Жұмыс бағдарламасы «Адам анатомиясы»

ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Биология 5В011300 мамандығы

2-ші курс студенттеріне арналған

ОҚЫТУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Семей 2013ж
Пәннің оқу-әдістемелік кешені.

1. 
   Оқытушы туралы деректер.
   

Мекен-жайы: Жалпы биология кафедрасы, 3-ші ғимарат, 227 аудитория.

Пәні: Адам анатомиясы.

Кредиттер: 3

Өту орны: 3 ғимарат.

Оқу жоспарынан үзінді:

2. 
   Пререквизит:
   
3. 
   Гистология
   
4. 
   Цитология
   
5. 
   зоология
   

1. Психология

2. Педагогика

3. Педагогикалық практика

2. Адам физиологиясы

3. Жалпы гигиена

1. 
   адам анатомиясының анықтамасы, міндеттері
   
2. 
   анатомиялық ғылымдардың салалары.
   
3. 
   анатомиялық зерттеу әдістері.
   

1.Организм және оны қурайтын құрылымдар.

Органикалык дүниенін, құрылысы мен түрлерін және олардын сыртқы ортамен байланыс тіршілігін биология (био —тіршілік, 1 логус —ғылым) ғылымы зерттсйді. Биология ғылымы негізінде екІ үлкен салаға бөлінеді. "Организмшц құрылысы мен пішінін тексеретін сала-сын — морфология десе, ал опың тіршілік- әрекеті мен қьізметін зерттейтін саласын — физиология деп атайды.

Морфология мен физиология ғылымдары өзара тығыз байланысты, себсбі, организмнін, құрылысын функциясыз, ал функциясын, керісінше, қурылысынсыз зерттеп білуге болмайды. Сонымен катар, бүл екі гылым саласы.орга-низмдердің тек онтогеиездік ерекшеліктерімен гана та-ныстырып коймай, олардын. филогенездік ерекшеліктерін де зерттейді.

Ал анатомия осы морфология гылымьшыц бір саласы болып табылады. Ол адам денесінің сырткы пішіні мен Ішкі құрылысын зерттеумен бірге, олардын, өзара байла-нысын және сырткц ортамен к,атынасын жәпе біртұтас-тырын дәлелдейді. ПәннІң аты грсктіқ апаіетпо — кескі-леу деген сөзгаен шыккан. Себебі кескілеу — анатомия ғылымының еқ негізг-і зерттеу әдісі.

Анатомия гылымьт организмді жан-жақты зерттеуіпе байланысты бірнеше салаға бөлінеді. Оларға сипаттама-лы, топографиялык, .мүсіндік (пластикалык), функция-налды, дипамикалык, анігропологиялық, салыстырмалы және микроскопиялык анатомиялар жатады.

Сипаттамалы анатомия тек организмнің күрылысы мен пішінін сипаттауға бейімделсе, жүйелІ анатомия оның қүрылысын аткаратын қызметіне карай (тірек-қи-мыл, ас корыту, тыныс алу, зәр шығару т! б.) зсрттейді.

Топографиялық анатомия — адам денесіндегі орган-дардын, орналасу тәртібініц өзара байланысын хирургия-лык мақсатқа орай зерттеу. Мусіндік (пластикалык) анатомия — адам денесініц сыртііішінТн, оның мүшслері-нің пропорциясың зсрттеп, суретшілік ілімнің негізіп қа-лайды.

Организмдегі органдардың қалыптасуын, еңбекке, жүмыс әрекетіне және сырткы ортаға бейінделуін функ-цион'алды анатомия дейді.

Динамикалық анатомия адам денесіндегі тірек-қимыл аппаратының кұрьтлысып зерттсп, физкультура және спортка қажетті млтерпалдар береді.

Антропология — адам тегінін, пайда болу (филогенез-дік) жолындағы өзгерістерін зерттесе, салыстырмалы анатомия қазіргі ксзіндегІ адамдар мен жануарлар ара-сындағы ерекшелІктерІ мен үқсастықтьіғын зерттейді.

Анатомияның өзі^:көптеген пәндердің негізі болып есептеледі. СебебІ палеонтология, антропология, физио­логия, гистология, эмбриология, салыстырмалы анато­мия, дарвинизм, психология т. б. пәндерді анатомиялық білім қағидаларысыз айқын түсініп кету қиын.

Жан-жақты зерттеудің нәтижесінде анатомиядан гис­тология, эмбриология және цитология пәндерІ бөлініп шықты. Осыган орай, қазіргі сол аталған ғьтлымдар же-тістіктеріне байланысты анатомия да дамып келеді.

Психология және педагогика| ғылымдары да апато-мпяның жетістіктеріне сүйенеді. Себебі әрбір педагог анатомиялық білім берумем бірге оқушылардың дене да-муы мен гигиеналық қағидалардың сақталуын жәнс дә-рігерлік көмек бере білуін де қажет етедІ.

Сонымен катар анатомиялык білімді менгеру адамдар мен жануарлар арасындағы айырмашылыкты дұрыс ба-_ч ғалауға және адамнық табиғаттағы орнын дұрыс түсіну-ге көмектеседі. Сонын, нотижесінде дүниеге диалектика-лык көзкарастық дүрыс қалыптасуына да мүмкіндІк бсреді.

Адам тек кана жануарлардың эволюциялык дамуы-нын. нәтижесі ғана емес, ол әлеуметтік ортанын, коғам-дык] күрылыстың жемісі. Еқбек орекетіне байланысты жоғары дәрежелІ нерв жүйесінің дамуы, адам организмін

көптеген сапалы ерскшеліктерге жеткізш, әлеуметтікі жоғары сатыға қойды. Еңбек пен сөйлеу процесініқ пай-| да болуы адам тегінің жануралардан бөліпіп шығуынаі жағдай жасадьг. Адам анатомиясының тағы да бір мін-1 деті — адам денсаулығының дүрыс жағдайы мен патоло-. гиялық жағдайын ажыратуға жәрдем етті. Сондықтап да ; анатомия пәні медицина ғылымынык негізгі бір саласы болып саналады.

Анатомияның ғылыми зерттеу эдістері. Адам анато-мияоының зерттеу әдсітері жалпы екі салаға| бөлінеді. Оныц бөлшектеу салаларын аналитикалық, ал адам мү-шелерін тұтастай тексеретін саласын экспериментальдыщ әдістер деп ата-йды. Бірінші немесе аналитикалық әдіс-тсрге өлік денесін кескілеу, иньекциялық, коррозиялык, мацерациялык, фиксациялау және микроскоп и ялық одіс-тер жатады. Ең ыегізгі жәнс ежелден келе жатқан «кес-КІлеу» әдісі казіргі кезде де өз манызын жойған жоқ. Ол макропрепар"аттар|*жасауға, адам денесініц барлық .мү-шелерімен танысуға жағдай жасайды.

Иньекциялық немесе кұйып толтыру әдісі тез ката-тын бояулы заттарды пайдалану арқылы өтедІ. Сол бояулы сұйықтықпен куысты органдардын іші толтыры-лып, олардын. пішіні, құрылысы тексеріледі.

Коррозиялық әдіс өте нәзік және күрделі қүрылысты органдардыц (өкпе, бауыр) қүрылысын зерттейді. Осы органдардын тамырларын тез қататын заттарды құйьш, катқан соң әр түрлі қышқыл| ерітінділерімен сырткы жұмсақ, тканін ыдыратып, ішкі құрылысы мен пішіні анықталады.

Мацерациялық әдіс өлік денссін\ шірітіп, одан кейін қайпағап сумен шаю арқылы сүйектердеп тұтас каңка жасауға мүмкіндік береді. Ол сүйектер жүмсак тканьнен ажыратылып, .ксптіріліп, сабакқа оку құралы ретінде беріледі.

Фиксациялау (бальзамдау) әдІсі түтас депені, жеке орғандарды бүзбай, үзақ уақытқа сактау үшін қолданы-'лады.

Микроскопиялык әдіс — анатомиялык зерттеу кезінде органдардын, нозік қурылысын байқау үш.ін микропрепа-раттар аркылы микроскоп аспабын колданумен өтеді.

Адам, анатомиясыныи негізгі маңызды максаты тІрІ организмді тексеру. Бүл үшін рентгенология л ық әдіс кеңіпен қолданылады. Бұныц өзі екі жолмен жүреді. Егер рентген сәулесі аркылы органдардыц бейнесін экранда көретіп болса, оны рентгеноскопиялық әдіс дейміз де, ал рентген сәулесі арқылы органдардыц бейнесін арнаулы пленкаларға түсіріп алса оны рентгенография эдісі деп атайды. Ауторадиографиялык әдіс (радиоактив-ті изотоптар жәрдемімен) тіс, қаңқа сүйегінің т. б. ор-гандардыц даму кезендерін тексереді. Антропометриялық одіс — адамның сырт пішінін, салмағын өлшеу арқылы қалай] дамып келе жатканын анықтайды. Осы соңғы аталған рентгенологиялык, ауторадиографиялык, антро-пометриялық одістер эксперименталдык зерттеу түріне жатады.

Анатомпя, гистология және цитология зсрттслу децгейі мен техшікасы жағынан қазіргі кезде осылай бөлінеді.

Анатомиянын, зерттеу объсктісі организм болғандықтан, алды-Мен онын. кұрылысына деген жалпы көзқарасты баяндаймыз. Ор-ганизмді түсінуде анатомиядағы материалис.тік жэне идеалистік дүниеге көзқарастың айырм^шылығы барынша айқын көрінеді. Механикалық материализм организмді мушелердін. (Морганьи), тканьдердің (Биша) немесе клеткалардыц (Вирхов) жай механн-калық қосындысы деп қарастырады. Бұған қарама-кареы, диа­лектика бойынша, -организм «сүйек, шеміршек, бұлшықет, ткань-дер жәнет. б, механикалық қосындысы» емес.

Организм — бұл тарихи қалыптасқаи түтас, ұдайы өзгеріп отыратын өзіңің ерекше құрылысы мен дамуы бар, қоршаған орта мен зат алмасуға, өсу және көбеюге қабілетті жүйе. Организм қоршаган ортаның езі бейімделген және одан тысқары тІршІлік ете алмайтын белгілі бір жағдайларында гапа өмір сүреді. Қор-шаған сыртқы табиғатпен үдайы зат алмасу организм өміріиің ең монді белгісі болып табылады. Зат алмасу тоқталса, тіршілік те тоқталады (Ф. Энгельс).

Организм жекелеген дара құрылымдардан — бірыңғай түтас болып біріккеп мүшелер, тканьдер және тканьдік элементтерден тұрады.

Тіршілік эволюциясы нроцесінде алдымен клеткасыз тіршілік формалары (белокты «монералр», вирустар жэне т. -б.), содан кейін клеткалық формалары пайда болды. Кұрылыстарыныд одан әрі күрделенуі барысында организмдердің жеке бөліктері жеке­леген функцияларды аткаруға ыңғайлана бастайды да, сонын ар-касында организм өз тіршілік жағдайларына бейімделеді. Осымен байлаңысты клеткасыз және клеткалық қүрылымдардан осылар-дыд маманданған жиынтықтары — тканьдер, мүілелер және, акы-рында, мушелер жиынтықтары — жүйелер гтайда бола бастанды. Адам денесінде бүл құрылымдардың барлығы да кіреді. Клетка-лар адам организмінде басқа да барлық кепклеткалы жануарлар-дағы сияқты тек тканьдер күрамында гапа тіршілік ете а лады.

ТКАНЬДЕР

БІз бүл жерде тканьдер туралы негізгі мағлұматтзрды қьісқа-ша баяндаумен ғана шектелеміз, олар гистология курсында толык беріледі. Ткань — организмніц Тарихи калыптаскан же­ке жүйелері, клеткалар мен олардың туындыларынан түрады жә-не өздеріне тән морфофизиолопіялык. бнохпмпялык қаспеттері бар.

Әрбір ткань онтогенезде белгілі бір ұрыктық б.астамадан да-муымен және езіне тән баска тканьдермен өзара катынасьшен, организмдердегІ орнымен сипатталады.

• Казақша аудармалары — ұлпа, токыма пакты мәніне келмейтіндівтен ткань деп атауды жен көрдік.

Тканьдер морфологиялық жағынан клеткалардан және клетка-аралық заттап құралған. Адам мен жануарлар организмдерінін , алуан турлі тканьдеріи төрт топқа біріктіруге болады: 1) иіектес тканьдер, немесе эпителийлер '(өрмектәрізді жұқа); 2) организмпің ішкі ортасьшдагы ткағіьдері, немесе дәнекер ткапьдер; 3) бұлшық ет ткапьдерІ; 4) нерв ткані.

Шектес, немесе эпителий тканьде^і (пограничные или эпители­альные ткани) сырткы ортамен ніектесетін беттерде (тері типті эпителий) ориаласады, соидай-ақ куьіс мушелердін. қабырғаларын (ішек типтес эпителий) және дененіц тұйық қуыстарын астарлай-ды. Тамырларды ішкІ жағынан астарлайтын эпителий эндотелий леи аталады. ТутІкше, қапшық және басқа қурылымдар пішіндес эпителий клеткаларынын жиынтығы бездер (безді эпителий) түзеді. Эпителийлердің негізгі қызметі — жабын болу және секрет шығару.

Мүше (ог^апоп — құрал, орган)—өзіне том қүрылысы мен кызметі бар тарихи калыптасқан әр түрлі тканьдер жүйесі.

Мәселен, жүректе көлденен-жолакты ткані ғана емес, еон-дай-ак. дәнекер ткапьнің эр алуан түрлері, эндотелий жэне тегіс салалы бүлшыкет тканьдері бар. Алайда олардыц ішінеп жүрек бүлшықет ткані басым келеді де, оныц касиеті жиырылу болған-дыктан жүректід қүрылысы мен қызметін аныктайды.

Мүше өзіне ғанз тән пішіні, күрмлысы, аткаратьш қызметІ, дамуы мен организмдегі орны бар біртутас түзіліс болып табыла­ды.

Қейбір мүшелер өз кезегіпде түрлІ тканьдерден түратын, кү-рылымы жағынан үқсас көптеген түзілістерден күралған. Муше-ніц әрбір осындай бөлігінде осы мүшеге тэн қызметті аткаруға кажеттінід барлығы болады. Мәселен. өкпе ацинусы мушеиід кіш-кентай бөлігі болып табылады, алайда онда эпителий, дәнекер ткань, кантамырлардың кабырғаларында тегіс салалы бүлшыкет ткані, нерв талшыктары бар. Ацднуста әкпенід негізгі кызметі — газ алмасу іскс асырылады. Мүндай түзілістер мүшепіц құры-лымдык-функциональдык бірліктері деп аталады.

Мұшелер жүйелері жэне аппараттар. Организмде біркйтар фупкцияларды атқару ушін бір мүше жеткіліксіз болады. Сон­дыктан мүшелер жнынтыктары — жүйслер пайда болады.

ті және дамуы жағынан үксас, біртекті мүшелердің жиынтығы. Мәселен, сүйек жүйесі — қүрылысы, кызметі жэне дамуы бірдей сүйектер жиынтығы, Бүлшықет, тамыр немесе нерв жүйесі туралы да осыны айтуға болады.

Асқорыту мүшелерінін, тыс карастырғанда, бір-бірінен айыр-машылықтары бар сияқты, бірак олардыд барлығының, шығу тегі ортақ қүрылыс жоспары жэне аткаратын қызметтері бірдей; олардың барлығы анатомиялық жағынан өзара байланысты және топографиялық жағынан жақын. Сондықтаи аскорыту мүшелері де жүйе қүрайды.

Қүрылысы мен дамуы бірдей емес жекелегед мүшелер мен мү-шелер жүйелері де ортақ кызметті аткару үшін біріге алады. Әр^ тскті мүшелердік мүндай функциональдык бірлестіктерін аппарат деп атайды. Мәселен, қозғалыс аппаратында сүйек жүйесі, буын-дар және бүлшықет жүйесі бар. Белгілі бір фупкдпональдык мацы-зы бар, мәселен нерв клеткасьщың қабылдайтын қүрылымдарды рецепторлы аппарат деп атайды.

Мүшелер жүйелері мен аппараттардын мынадай түрлері бар:

1. ТіршіліктІ сипаттайтын негізгІ процесс,— қоршағап ортамен

күбылыстардың — сіңіру, ассимиляция жәие бөліп шығару, дис-симиляцияның бірлігі болып табылады.

Коректік заттарды, оттсгін сідіруді аскорыту жэне тыныс алу ж.унелерІ камтамасыз етеді. Алмасу өнімдерін шығаруды несеп мүшелері жүйесІ іске асырады. Алмасу өнімдерің аскорыту жэне тыныс алу жүйелерІ де бөліп шығарады.

2. Түрдід сакталуын камтамасыз ететін мушелер — көбею мү-

Несеп жэне жыныс мүіпелері дамуы және күрылысы жағьшан

лері — жүрек тіен тамырлар (қаи жәи

4. Организмдегі химнялык байлапысты жәпс барл^ік. процес-
тсрдің реттелуін іске асыратып мүшелер — ішкі секреция бездері,
немесе эндокрипдік бездер.

Аскорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбсю \іұГпелері, тамырлар мен эндокриндік бездер всгетативтік, өсімдыггік тіршілік мүше-лері деген атпед бірІктірІледі, өйткені осылайта үқсас функциялар өсімдіктерде де кездеседі.

5. Оргаиизмді козғалыстыд көмегімен крршагаи ортага бейім-
дептіи мүшслер тірек-кимыл аппаратын курайды. ол козгалыс
рычагтарыпан — сүйектерден (сүііек жүнесіУх^олардыц косы лыс-

тарынап (буындар мсп сіңірлерден) жәпе оларды қозғалысқа келтіретін бұлшықсттерден (булшықет жүйесі) тұрады.

6. 
   Сыртқы ортадан тітіркснулерді қабылдайтьш мүшелер сезім
   мүшелері жүйесін құрайдм.
   
7. 
   Нервтік байланысты іске асырьш, барлық мүшелердің қыз-
   метін бІртұтас етіп біріктірстін мүшелер нерв жүйесін қүрайды,
   жоғары дәрсжелі нерв қыэметі (психика) соиымен байланысты.
   

Тсрімсп жабылғап тірек-қимыл аппараты нағыз деиені — «со-маны» құрады, оның ішіпде көкірек және күрсақ қуысы жатады. Демек «сома» қуыстардың қабырғасын құрайды. Бүл қуыстардьш ішіндегіні ішкі мүшелер деп атайды. Оларға аскорыту, тыиыс алу, зәр шығару, көбею жәнс солармен байланысты ішкі секреция без-дері (яғни өсімдік тіршілігі мүшелері) жатады. Ішкі мүшелсрге және «сомаға» сүйықтарды өткізетін жолдар, яғни қан мен лим-фаны таситьпі жане тамыр, жұйе_сін құрайтын, тамырлар мен ті-тіркенулерді вткізёт^Гп жолдар, яғни бас миы және жүлынмен бір-ге нерв жүйесін қүрайтын нервтер келеді. Сүйықтықтар мен тітір-кенулерді өткізетін жолдар нейрогуморальдық реттеудің кәмегімен организмді біріктірудің апатомиялык негізін кұрайды. Сопдықтан Ішкі мүшелер мси «сома» бірегей түтас организмнід бөліктері бо-лып табыллды жоне шартты түрде ғана бөлінеді. Осы айтылған-дарға сүйеиііі организм кұрылымының мынадай схемасын белгі-леуге болады: организм-мүшслер жүйесі-мүше-ткань-клетка-клст-калық элемснттер-молекулалар. Осылай бөлс отырып, жекелеген мушелер жәнс жүйелер арасындағы байланыстардын тығыздығы соншалық, организмде бір жүйені басқа жүйеден анатомиялык жа-гьшан да, сопдай-ақ фупкциональдық жагынан да оқшаулау мүмкІн еместігін атап көрсету қажет. Алайда көптеген фактілік материал-ды зерттеуге ыңғайлы болу үшін және түтас организмнің кұрылы-сын бірден оқып-менгеру мүмкін еместігін ескеріп дене қүрылысын жүйелер бонынша зерттеу кабылданған, олардың, әркайсысы ана-томияныд белгілі бір бөліміне сәйкес келеді: сүйек жүйесі туралы ілім (остеология), сүйектердің косылулары туралы (артрология), бүлшықет жүйесі туралы (миология), ішкі мүшелер туралы (спланхнология), жүрек-тамыр жүиесі туралы (ангиология), нерв жүйесі туралы (неврология), сезім мүшелерІ туралы (эстезиоло­гия), және ішкІ секреция бездері туралы (эндокринология).

АДАМ ДЕНЕСІНІҢ ФОРМАСЫ, МӨЛШЕРІ, ЖЫНЫСТЫҚ АИЫРМАШЫЛЫКДАРЫ

Адам денесі бастан — с a p u t, мойыннан — с о 1 1 u m, деиеден — truncus және екі жұп кол-аяқтан тұрады. Баста: бас-сүйек күмбе-зін — region e s fornicis capitis және бет бөлімін — ге-giones faciei денеде: көкірек — thorax, іш — abdomen және арканы — dorsum ажыратады.

Көкірек бетінде бағдарлау үшін тік (вертикаль) сызықтар жүр-гізуді пайдаланады: 1) алдыңғы орта сызық — linea mediana an­terior; 2) төс сызығы — linea sternalis, төссүйектің шеттерімен жү-реді; 3) ортабұғапа (емшек сызығы)—linea medioclavicularis, s mamillaris, емізік немесе бұғананың ортасы арқылы жүреді; 4) тессүйек жаны сызығы — linea parasternalis, алдьщғылардың ор-тасымен; 5) алдыңғы, 6) ортаңғы және 7) артқы қолтық сызық-тары — lineae axillaris, media ct posterior, бүлардың біріншісі мен соңғысы қолтық шұңқырыныд алдыңғы және арткы жиектері, ал ортаңғысы — оның ортасы арқылы өтеді, жауырын сызығы — linea scapularis жауырынның төмеигі бұрьішы арқылы жүргізіледі.

Ішті X қабырғалардың және мықын сүйектерінің екі алдыңғы жоғарғы осьтері арасымен жүргізілетін екІ көлденең (горизон­таль) сызыктармеп бірінің устіндс бірІ жататың үш бөлімге бө-леді: epigastrium (қүрсақүсті), mesogastrium (іштің ортаңғы бө-лімІ, қүрсақ) және hypogastrium (қүрсақасты). Іштің үш бәлімі-нің әркайсысы екі тік сызықпен тағы да үш екіпші бөліктерге бө-лінеді, сонын, езіидс epigastrium ортаңғы бөлікке — regio epigast-гіа {қүрсақүсті бөлігі) және екі бүйір белікке, regiones hypodon-driacae — dextra et sinistra (қабырға асты бөліктерІ) бәлінеді. Іщтің ортацғы бөлімІ де осындай жрлмен ортаңғы орналасқан кіндік бөлігіпе — regio umbilicalis жәпе Іштің екі бүйір бөлігіне— regiones laterales (dext et sin.) бөлінеді. Ақырында, hypogastrium regio pubica (қасаға белімі) және бүйір жақтарында жататьш екі regiones unguinalcs-dext. et sin. (шап бөлімдері) беліктеріне бө-лінеді.

Арқа бөлімдеріне: омыртқа — regio vertebralis, жауы-рып — regiones scapulares (dext et sin) жауырынасты — regiones subscapulares және үшкіл — regio deltoi-d e a бөлімдері жатады.

Кол — иық — b г а с һ і u m, білек — antebrachium жәпе колбасы -manus болып бөліпеді, колбасы — алақан —■ р а 1 m a m а п u s, қолдьгң сырты — dorsum manus жоне саусактарға — di-giti manus бөлінеді.

Аяқ әз кезегінде мынадай бөлімдерге бөлінеді; бөксе — regio g I u t e a 1 i s, сан — femur, жіліншік — с г u s және аяқбасы — p e s.

Аяқбасы: табан — planta, аяқбасыпың сырты — dorsum pedis және башпайларга — digitis pedis бвлінеді (2-сурет).

Ересек адамдар {20—60 жас) денесіпің орташа ұзындығы ер-лерде 165 см, әйелдерде—154 см. Дененіц үзына бойы өсуі ер адамдарда 18—19 жаста, әйелдерде 16—17 жаста тоқтайды.

Дененің пропорциясы жас пен жыныска байланысты. Қүрсак-тағы нәрестенін, дамуы процесінде алдымен оның денесінін, жоғар-

Дене бітімі (конституция), Жоғарыда айқындалған «организм» деген жалпы ұғым нақты организм немесе индивидуум туралы үғыммен байланысты мазмүнды түтас бере алмайды, ал анатомияны зерттегенде, сондай-ақ дәрігер науқасты емдегенде органнзмді жете білугс тура келедІ.

Дене бітімі дсп әдетте белгілі бір әлеуметтік табиғн жағдай-ларда қалыптасатын және организмнің түрлі (соның ішінде пато-логиялық та) әсерге реакциясынан көріпетін, нактылы адамға қа-тысты дара физиологиялық және морфологиялық ерекшеліктер жиынтыгын айтамыз. Бұл жиынтықтық негізгі езегі деп бұрынғы ұрпақтардан алыиган бірқатар тұқым қуалайтын қасиеттер есепте-ледІ. Сондықтан әрбір индивидуум оиьгң дсне қүрылысынан көріне-тін ішкі (түкым куалайтын) жәпе сыртқы (сәздің кен. мағынасын-дағы коршағап орта) факторлардыц бірлігі болып табылады.