Жергілікті өзін өзі басқару

Қаңтарда болған наразылықтардан кейін Қазақстан Президенті Қ.ж. Тоқаев "жаңа Қазақстанды" құратынымызды жариялады және елді ауқымды реформалар күтіп тұрғанын мәлімдеді. Әрине, көптеген реформалар-қажетті бастамалар. Алайда, Қазақстанның тәжірибесі көрсеткендей, тұрақты реформалар қоғамдық проблемаларды шешпей, қайғылы салдарға әкеп соғады. Өзіңізге жауап беруге тырысыңыз, реформалардан Қазақстанға көп пайда немесе зиян келеді ме?

Алайда, бүгінде "реформа" сөзі әркімнің аузында. Қазақстандағы билік қоғамдық болмыстың түрлі – экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, діни жақтарын өзгертуге тырысады. Реформа жедел және оң процесс ретінде түсіндіріледі. Бүгінде ешкім кезекті реформаларсыз өмірді елестете алмайды. Елде әртүрлі жаңалықтардың толық арсеналын ұсынбайтын бірде-бір саяси партия жоқ.

Біз қайта құру кезеңін есептемегенде, 30 жылдан астам уақыт бойы тұрақты реформалар режиміндеміз. Барлық уақытта бір нәрсені жақсартамыз, жетілдіреміз, жаңартамыз. Бірақ соңында әрбір реформадан кейін алдыңғысын ретке келтіру үшін жаңа реформа қажет. Реформалар жылдарында біздің еліміз тез арада шешуді талап ететін көптеген қоғамдық проблемаларды жинақтады, бірақ біз тағы да кезекті реформаларды қолдаймыз. Алайда, отандық тәжірибе көрсеткендей, реформалар әлеуметтік мәселелерді шешпейді, керісінше оларды одан әрі тудырады.

Біздің ғылыми-қолданбалы зерттеулеріміздің нәтижелері мен Алматы облысындағы "ochaq тұрақты даму орталығы" қоғамдық бірлестігі қызметінің тәжірибесіне сәйкес, қоғамдық проблемаларды шешпей, реформаларды қолдай алмаймыз. Әлеуметтік мәселелерді шеше отырып, реформалар жүргізуге болады, бірақ ешқандай жағдайда керісінше, өйткені реформалардың өзі халықтың қолдауынсыз, нақты әлеуметтік мәселелерді шешумен тиімді емес. Осы қарапайым ақиқатты, реформаны жариялай отырып, шешілетін қоғамдық мәселелерді анықтап, басшылыққа алатын кез келді. Қоғамдық проблемаларды шеше отырып, біз реформаларды кезең-кезеңімен жүргіземіз, жай ғана реформалау жұмыс істемейді, бұған Қазақстанның соңғы 30 жылдық тәжірибесі дәлел бола алады.

Осылайша, егер ел халқы белсенді болмаса және шешім қабылдауға аз қатысса, елдің бірде-бір реформасы сәтті бола алмайды. Халықтың белсенділігі мемлекет жасаған жағдайлар мен өзін-өзі басқару үшін (құқықтық, әлеуметтік, экономикалық) негіздер болған жерде ғана. Халық тарапынан белсенділіктің болмауы белгілі бір салдарға алып келеді және реформалардың нәтижелеріне теріс әсер етеді.

Айта кету керек, атқарушы билік өзін-өзі басқару жүйесін реформалаудың қозғаушы күші бола алмайды, ол ең көп уақытты қажет ететін және қымбат құзыреттерді төменгі деңгейлерге беруге, билік тұтқаларын, өкілеттіктері мен ресурстарын мүмкіндігінше ұстап тұруға мүдделі болады.

Жергілікті өзін-өзі басқару проблемалары бойынша жергілікті жерлердегі зерттеуіміздің нәтижелері қазіргі жағдайда Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуына бірінші кезекте өзгергісі келмейтін жергілікті жерлердегі әкімдер мен әкімдіктер кедергі келтіретінін көрсетеді. Онда кеңестік жүйенің құрылымдары мен процестері әлі де көрініс табады, ең бастысы, формализмнің жоғары дәрежесі бар бюрократиялық институттар әлі де басым. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға халықтың азаматтық және құқықтық жетілмегендігі, сондай-ақ жергілікті билікке сенім деңгейінің төмендігі кедергі келтіруде.

Шет елдердің тәжірибесі мемлекеттің өзін-өзі басқару құрылымын өз бетінше құра алмайтындығын көрсетеді. Бұл құрылым төменнен және жергілікті қауымдастықтар мен тұрғындардың бастамасы бойынша құрылуы керек. Сондықтан біз пилоттық жоба ретінде "ochaq тұрақты даму орталығы"қоғамдық бірлестігін құрдық. Аталған бірлестік үшін Жетісу облысы Көксу ауданы Жарлыөзек ауылдық округінің Мұқаншы ауылында арнайы ғимарат салынды.

Алматы облысы Көксу ауданының Жарлыөзек ауылдық округіндегі "ochaq тұрақты даму орталығы" қоғамдық бірлестігінің құрылуы мен қызметінің нәтижелері бойынша әкімдер мен әкімдіктер жоғарыдан көрсетілмей, халық арасында өзін-өзі басқаруды қалыптастыруға ешқашан ықпал етпейді және әр түрлі сылтаулармен, өкінішке орай, халықтың өзін-өзі басқаруды ұйымдастыруға ең көп кедергі келтіреді деген қорытындыға келдік.

Осыған байланысты, Мемлекеттік өзін-өзі басқару проблемалары бойынша негізгі міндет құқықтық база мен ұйымдастырушылық жағдайларды, қолайлы әлеуметтік-саяси атмосфераны құру, қоғамда кең және күнделікті жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту үшін өзін-өзі басқарудың бірінші сатысын құру болып табылады деп санаймыз.

Көп күтуге тура келмеді, 2021 жылғы 18 тамызда Қазақстан Республикасының Президенті Қ-Ж.К. Тоқаев "Қазақстан Республикасында жергілікті өзін – өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы" № 639 Жарлық шығарды (бұдан әрі-тұжырымдама).

Сонымен бірге, бүкіл тұжырымдама батыс елдеріне бағытталған, бірақ батыс елдері қайда, ал Қазақстан Қайда. Өйткені, жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерінде бәрі халықтың менталитетіне байланысты және мұнда Батыс елдерімен салыстырғанда Қазақстанның мәдениеті, тұрмысы, салт-дәстүрі және т.б. мүлдем басқа. Ал халықтың, кез-келген мемлекеттің өзін-өзі басқаруы толығымен оның ұлттық мәдениетіне, өміріне, салт-дәстүрлеріне байланысты және негізделеді.

Бірақ, осыған қарамастан, Тұжырымдамада тек батыс елдерінің: Польша, Франция, Германия, Финляндия, Канада және Австралияның тәжірибесі кеңінен ұсынылған және осыны негізге ала отырып, Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқаруын дамыту үшін батыс елдерінің бірқатар құралдарын қолдану ұсынылады. Бірақ олар біздің елде қаншалықты қолайлы болса, мұндай қарыз алу, әдетте, еліктеу болып табылады, әлемде ол бұрыннан белгілі және оны "жүк культі"деп атайды.

Саясаттанушы Екатерина Шульман "кері карго-культ" ұғымын енгізеді – ол құрылымы басқа елдерден көшірілген, бірақ Үстірт имитация ретінде ұйымдастырылған және түпнұсқадан әлдеқайда нашар жұмыс істейтін қоғамдық институттарға қатысты қолданылады. Сонымен қатар, олардың жұмысына жауапты шенеуніктер көбінесе ұғымдарды логикалық түрде алмастырады – алдыңғы қатарлы қоғамдық институттардың жұмыс принциптері жалған деп жарияланады, өйткені олардың имитациясы нашар жұмыс істейді[1]..

Шынында да, Қазақстан посткеңестік жылдар бойы Батысты басып оза отырып, шет елдердің қоғамдық институттарының қандай да бір құрылымдарын көшірумен айналысады, ал бұл жолы Батыстың жергілікті өзін-өзі басқаруының қалыптасуы мен қызметін енгізуге тырысады. "Қуып жету" модернизация моделі өзінің шектеулерін әлдеқашан анықтаған. Бүгінгі таңда Батыстың дамуының алдыңғы кезеңдеріне еліктеу, әсіресе еліктеу әрекеті елді барабар даму жолына апара алмайды.

Сонымен қатар, басқа адамдардың жаңалықтарын олардың мәдениетіне қарапайым көшіру арқылы жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау өте нәтижесіз және қауіпті. Осыдан біз дәстүрлі мәдениетімізді жаңасына ие болмай-ақ жоғалтып аламыз, ал көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан жергілікті өзін-өзі басқару тарихымыздан айырыла алмаймыз.

Ресейдің отарлауына дейін де, одан кейін де қазақ жергілікті өзін – өзі басқару органдары соншалықты ықпалды болғаны соншалық, тіпті патша шенеуніктері де олардың басшылары-аға сұлтандармен есептесуге мәжбүр болды. Өзін-өзі басқаруға сайлау өте маңызды болды, олардағы Жеңіс принципті іс болып саналды, сондықтан сайлау алды шайқастар кейде қақтығыстарға ұласып, мысалы, М.Әуезовтың "Абай жолы"романында сипатталған жағымсыз құмарлықтарды тудырды.

Алайда, көшпелі-малшылар арасында саяси күрестің өркениетті әдістерінің айқын жетіспеуіне қарамастан, дала өзін-өзі басқаруы кейіннен "Алаш-Орда"бағдарламалық құжаттарында өзінің жарқын көрінісін тапқан саяси мәдениеттің нақ демократиялық түрін қалыптастырды[2].

Оның негіздері рулық және тайпалық қауымдардың пайда болу дәуірінде, көшпелі өмір салты қалыптасқан кезде пайда болды. Ру старшиналары мен тайпа көсемдері құрылтайларда және көшпенділер жиындарында сайланатын. Олар наделялись өкілеттіктер бөлшектеуге даулар қалыптастыру және команда беруге бөлімшелері жауынгер. Бұл ретте рулық қауымдар кең автономияға және Елеулі салмаққа ие болды [3]. Сондықтан қазақ менталитеті тарихи тұрғыдан жергілікті өзін – өзі басқаруға дайын емес деп айтуға болмайды-оған тарихи алғышарттар бар.

Орта Азияның басқа халықтарында діни, қолөнер және аумақтық принцип бойынша құрылған мүлдем басқа қауымдастықтар тарихи түрде дамыды, бірақ олардың барлығы бірдей атауға ие және махалла деп аталады. Махаллидің бірегей әлеуметтік организм ретінде қалыптасу тарихы және қалалық конгломераттың бөліктері ежелгі және ғасырлар тереңдігіне енеді.

Әл Фараби (870-950 ж.ж.) өзінің "идеал қаланың халқы туралы ойлар"атты еңбегінде былай деп жазды:"...әр адам табиғаты бойынша өмір сүруге және жетілуге ұмтылу жолында оған көп нәрсе қажет, бірақ ол оларды игере алмайды, бұған жету үшін адамзат қоғамдастығына қажеттілік пайда болады...> Ортақ бірлескен қызмет мүшелерінің осы қауымның мүмкіндігін ұсынады қол жеткізу және игеру бойынша, сол заттар үшін қажетті олардың өмір сүру және жетілдіру".