айналдырған оны өсімдіктер жақсы сіңіре алады.
   
3. 
   Гидроскопиялық су – топырақтың беткі қабаты арқылы сіңірілген молекула күйінде болады. Ол өсімдіктерге пайдасыз.
   
4. 
   Қылтүтік суы – топырақ түтіктерінде жоғары –төмен жылжи отырып, өсімдіктер бойына оңай сіңеді.
   
5. 
   Гравитациялық су - өз салмағымен топырақтың жоғары бетінен төменгі қабаттарына жылжиды. Өсімдіктерге оңай сіңеді.
   
6. 
   Қатты күйіндегі су – мұз, қар жатады. Қатты күйіндегі су өсімдіктерге сіңімсіз, ал еріген кезде топыраққа сіңіп, өсімдіктер үшін пайдаға асады.
   
7. 
   Жер асты ыза суы – топырақтың ол көбіне топырақ түзуші тау жыныстарының әртүрлі тереңдіктерінде әдетте, су өткізбейтін қабат үстінде жиналады.
   

Топырақтың су сыйымдылық шегі – оның өз бойына белгі мөлшерде суды сіңіріп ұстай алатын қасиет. Ұсталған (сақталған) су түрлеріне қарай топырақтың су сыймдылығының бірнеше түрін ажыратады. Ең көп немесе толық су сыймдылық деп топырақтың табиғи кеңістегі сумен толған жағдайын айтады.

Далалық су сыйымдылық шегі – топырақтың табиғи құрылымында бос су өз салмағымен топырақ қабатына сіңіп кетеді. Осы жағдайда жер асты суы тереңде жатса, ал топырақ қабатындағы су буға айналмайтын болса, топырақ бойында ұсталып қалатын су мөлшерін далалық су сыйымдылық шегі деп атайды.

Каппилярлық су сыйымдылық шегі – деп судың топырақ түйіршіктерінің ішінде ұсталып қалатын қабілетін айтады. Капиллярлық су сыйымдылық шегі жер асты суының тереңдік деңгейіне және жоғарыдан келетін табиғи су мөлшеріне байланысты. Мұндай сулар капилляр түтіктері арқылы жоғары көтеріледі және керісінше жоғарыдан – төмен қарай жылжиды. Соның нәтижесінде өсімдіктердің әртүрлі тереңдікте орналасқан тамырларына, кезінде олардың өсіп –дамуына елеулі әсер етеді.

Топырақтың су өткізгіштігі – деп оның жоғарыдан төмен қарай су өткізу қасиетін айтады. Ол топырақтың түйірпектілігіне, механикалық құрамына.

Топырақ ауасы. Топырақта судан басқа, өсімдік тамырларының тыныс алуы мен бактериялардың тіршілігі үшін ауа да қажет. Топырақта неғұрлым ылғал көп болса, соғұрлым ауа аз болады және керісінше. Бұл ауа мөлшері топырақтың ылғалдығына, тығыздығына, өңдеу жағдайларына, механикалық құрамына, өсіп - өніп тұрған өсімдіктерге т.б. жағдайларға байланысты. Егістіктер егілетін, өңделген топырақтарда ауаның мөлшері 30 –40 % -ке тең. Мұның біраз бөлігі топырақ бөлшектеріне сіңеді, оны сіңген ауа деп атайды.

Ал ауаның қалған мол бөлігі топырақ кеуектерінің арасында болады.

10-Лекция .

2. Топырақты бонитировкалау.

Құнарлылық – топырақтың ең басты, әрі ең негізгі агрохимиялық қасиеті, ол басқада бірқатар қасиеттеріне тығыз байланысты болады. Топырақ құнарлылығын жақсартуға бағытталған шаралар үлкен комплексті мына төмендегідей жұмыстарды тқарудан тұрады. Атап атқанда:

1). Топырақты дұрыс өңдеу системасын жүзеге асыру

2). Дұрыс ауыспалы егіс жүйесін енгізу

3). Органикалық және минералды тыңайтқыштарды дұрыс және тиімді қолдану шаралары.

4). Әртүрлі комплексті мелиорациялық жұмыстарды жүзеге асыру

Топырақ сапалығы, яғни бонитировкасы деген ұғым латынша bonita – сапалығы деген сөзден шыққан.Топырақтың сапалығын бағалау дегеніміз – топырақтың сапалығын потенциалды құнарлығын өнім беру қасиетін, табиғи және мәдениеттелген фитоценоздармен салыстыру. Топырақтың бонитировкасы іс жүзінде қолданылатын ауыл шаруашылық ерекшліктеріне қарап дәрежеленуі деп қарастыруға болады. Бонитеттеудің мынадай әдістері бар.

1. 
   Топырақтың табиғи қасиеттері (құнарлылығы) белгілі бір дақылдар өнімімен сәйкестелінеді.
   
2. 
   Топырақтың агроөндірістік топтарына қарап, дақылдардың өніміне сәйкестіріп, баға беру әдісі. Топырақ бонитетінің өлшемді бағасы болады, оны балмен көрсетеді.Топырақтар 1- ден 100 – ге дейінгі балл болмаса, кластарға (топтарға) бөлінеді : нашар, орташа, өте жақсы бағалар арқылы.
   

Бонитеттік өлшеу бойынша шкаласы жағдайына сәйкесті облыс, аудан шаруашылық көлемінде жерге баға беріледі. Мысалы : Қазақстанда 5 топырақ аймақтары бар.

11-Лекция .

1. 
   Қазақстан топырақтарын аймақтарға бөлу
   
2. 
   Орманды дала, далааймағы, шөл аймақ, құрғақ дала аймақтары
   

орманды дала, дала, шөл дала, құрғақ дала.

2. Орманды дала аймағында - Солтүстік Қазақстан облысы 2 топырақ типшесіне бөлінеді. Сілтісізденген қара топырақ 0,4 млн/га және кешенді шабынды қара топырақ тараған сұр оормандық топырақтар кебірленген топырақтар қабаттасып орналасқан. Күлгін топырақты зона мен қара топырақты зонаның арасында жеңішке болып иреленедеп, батыстан – шығысқа қарай созылып, өтпелі зона – орманды далада, орманның сұр топырақтары жатыр.

Бұл зона егістікке жақсы игерілген зонаның 40% астамы жыртылған жерлер. Негізінен бидай егіледі.

А – қара шірік қабат

В - өтпелі қабат

С – карбонатты иллювиалды қабат

1. 
   Қоңыржай құрғақ дала күнгірт топырағы
   
2. 
   Құрғақ даланың нағыз қара қоңыр топырағы
   
3. 
   Шөл даланың нағыз қара қоныр топырағы
   

1. 
   Солтүстіктің шөлді аймақтың қоңыр топырағы
   
2. 
   Орталық және оңтүстік шөлдің сұр қоныр топырағы
   

Солтүстік Тянь- Шань Өңірінде ( қырғыз Алатауы, Іле Алатауы ) мынадай топырақ белдеулері бар. Тау етегі жазықтығындағы карбонатты шамалы боз топырақ пен ашық қара қоныр топырақ, таудың қою қара қоныр топырағы таулы жердің сілтісізденген қара топырағы орташа таулы ормандық сұр топырағы биік таулы жердің шалғындық, шалғын топырақтары. Бұдан жоғары мұз таулар және мәңгі қар жатады.