Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық экономикалық комиссиясы

БҰҰ-ның Еуропалық экономикалық комиссиясы (БҰҰ/ЕЭК) «Экономика-лық және әлеуметтік кеңесі (ЭКОСОС) тарапынан 1947 жылы құрылған. 1951 жылы болса «Еуропалық экономикалық комиссиясы» БҰҰ-ның тұрақты органы статусына иеленді.

Мүше мемлекеттер: АҚШ, Ресей, Франция, Австрия, Әзірбайжан, Албания, Андорра, Армения, Белорусь, Бельгия, Болгария, Босния және Герцоговина, Ұлыбритания, Венгрия, Германия, Грекия, Грузия, Дания, Израиль, Ирландия, Исландия, Испания, Италия, Қазақстан, Қырғызстан, Канада, Кипр, Латвия, Литва, Лихтенштейн, Люксембург, Мальта, Молдава Республикасы, Монако, Нидерланды, Норвегия, Польша, Португалия, Румыния, Сан-Марино, Словакия, Словения, Тәжікстан, Түркменстан, Туркия, Өзбекстан, Украина, Финляндия, Хорватия, Чехия, Швейция, Швейцария, Эстония, Югославия.

Басты мақсаты:

• 
  Мүше мемлекеттердің өзара және басқа да елдермен экономикалық қатынастарды күшейтіп дамытуына жәрдемдесу;
  
• 
  Тұрақты даму саясатын жүзеге асыруға ықыласты рай туғызу;
  
• 
  Үкіметаралық ынтымақтастықты нығайту;
  
• 
  Мүше мемлекеттерді экономикалық, техникалық және статистикалық жобаларға қатысты бағдарламамен қамтамасыз ету болып табылады.
  

БҰҰ-ның Еуропалық экономикалық комиссиясының құрылымы:

1. 
   Комиссияның тұрақты комитеті.
   
2. 
   Хатшылық
   

Азия және Тынық мұхит елдеріне арналған экономикалық және әлеуметтік комиссиясы «Экономикалық және әлеуметтік кеңесі» (ЭКОСОС) тарапынан 1974 жылы құрылған. 49 мемлекет пен 10 ассоциацияланған елдер мүше болып табылады [13; 7].

Мүше мемлекеттер: АҚШ, Ресей, Франция, Австрия, Әзірбайжан, Армения, Ауғанстан, Бангладеш, Бруней, Бутан, Вануату, Ұлыбритания, Вьетнам, Үндістан, Индонезия, Иран, Қазақстан, Камбоджа, Қырғызстан, ҚХР, Кирибати, Корея Халық Демократиялық Республикасы, Лаос, Малайзия, Мальдивия аралдары, Маршалл аралдары, Монғолия, Мьянма, Науру, Непал, Нидерланды, Жаңа Зеландия, Пәкістан,Папуа-Жаңа Гвинея, Горея Республикасы, Самоа, Сингапур, Солосон аралдары, Микронезия Құрама Штаттары, Тәжікстан, таиланд, Тонго, Тувалу, Түркменстан, Өзбекстан, Фиджи, Филиппин, Шри-Ланка.

Ассоциацияланған елдер: Солтүстік Маршалл аралдары, Кука аралдары, Франциялық Полинезия, Гуам, Манау, Жаңа Каледония, Ниуэй, палау, Америкалық Самоа.

ЭСКАТО-ның басты мақсаты:

Азия-Тынық мұхит аймағында әлеуметтік прогресс пен экономикалық дамуды жүзеге асыру.

Штаб пәтері Таиланд Бангкок қаласында орналасқан.

Басты органдары:

1.Хатшылық

2. Жоғары басшылық конференциясы [14; 136-140].

БҰҰ-ның Батыс Азияға арналған экономикалық және әлеуметтік комиссиясы ЭКОСОС тарапынан 1973 жылы «Батыс Азия елдеріне арналған экономикалық комиссиясының» мирасқоры ретінде құрылды.

Комиссияға 13 мемлекет мүше: Бахрейн, Египет, Ирак, Иордания, Палестина, Катар, Кувейт, Ливан, Біріккен Араб Әмірліктері, Оман, Сауд Арабиясы, Сирия Араб Республикасы [15; 663-680].

Басты мақсаты:

-Мүше мемлекеттерге Батыс Азияда экономикалық интеграция мен ынтымақтастықты ұлғайту және дамыту үшін саяси кеңес беру;

-Батыс Азияның дамуын көздейтін аймақтық және халықаралық ұйымдармен қатынастарды күшейту.

Басты органдары:

1. 
   Хатшылық.
   
2. 
   Даму мақсатын көздейтін білім және техника, транспорт және байланыс, табиғи байлықтар, демография және ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп саларына бағытталған бөлімшелері.
   

БҰҰ-ның Латын америкасы мен Кариб жағалауындағы елдерге арналған экономикалық комиссия ЭКОСОС тарапынан 1948 жылы құрылды [16; 478-480].

Мүше мемлекеттер: АҚШ, Франция,Ұлыбритания, Антигуа және Барбуда, Аргентина, Багам аралдары, Барбадос, Белиз, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Гаити, Гайана, Гватемала, Гонду-рас, Гренада, Доминика, Диминикан Республикасы, Испания, Италия, Канада, Колумбия, Коста-Рика, Куба, Мексика, Нидерланды, Никарагуа, Панама, Парагвай, Перу, Португалия, Сальвадор, Сент-Винсент және Гренадины, Сент-Кист және Невис, Сент-Люсия, Суринам, Тринидад және Тобаго, Урагвай, Чили, Эквадор, Ямайка.

Ассоциацияланған елдер: Британдық Виржин аралдары, Виржиниялық аралы, Монтсерра, Нидерландық Антиль аралы, Аруба аралы, Пуэрто-Рико.

Басты мақсаты:

-Латын Америкасы мен кариб жағалауындағы елдердің экономикалық дамуын қамтамасыз ету;

-мүше мемлекеттер арасында экономикалық ынтымақтас-тықты нығайту;

-аймақтың дамуына арналған экономикалық және техникалық зерттеулер жүргізу;

-мүше мемлекеттердің ғаламдық деңгейде экономикалық мүддесін қорғау.

Штаб пәтері Чилидің Сантьяго қаласында орналасқан [17; 432].

Басты органдары:

1. Жылына екі рет жиналатын тұрақты комиссиясы.

2.Сан-алуан салада қызмет атқаратын комитеттері

БҰҰ-ның Латын Америкасы мен Кариб жағалауындағы елдерге арналған экономикалық комиссиясы жыл сайын әр түрлі анықтамаларды жарыққа шығаруда.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Африка елдеріне арналған экономикалық комиссиясы

(ООн/ЭКА: Экономическая комиссия ООН по Африке)

БҰҰ-ның Африка елдеріне арналған экономикалық комиссия 1958 жылы құрылды. Қазіргі таңда ұйымға 53 мемлекет мүше.

Мүше мемлекеттер: Алжир, Ангола, Бенин, Ботсвана, Буркина-Фасо, Бурунди, Габон, Гамбия, Гана, Гвинея, Гвинея-Бисау, Джибути, Египет, Заир, Замбия, Зимбаве, Кабо-Верде, Камерун, Кения, Комор аралдары, Конго, Кот-д Ивуар, Лесото, Либерия, Ливия, Маврикий, Мавритания, Мадагаскар, Малави, Мали, Мароко, Мозамбик, Намибия, Нигер, Нигерия, Руанада, Сан-Томе және Принсипи, Свазиленд, Сейшель аралдары, Сенегал, Сомали, Судан, Сьерра-Леоне, Танзания, Того, Тунис, Уганда, Орталық Африка Республикасы, Чад, Экваториалдық Гвинея, Эритра, Эфиопия, Оңтсүтік Африка Республикасы [18; 359-360].

Басты мақсаты:

• 
  Африка аймағында экономикалық және әлеуметтік дамуды жүзеге асыру;
  
• 
  Мүше елдер арасындағы экономикалық қатынастарды нығайту;
  
• 
  Экономикалық даму бағытында Африка елдеріне қаржылай көмектесу.
  

Басты органдары:

1.Министрлер конференциясы-ұйымның ең жоғары органы болып табылады. Жылына бір рет Аддис-Абебада өз жиынын өткізеді. Бұл конференцияда жалпы ұйымға қатысты барлық іс-шаралар жан-жақты талқыланып, мүше елдерге ұсыныстық ұйғарым шығарылады.

2.Хатшылық-«Бас хатшы» басқаратын хатшылық ұйымның күндік қызметтерін атқарады. Хатшылық құрамында «Африка әйелдеріне қатысты ғылыми зерттеу институты», «Ұйымның саясаты мен бағдарламаларын үйлестіретін бөлімше», «Техникалық ынтымақтастықты үйлестіруші институт» сияқты органдар өз қызметін атқарып келеді.

3.Бағдарламаларды жасақтайтын және оны жүзеге асыратын көп ұлтты орталықтар: бұл орталықтардың басты мақсаты, Африка аймағындағы елдерді бірікетіретін экономикалық қоғамдастық ұйымын құруға ықыласты рай туғызу болып табылады. Орталықтардың бөлімшелері Яундада (Камерун), Лусакада (Мозамбик), Танжерде (Марокко) және Ниамада (Нигерия) орналасқан [19; 36].

Біріккен Ұлттар Ұйымының өнеркәсіптік даму жөніндегі ұйымы

(ЮНИДО: ООН по промышленному развитию)

ЮНИДО Бас Ассамблея тарапынан 1967 жылы құрылды. 1985 жылдан бері БҰҰ-ның мамандандырылған мекемесі сатусына ие.

166 мемлекет мүше болған.

Басты мақсаты:

• 
  Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінде өнеркәсіптік даму бағытындағы саясатты үйлестіру;
  
• 
  Ұлттық, аймақтық және ғаламдық деңгейде өнеркәсіптік даму мен ынтымақтастық салаларында мүше мемлекеттер арасында қатынастарды нығайту [20; 192-205].
  

Басты органдары:

1. 
   Жоғары басшылар конференциясы.
   
2. 
   Өнеркәсіптік даму кеңесі.
   
3. 
   Хатшылық және Бас директоры.
   
4. 
   Жергілікті жерлердегі ЮНИДО бөлімшелері.
   
5. 
   Бюджеттік және жоспарлау комитеті.
   
6. 
   Техникалық комитеті.
   

ФАО 16 қазан 1945 жылы құрылып, Біріккен Ұлттар Ұйымының мамандандырылған мекемесі статусына ие.

Мүше елдер: Еуропалық Одаққа ЮНИДО-ға мүше елдердің барлығы, бұған қоса Біріккен Араб Әмірліктері, Соломон аралдары және Оңтүстік Африка Республикасы да ұйымға мүше болып табылады. Ал Пуэрто-Рико ассоциацияланған ел ретінде ұйымда тіркелген [21; 97].

ФАО-ның басты мақсаты:

• 
  Дүниежүзіндегі ашаршылықты жою;
  
• 
  Халықтың тұрмысы мен азық-түліктің сапасын жақсарту;
  
• 
  Ауыл тұрғындарының өмір деңгейін көтермелеу;
  
• 
  Ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын күшейту.
  

Басты органдары:

1. 
   Бас конференция.
   
2. 
   ФАО кеңесі және оның комитеттері
   
3. 
   Бас директор мен хатшылық
   
4. 
   Аймақтық бөлімшелері мен байланыс бюросы.
   

Бірақ мұнай іс-әрекет сонымен бірге Дүниежүзілік мұхиттың ауқымды мәселесін туғызып отыр. Оның мәні Мұхит ресурстарының біркелкі игерілмеуінде, теңіз айналасы ластануының көлемі ұлғаюында, оны әскери белсенділік аренасы ретінде паййдалануда жатыр. Міне, сондықтан да теңіз құқығы бойынша 1982 ж қабылданған «Теңіздер Хартиясы» аталатын БҰҰ Конвенциясының өте зор маңызы бар. Ол жағалаудан бастап 200 теңіз мильдік экономикалық аймақ белгіледі, жағалаулық мемлекеттер де соның шегінде биологиялық және минералдық ресурстарын пайдалануда егеменді құқықтарын жүзеге асыра алады. Дүниежүзілік мұхитты пайдалану проблемасын шешудің негзгі жолы-барлық әлемдік қауымдастықтың күш-жігерін біріктіруге негізделген мұхит табиғатын тиімді пайдалану, оның байлықтарын кешенді пайдалану болмақ [24; 663-680].

Міне, сол себепті дамушы елдердің артта қалушылығын жеңіп шығу әлі де өте- мөте өзекті міндет болып отыр.Оны шешудің басты жолдары тұрмыс пен қызметтің барлық саласында түбегейлі әлеуметтік- экономикалық қайта жаңғыртулар жүргі-зуде,ғылыми- техникалық прогрессті халықаралық ынтымақты дамытуда, қарусыздандыру болмақ.

Ғаламдық үкіметаралық ұйым дегеніміз, дүниежүзіндегі мемлекеттер-дің басым көпшілігін біріктіретін халықаралық бірлестік болып табылады. Бұндай ұйымдар өз алдына ғаламдық мақсаттар қояды. Қазіргі таңда осындай ұйымдардың ішінде ең беделдісі-Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ). БҰҰ-да қабылданған шешімдер ғаламдық деңгейде барлық мемлекеттерді қамтиды.

Аймақтық үкіметаралық ұйым болса, белгілі бір географиялық аймақ шеңберінде орналасқан немесе белгілі бір критерийлерге сай келетін мемлекеттерді ғана біріктіретін халықаралық бірлестік. Бұл категорияға мысал ретінде «Африка бірлігі ұйымын» (АБҰ) т.б. жатқызуға болады. АБҰ-на тек қана Африка аймағында орналасқан елдер мүше бола алады. Африка құрылығынан тысқары орналасқан елдер болса бақылаушы мәртебесінде ұйым жиындарына қатысады.

Алайда, 1991 жылы биполярлық (екі полюсті) жүйенің күйреуінен кейін «Еуропа қаіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы» (ЕҚЫҰ) мен «Солтүстік Атлант келісім шарты ұйымы (НАТО) сияқты бірлестіктер аймақтықтан ғаламдыққа айналды. 1991 жылына дейін екі ұйым да коммунистік идеологияға (КСРО) және «Варшава пактіне» қарсы бағытталған еді. Варшава пакті мен КСРО-ның ыдырауына байланысты ЕҚЫҰ және НАТО дүниежүзіндегі мемлекеттердің өзара ынтымақтастығы мен қауіпсіздігі қамтамасыз ету бағытында ғаламдық үкіметаралық бірлестік ретінде қайта құрылды. Қазіргі таңда бұл ұйымдардың ғаламдық бағыт ұстануында дүниежүзіндегі мемлекеттердің бір-біріне саяси, экономикалық тәуелділігі маңызды рөл атқарғандығын ескерген жөн.

Мүше мемлекеттер: АҚШ, Бельгия, Германия, Дания, Италия, Исландия, Испания, Франция, Канада, Люксембург, Нидерланды, Норвегия, Ұлыбритания, Туркия, Грекия, Португалия. 1999 жылы Чехия, Польша және Венгрия НАТО-ға толыққанды мүше ретінде қабылданды.

• 
  Ұйымға мүше мемлекеттердің тәуелсіздігін, қауіп-сіздігі мен шекара тұтастығын, өзін-өзі қорғау деңгейін күшейту үшін керекті барлық жағдайларды жасау;
  
• 
  Еуро-Атлантикадағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтап, диалог және ынтымақтастық арқылы дүниежү-зіндегі мемлекеттер арасында бейбіртішілік қатынастар орнатуға көмектесу.
  

• 
  Саяси комиеті;
  
• 
  Қорғаныс мәселелерімен айналысатын комитеті;
  
• 
  Азаматтық және әскери бюджеттік комитеті;
  
• 
  Қауіпсіздік комитеті;
  
• 
  Әуе навигациясының қауіпсіздігіне бағытталған комитеті;
  
• 
  Инфрақұрылым комитеті;
  
• 
  Қарулы күштер комитеті;
  
• 
  Азаматтық қорғаныс жобаларына қатысты комитеті;
  
• 
  Білім, ғылым және мәдениет салаларымен айналысатын комитеті.
  

КСРО-ға қарсы бағыт ұстанған НАТО ұйымы биполярлық жүйенің күйреуінен кейін жаңа мақсат белгілеп қайта жанданады. Осыған орай НАТО жаңа мақсаты мен стратегиясын бейнелейтін декларациялар қабылдады:

-Лондон декларациясы (1990 ж);

-Рим декларациясы (1991 ж);

-Альянстың жаңа стратегиялық концепциясы (1991 ж);

-НАТО-ның «Бейбітшілік үшін әріптестік» атты жобасы (1994ж) /18/.

Аталмыш декларациялардың ішінен «Альянстың жаңа стратегиялық концепциясы» мен «Рим декларациясы» маңызды ролге ие. Жаңа стратегиялық концепциясында НАТО биполярлық жүйенің күйреуінен кейін, дүниежүзіндегі мемлекеттер арасында бейбітшілікті қамтамасыз ету, ғаламдық деңгейде саяси тұрақтылықты сақтау мақсатында қызметін одан әрі жалғастыратындығын бейнелеген. Бұл мақсатқа жету үшін НАТо басшылары басқа да елдермен қатынастарын «Диалог», «Ынтымақтастық», «Ұжымдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету» принциптеріне сай орнататындығын мәлімдеді. Ал Рим декларациясында болса, НАТО ең алдымен ЕҚЫҰ, еуропалық одақ, Еуропа кеңесі және БҰҰ сияқты әлемде беделді ұйымдармен ынтымақтастыққа іс атқаратын-дығын бекітті. Бұған қоса НАТО 1991 жылы дүниежүзінде қалыптасқан жаңа геосаяси ахуалға сай НАТО мүшелері мен ескі «варшава пактіне» мүше мемлекеттер арасында «Солтүстік Атлант ынтымақтастық кеңесін» құрған. Ал бұл кеңестің кеңейтілген түрі 1994 жылы «Бейбітшілік үшін әріптестік» бағдарлама болып табылады. Бұл бағдарламаға Ресей, Австралия, Қазақстан, Әзірбайжан, Албания, Армения, Болгария, Венгрия, Грузия, Қырғызстан, Латвия, Литва, Македония, Молдова, Польша, Румыния, Словакия, Словения, Тәжікстан, Өзбекстан, Украина, Финляндия, Чехия, Швейцария, Швейция, Эстония мемлекеттері қосылған. Бұл бағдарлама мына мақсаттарды ұстанады:

• 
  Бағдарламаға мүше елдермен НАТО арасындағы әскери ынтымақтастықты дамыту;
  
• 
  Бағдарлама шеңберіндегі елдерге әскери жабдықтарды заманға сайй технологиямен жабдықтауға көмектесу;
  
• 
  ЕҚЫҰ және БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған әскери операцияларға күштерге демократиялық бақылау орнату болып табылады.
  

-саясат және қауіпсіздік мәселелеріне мүше елдер арасында кеңес пен пікір алмасуға ықыласты рай туғызу болып табылады.

Бұған қоса НАТО-ның биполярлық жүйенің күйреуінен кейін жаңа стратегиялық концепциясына сай «Еуразия аймағына» қарай кеңеюі саясатын ұстанады. «Еуразия аймағы» халықаралық саясатта маңызды ролге ие. Алып мемлекеттер бұл аймақта өз ықпалын кеңейтпек. Себебі, көптеген геосаяси теоретиктердің де (Р.Челлен, А.Мэхен, Г.Макиндер, Дж. Фейргриф, К.Хаусховер, Н. Спайкмен, Г.Уайжерт т.б.) тұжырымдамала-рын ескеретін болсақ, «Еуразия аймағында» ықпалын кеңйеткен мемлекеттің дүниежүзіне өз үстемдігін орнататындығы мәлім. Осыған қатысты АҚШ-тың танымал геосаясатшысы Збигнев Бжезинский «Ұлы шахмат тақтасы» атты еңбегінде АҚШ-тың Еуразия аймағына қатысты геостратегиялық тұжырымдамасын жасады. Збигнев Бжезинский өз тұжырымдамасында АҚШ басшыларына «Еура-зия аймағына» ірі мемлекеттердің мүдделерінің үйлестіруін және АҚШ-тың аймақтағы үстемдігін сақтап қалуын ұсынды. Осыған орай АҚШ-тың ықпалы басым НАТО ұйымы «еуразия аймағына» қатысты беделді мемлекет ретінде есептелінетін Ресеймен ынтымақтастықты тереңдетуді көздеді. 1997 жылы Ресей-НАТО өзара тұрақты кеңесі құрылды. Ресей-НАТО өзара тұрақты кеңестің басты мақсаты:

-НАТО мен Ресей арасында қауіпсіздік, ынтымақтастық және т.б. көптеген салалар бойынша қатынастарды нығайту болып табылады.

1991 жылы Варшава Шарты Ұйымының таратылуы, КСРО-ның ыдырауы АҚШ-тың көшбасшылық ролін күшейтіп, еуропалық істерге НАТО ықпалының өсу факторларын қалыптастырды. КСРО-ның күйреуі және Варшава Шарты Ұйымының таратылуы-Еуропадағы стратегиялық геосаяси тепе-теңдікті күрт бұзды. НАТО блогы өзінің әскери техникасын сақтай отырып, үстемдік ұстанымын алды. НАТО ықпалының өсуі Варшава блогының бұрынғы мүшелерінің НАТО- ға мүшелікке кіру кезекте тұрған факторлармен белгіленеді. 1997 жылы НАТО- ның мүшелері : Польша, Чехия, және Венгрия болды. Ал 2001 жылы НАТО қатарына – Румыния, Болгария, Словакия, Словения, Латвия, Литвия, және Эстония кірді.

Дүние жүзіндегі аймақтық- экономикалық ықпалдастықтар. Ықпалдастық (лат.)- қалпына келтіру , толтыру, қандайда бір , бөліктерді, элементтерді тұтас біріктіру деген мағананы білдіреді.( Экономикалық мағына) деп, ықпалдастық екі немесе оданды көп мемлекеттердің ұлттық шарашылықтарын өзара икемдеу және біріктірудің экономикалық үрдісін айтады. Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде , батыс еуропалық елдердің ұстанымдардың әлсіреуі, сондай-ақ отарлық жүйенің құлауы олардың күштерінің әскери- саяси және экономикалық бірігуіне қозғау салды. Экономикалық факторлар, батыс еуропалық монополиялардың мүдделері, сонымен қатар АҚШ-тың социалистік лагерьмен бәсекелестігі, Еуропаның біріктіруші күштерінің маңызды сәтін құрады /19/.