Саланың қазіргі заманғы жай-күйін талдау

3. Саланың қазіргі заманғы жай-күйін талдау

3.1. Саланың қазіргі заманғы жай-күйін бағалау, сондай-ақ аталған саланың елдің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуына әсері.

Тау-кен-металлургия саласы — еліміздің өнеркәсібінің барынша серпінді дамып келе жатқан секторы, Қазақстанның маңызды құрамдас бөлігі. Ол Қазақстанның барынша бәсекеге қабілетті саласының бірі бола отырып, 2009 жылдың қорытындысы бойынша тау-кен металлургия саласы елдің 16,9 % өнеркәсіп өнімін шығарды, оның экспорттың жалпы көлеміндегі үлесі 19,6 % ды құрайды. Салада шамамен негізгі қызмет персоналы ретінде 164,5 мың адам жұмыс істейді. 2008 жылғы қорытынды бойынша тау-кен металлургия саласы кәсіпорындарының негізгі құралдарының құны 2,2 трлн. астам теңгені немесе елдегі барлық негізгі құралдардың 17 %-ын құраған. 2003 жылдан бастап 2009 жылды қоса алғанда салада негізгі құралдар құны шамамен 2,7 есеге өскен. Осы кезден бастап металл көздерді өндіру көлемі шамамен 3,5 есеге өскен.

2003-2009 жылдары сапа кәсіпорындарының негізгі капиталына салынған инвестициялар 1,42 трлн. теңгені (1-сурет) құрады, олардың негізгі үлесі түсті металдар өндірісіне (42 %) тиесілі.

       Металлургия өнеркәсібінің үлесіне өңдеуші өнеркәсіп көлемінің 35 %-дан астамы тиесілі. Қазақстанда әлемдік хром кені қорының 30 %-ы, марганец кенінің 25 %-ы, темір кенінің 10 %-ы шоғырланған. Мыс, қорғасын және мырыш қоры әлемдік қордың тиісінше 10 және 13 %-ын құрайды. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің арасында хромиттер қорының басым салмағы 90 %-ды, вольфрам 60 %-ды, қорғасын мен мыс 50 %-ды, бокситтер 30 %-ды, фосфориттер 25 %-ды, темір кені 15 %-ды құрайды. Қазіргі кезде Қазақстан титан өндірісі бойынша әлемде 3-орынды, мырыш бойынша - 7, қорғасын - 8, темір кені - 13, мыс - 15, болат - 35-орынды иемденеді.

Қара металлургия өнімі өндірісі көлемі (өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп) 2003 жылғы 264,7 млрд. теңгеден 2009 жылғы 579 млрд. теңгеге дейін, ал түсті металлургия (өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп) тиісінше 290,1 млрд. теңгеден 796,6 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Түсті металлургияда кен өндіру серпіні бір қалыпты емес. Алюмминий (2003 жылғы 4,7 млн. тоннадан, 2009 жылғы 5,1 млн. тоннаға дейін) және қорғасын-мырыш (тиісінше 6,4 млн. тоннадан 7,1 млн. тонна дейін) кендерін өндіру ұлғайды. Дегенмен, қаралып отырған кезеңде мыс (2003 жылғы 34,9 млн. тоннадан 2009 жылғы 31,2 млн. тоннаға дейін) және мыс-мырыш кендерін (тиісінше 6,2 млн. тоннадан 5 млн. тоннаға дейін) өндіру төмендеген. Қара металлургия өндірісінің серпіні шойын өндірісі көлемінің 2003-2009 жылдар ішінде 4,1 млн. тоннадан 2,9 млн. тоннаға дейін, шикі болаттың 5,1 млн. тоннадан 4,1 млн. тоннаға дейін және тегіс прокаттың тиісінше 3,8 млн. тоннадан 3 млн. тоннаға дейін төмендегенін көрсетеді. Сонымен қатар, талданып отырған кезеңде көміртекті электрлік болат өндірісінің көлемі 0,2-ден 0,5 млн. тоннаға дейін, құрылысқа арналған шыбықтар 0-ден 97,2 мың тоннаға дейін және құбыр өнімі тиісінше 65,3 -тен 150,2 мың тоннаға дейін өскені байқалады.

1-кесте. Қара және түсті металлургия өндірісінің динамикасы

Облысымыз Қазақстан Республикасының минералдық шикізат кешенінде жетекші рөл атқарады. Ертістің Павлодар өңірінің қатты пайдалы қазбаларының баланстық қорының жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл – алтынды, құрылыс материалдары мен өзгелерін қоса алғанда, көмір мен әр түрлі [[металдар. Кен орындарының бір бөлігі ертеден және табысты өндірілуде, қалғандарында қосымша геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде, пайдалы қазбалардың нақты көлемдері, өндіру жағдайлары анықталуда. Павлодар облысында Қазақстанның барлық көмір қорының үштен бір бөлігінен астамы шоғырланған. Ең ірі кен орындары – Екібастұз және Майкөбен, оларда сәйкесінше 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық шикізат сақталған. Жалпы көмір қоры үш миллиард тоннадай болатын басқа да тоғыз кен орнын болашақта өндіруге болады. Барлық кен орындарының ерекшелігі көмірдің тереңде жатпағандығы, ал кей жерлерде тікелей жер бетіне шығып жатқандығы болып табылады. Сондықтан ол ашық үнемді әдіспен өндіріледі. Екібастұз бассейнінің көмірін өндірудің бірінші жарты ғасырында 2 миллиард тонна көмір өндірілді. Барлау жүргізілген қалған көлемдері бірнеше жүзжылдыққа жетеді. “Бозшакөл” мыс-порфироидтық ірі кен орны өндіруге дайын. Мұнда руда жер бетіне жақын орналасқан және өндірістік шоғырлануында тек қана мыс емес, молибден, күміс, басқа да құнды металдар бар. Барлық кен орындарындағы мыстың жалпы қоры үш жарым миллион тоннаны құрайды.

Энергияның қалай өлшеніп, қалай қайта құралатынын түсіну үшін, ең алдымен әртүрлі отын-энергетикалық ресурстардың табиғатын түсіну керек. Шахталардың, бұрғылардың және мұнай өңдейтін зауыттардың өнімінің әртүрлілігі қазіргі тәжірибеге қабылданған халықаралық масштабтағы стандарттарға сәйкес нақты анықталу керек.

Төменде кейбір анықтамаларда қолданылған техникалық терминдердің сөздігі келтіріледі.

Энергетикалық  ресурстарға барлық механикалық, химиялық және физикалық энергия көздері жатады. Энергетикалық ресурстар олардың табиғатына, алу жолдарына және басқа да нышанына байланысты топтастырылады.

Қатты органикалық отын және уран ресурстарының көп мөлшері өнеркәсібі дамыған елдердің жерінде болса, мұндай ресурстары мен гидроэнергия негізінде дамып келе жатқан Азия, Африка және Латын Америка елдерінде.

Жер қойнауындағы отын қоры болып көмір, мұнай, газ және уран рудалары саналады. Көмірдің дүниежүзілік қоры 9-11 трлн тонна, оның ішінде 50 пайызы ТМД елдеріның жерлерінде шоғырланған. Жылына орта есеппен пайдалануға жерден алынатын мөлшер 4,2 млрд.тонна.

Дүние жүзілік мұнай қоры 840 млрд. Дүниежүзілік табиғи газдың қоры 300-500 трлн м³. Табиғи газдардың үлкен қорлары Иракта, Сауд Аравиясында, Алжирде, Ливияда, Нигерияда, Венесуэллада, Мексикада, АҚШ-та, Канадада, Австралияда, Ұлыбританияда, Норвегияда, Голландияда, Ресейде, Қазақстанда.  Жыл сайын Ресей 800-850 млрд. м³   табиғи газ өндірсе, Қазақстанда 5-7 млрд м шамасында өндіріледі

Күн- өте үлкен қуатты энергия көзі. Оның 22 күн ішінде жерге берген энергия қуаты бүкіл Жер әлеміндегі органикалық отынның қуатына тең. Күн қуатын өнеркәсіп пен тұрмыс жағдайында қалай қолдануға болатыны бұл да шешілмеген проблеманың бірі.

Жел энергиясынан электр тоғын алу процестеріне экологиялық тұрғыдан қарасақ, мұны таза технологияға жатқызуға болады. Шу және телидидар жүйесінде кездесетін тағы да басқа бөгеуілдердің мәселесі шешілетін проблемалар деуге жатады.

Жалпы геотермальдық энергия қоры 200 гВт  шамасында, негізінде ол Тынық мұхиттың төңірегінде шоғырланған.

Тағы бір энергия көзі – биомасса. Оның құрамындағы күкірттің мөлшері 0,1%, ал күлділігі-3-5%-тен аспайды. Биомассадан алынған газды оын ретінде пайдаланып, турбогенераторлардың көмегімен электр тоғын ал жолы басқа белгілі әдістермен бәсекелеске алады.

Пайдасы мен бірге мұнай өндірісінің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері де аз емес. Қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері де аз емес. Қоршаған ортаның ластануы іздеу барлау және мұнай, газ өндіретін ұңғымалар құрлысынан басталады. Бұл кездегі ластаушы көздерге бұрғылау қондырғыларында орнатылған дизельдерден шығатын түтіндер, азот пен көміртек оксидтері, шаң, бұрғылау ертінділері және т.б. бұрғы мұнарасынан 800 м алшақтыққа дейін топырақ және өсімдіктер бұрғылау сұйығымен ластанып, зардап шегетіні ғылыми түрде дәлелденген.

Мұнайды алғанда табиғатқа тиетін зардаптар мынадай:

- Апатты жағдайлардың болуын азайту мақсатында көптеген шаралар қолдануға тиіс. Мысалы, коррозиямен күресідің нәтижелі жолдарын іздестіру және тасымалдау құбырларын жиі тексеру, жөндеу жұмыстарын уақытылы ұйымдастыру.

- мұнайды жер бетіне шығару үшін біраз жер ресурстарының әртүрлі құрлыс обьектілерін салуға айналымнан шеттелуі, жер сұрқының бұзылуы, ластануы.

-ластаушы заттар бөлініп, атмосфераның, жер бетіндегі және жер астындағы сулардың, топырақтың олармен ластануы

-мұнаймен қоса жер бетіне жоғары минералды судың шығуы

-бұрғылауда шыққан қалдықтарды көму

-мұнайдың төгілуі.

Негізінде негативті әсерді мұнай шығаратын кәсіпорындар атмосфералық ауаға тигізеді. Осы өндірістен шығатын ластаушы компоненттерге көмірсутектері, көміртек оксиді, қатты заттар жатады. Осы салада мұнаймен бірге қосыла шығатын газ әлі толығымен қолдануын таппағанына байланысты, жыл сайын оның көлемінің 20 пайызы пайдасыз алуда жағылады, сондықтан қоршаған ортаны ластаумен қатар табиғи ресурс ысыраптанылады. Очыған байланысты бұл газдарды кәдеге асыру жодарын іздестіру қажет.

Бұрғылайтын қондырғылар мен магистральды газ-мұнай тасымаодайтын құбырлар кездейсоқ апатты жағдайға ұшыратуы мүмкін, осы кезде қоршаған ортаның, әсіресе жер бетіндегі сулардың ластануы орын алады. Апаттық жағдайдың тууының негізгі себебі тасымалдау құбырларының коррозия процесіне ұшырап, жарылуы, сонымен қатар құрлыс техникасының осы құбырларды басып езіп кетуіне немесе технологиялық және құрлыстық ақаудың болуына да байланысты келеді.

Мұнай шығаратын өндірістер басқалармен салыстырғанда суды көп жұмсайтын болғандықтан, олардың суаттарға жіберетін латанған ақаба суларының көлемі де жеткілікті.

Қазақсанда мұнай өңдейтін кәсіпорындар 1945 жылдан бастап жұмыс істей бастады. Бірінші іске қосылған Атырау мұнай өңдеу зауыты, ол 1959 жылға дейін тек сырттан әкелінген шикізатты өңдеді, яғни Түркменістан мен Әзірбайджанның мұнайын. Қазіргі кезде республикада жұмыс істейтін тағы да екі мұнай өңдейті зауыт бар- Павлодар мен Шымкент мұнай өңдеу зауыттары. Ақтау қаласында мұнайдың ілеспе газынан алынатын этан фракциясын өңдеп этилен, тил бензол, стирол және полистирол шығаратын біріктірген ірі тоннажды өндіріс пен пластмасса зауты жұмыс істейді. Бұл зауытта бояу өңбейтін алуан түрлі пластмассалар алынады.

Мұнай өңдейтін зауыттар ауа мен су бассейндерін ластайтын көздің бірі. Ластаушы заттар шығаратын негізгі көздерге- мұнайды күкірттен тазарту мен катализаторларды регенерациялау процестері, қыздырғыштар және қазандықтар жатады. Сонымен қатар мұнайдан, одан алынған өнімдерді  сақтайтын ыдыстардан, су мен мұнай сепараторларынан әртүрлі заттар бөлініп, қоршаған ортаны ластап отырады.

Мұнай өңдейтін өндірістің кәсіпорындары атмосфераны көмірсутектермен, күкірттіоксидпен, көміртек оксидімен, азот оксидімен ластайды. Бұл кәсіпорындар көп мөлшерде суды қажет кткді, ал олардан шыққан ақаба суларда көп мөдшерде мұнай өнімдері, сульфат, хлорид, азот қосылыстары, фенол, ауыр металдардың тұздары болғандықтан, суаттар осы заттармен ластанып отырады. Топырақты да ластайтын осы қосылыстар.

Әдебиет: [1, б. 11-28, 34-43, 252-256; 4, б. 33-34], [1, б. 28-34].
Тақырып 5. Қоршаған ортаға қара металлургия кәсіпорнының техногенді әсері. Әсерін басу тәсілдері

Жоспар:

Қара металлургия. Шойын балқыту, оны құрышқа қайта өңдеу кезінде де атмосфераға лас түтін көп бөлінеді. 1 тонна шойынды балқыту кезінде 4,5 кг шаң, 2,7 кг күкіртті газ, 0,5-0,1 кг марганец бөлінеді. Онымен қоса қоршаған ортаға біраз мөлшерде мышьяк, фосфор, сурьма, қорғасын қосылыстары, сынап парлары, шайырлы заттар бөлінеді. Түсті металлургияда атмосфераны шаңмен, газбен ластау көзі болып табылады. Түсті металлургиядан атмосфералық ауаға шаңды заттар, мышьяк, қорғасын және т.б. заттар бөлінеді. Электролиз арқылы алюминий алу кезінде де электролиздік ванналардан көптеген шаңды және газды фтор қосындылары бөлінеді. 1 тонна алюминий алу үшін электролиздердің түрі мен қуатына байланысты 33-47 кг фтор жұмсалып, оның 65% қоршаған ортаға тарайды.

Металлургия ауыр өнеркәсіпке жататын индустрияның базалық және ескіден келе жатқан салаларының бірі. Қара және түсті металдарды алу түрлі кен орындарына байланысты қуатты шикізат базасына сүйенеді.

Қара және түсті металлургияның көптеген ұқсастықтары бар:

1) технологиялық циклдары көп стадиялы: кенді өндіру; 1-ретті металл алу; металды қайта өңдеу; прокат даярлау болып табылады.

2) қара және түсті металдарды өндіру, байыту және әсіресе металл балқытуға байланысты туындайтын экологиялық проблемалар;

3) 2-ші реттік металлургияның, яғни қара және түсті металдар ломының (сынықтарының) утилизациясының орны ерекше, бұл 1-ші реттік металға қарағанда шығын мен қоршаған ортаны ластаудың кем болуына септігін тигізеді.

Қара металлургия – ауыр өнеркәсіптің базалық саласы. Оның құрамына темір рудасын өндіру, шойын мен болат балқыту, түрлі профильдегі прокат пен темірдің өзге металдармен қорытпасын өндіру кіреді /1/.

Қара металлургия – ең алдымен ҒТП деңгейін анықтайтын машина жасау үшін ең массалық конструкциялық материал, өнеркәсіп үшін шикізат, халық тұтынатын материал өндіретін кешенді базалық сала /3/.

Қара металлургияда басты құрамдас рольді металлургиялық қайта өңдеу ойнайды; шойын-болат-прокат. Өзге өндірістер жанама, қосымша болып табылады: руда өндірісі мен байыту (темір, марганец, хром), көмірді кокстеу (түгелімен металлургиялық комбинаттарда өндіріледі), көмекші материалдар өндіру (флюсті әктас, магнезит), ферроқорытпа өндіру, қара металдарды қайта өңдеу, өндірістік бағыттағы металл бұйымдарын шығару (метиз).

Бұрынғы одақтас республикалардың шаруашылық бөлініс нәтижесінде сала түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Бүкіл металдың жартысына жуығын өндіретін, әрі табиғат ресурстарының үйлесімдік тұрғысынан (Донецк көмірі мен Кривой рог темір рудасы), әрі халық пен өндірістің орналасуына байланысты орталықтану тұрғысынан тиімді орналасқан оңтүстік металлургиялық база Украинада қалды. Қазақтанда Қарағанды металлургиялық комбинаты, Қарағанды көмірі және Қостанай темір рудаларынан тұратын қуатты Қазақстандық металлургиялық база қалды. Закавказье кәсіпорындары, соның ішінде толық циклды (Грузия - Рустави), жалпы өндірістен шығып қалды. Бұл өндірістік, технологиялық байланыстардың жаппай жойылып, өнім өндірісі құлдырауына себепші болды.

Сондай-ақ Тусті Металлургия Өнеркәсібіне алмас, электрондар, кейбір хим. қосылыстар (сирек кездесетін элементтердің тотықтары, күкірт қышқылы, тыңайтқыштар, химикаттар, т.б.) өндірісі де кіреді. Азия құрлығының таулы қыратты аймақтарында түсті металдардың, алмастың ірі кен орындары бар. Австралияда Тусті Металлургия Өнеркәсібі қорғасын, мырыш, мыс, алтын, күміс кен орындары аясында дамыған. Африка құрлығы бойынша кобальт пен мыстың аса ірі қоры Замбия мен Конгода, алмас, платина, алтын кендері Оңт. Африка Республикасында, уран Нигерия мен Намибия жерінде орналасқан.

Мультимедиялық әрекет:

Мұнай – ашық сары, жасыл және қоңыр қошқыл, кейде қара түсті болып келетін, өзіне  тән иісі бар, ультракүлгін сәуле жарығын шығаратын сұйықтық. Оның түсі, құрамындағы элементтерге байланысты. Мұнайдың физикалық қасиеттеріне оның тығыздығы жатады. Салмағына қарай мұнай ауыр және жеңіл болып екіге бөлінеді. Жеңіл мұнай қатарына тығыздығы – 0,9 г/см³-ден төмен мұнайлар жатады. Мұнайдың тығыздығы жоғарлаған сайын қайнау температурасы арта бастайды. Электр тогын нашар өткізеді.

Мұнай суда ерімейді, бірақ кейбір органикалық – бензин, хлороформ, эфир сияқты еріткіштерде ериді. Мұнайдың жылу бөлгіштік қабілетін 10400-11000 ккал/кг шамасында, ең жоғары жылу беретін отын қатарына жатады.

Мұнай тектес табиғи газдар жер қойнауында өз алдына жеке-жеке таза кен, газ кендері, болмаса, мұнай ішінде еріп, тұтас мұнай – газ горизонттарын құрастырып немесе тікелей мұнай бетінде шоғырланып орналасқан.

Каспий теңізінде мұнай және газ өндіру өндірісі 150 жылдан бері жүргізіледі. Мамандардың жобалауы бойынша өндірілетін мұнайдың жалпы қоры 200 млрд баррель көлеміндей деп болжанады. Ең ірі көмірсутектердің қоры Қазақстан шельфінде орналасқан. Мұнай мен газды өндіру және өңдеу көлемінің біздің облыс аймағында ұлғаюы да, жергілікті экологиялық проблемалар қатарын көбейтуде.

Әдебиет: [8, б. 222-231].

Тақырып 8. Химиялық өнеркәсіп. Негізгі ластағыштар. Әсерін басу тәсілдері

Жоспар:

Химиялық заттар:

1. Зиянды- қатты әсер ететін уланғыш заттар (ҚӘУЗ- СДЯВ)

2. Улағыш заттар 7 млн белгілі- жылына 500-1000 жаңа химиялық қосылыстар мен қоспалар түзіледі. 7 млн : 5500- тағам қоспасы, 4000- дәрілік заттар, 1500- тұрмыста қолданылады (жуғыш, тазартқыш).

Ағза – зиянды зат- қоршаған орта- өзара әрекет- токсиндік әсер- заттың мөлшері.

Токсиндік әсер мынаға байланысты: адамның жасы, адамның жынысы, ағзаға ену жолы, адамның сезімталдығы,зиянды заттардың ағзаға ену жолы, заттың ағзадан шығу долы, ағзада таралу жолы, метеорологиялық жағдайлар , заттың мөлшері, заттың физикалық қасиеті, токсинділігі, ену ұзақтылығы, өзара әрекеттесу қабілеті.

Аздаған мөлшерде зиянды әсер көрсететін заттар улар деп аталады-зиянды заттар.

Химиялық қосылыстардың практикада пайдалануына қарай жіктелуі:

- Өнеркәсіп улары

- Ауыл шаруашылығында қолданылатын улы химикаттар.

- Дәрілік заттар

- Тұрмыстық химикаттар (тағам қоспалары, тазартқыш заттар, косметика, т.б.)

- Биологиялық жануар текті және өсімдіктекті улар (өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар, насикомдардағы)

- Әскери улағыш заттар.

Зиянды зартардың ағзаға әсер ету сипаты бойынша жіктелуі:

1. Жалпы улы әсерлі (тұтас ағзаны немесе жеке жүйені уландыру)

2. Тітіркендіргіш (тыныс алу жолы, көздің кілегейлі қабықшасын, тері жабынын)

3. Сенсибилиздеуші (күшеіткіш) (аллерген ретінде әсер ететін)

4. Мутагенді ( генетикалық кодты бұзатын, тұқым қуалау ақпаратын өзгентетін)

5. Концерогенді (қатерлі ісіктерді тудыратын)

6. Репрадуктивті функцияға әсер етуші

7. Адам әсерін үйреніп кететін зиянды заттар, бейімделу тудырғыш зиянды заттар.

Улы газдар, булар, тұмандар, аэрозольдер-тыныс алу жолы

Аэрозольдер-тағам арқылы, тері арқылы.

Тыныс алу жолы- қан айналымы.

1. кәсіби аурулар- қан айналымы

2. улану –жалпы және жергілікті.

Ағзада зиянды заттардың жиналатын орндары:

1. Кілеткадан тыс сұйықтықта (14 л /70 лг салмаққа шаққанда)

2. Кілетка ішілік сұйықтық (28 л)

3. Май ұлпасы

Уланудың өту барысы:

1. Жіті

2. Жіті улануға ұқсас, бірақ баяу өтетін

Ағзаға түскен зиянды заттардың биотрансформацияға және метоболизмге ұшырау.

Зиянды әсер күшейеді немесе әлсірейді (жойылады)

Зиянды заттардың әсерін жою жолдары:

1. Удың химиялық құрылымын өзгертуі.

2. Депоға (қандағы мөлшері азаяды) жиналу (сүйекте, бүйректе, бауырда, жүйке жүйесінде)

3. Ағзадан шығарылу (тыныс алу, асқорыту жолдары арқылы, бүйрек, тері, бездері арқылы)

Кейбір органикалық қосылыстар жартылай тыныспен шығарылады;

Ауыр металдар асқазан жолы және бүйрек арқылы шығырылады;

Май және тер бездердің ролі аз шығаруда.

Кейбір улар (Pb, Co) ана сүтімен де шығыу мүмкін.

Зиянды заттарды қауіптілігі бойынша кластарға бөлу:

І. Аса қауіпті

ІІ. Қауіпті жағдай

ІІІ. Қауіпті шамалы.

ІҮ. Қауіпті аз.

Орташа өлім дозасы LD50 –1 рет ағзаға енгенде 50 пайыз жануарды өлтіретін доза.

ҚӘУЗ-СДЯВ

Өндірістегі авария- ҚӘУЗ атмосфераға бөлінеді- адамды жаппай зақымдайды .-улану, өлім.

ҚӘУЗ- хлор, аммиак, күкіртті ангидрид, күкіртті көміртек, көміртегі тотығы, синиль қышқылы, сынап, т.б.

ҚӘУЗ көзі және тұтынушысы: химия саласы, мұнай өңдеу өнеркәсібі. Целлюлозды- қағаз өнеркәсібі, тағам кәсіп орны, су құбыры және тазарту ғимаратты.

Әдетте ҚӘУЗ жабық ыдыста өз буының қысымда сақталады. Ал егер ыдыс қираса ішіндегі заттың қысымы атмосфералық қысымға дейін төмендейді және қайнай бастайды, газ немесе бу түрінде айналаға тарайды. (бөлініп шыққан концентрацияға және желдің жылдамдығына қарай)

1. Қатты жел соқса зақымдау бұлты тез тарайды

2. Ауа t0 жоғарласа

3. жаңбыр жауса- ҚӘУЗ топыраққа сіңіп, ыдырайды.

ҚӘУЗ әсерінен қорғау шаралары: халықты көшіру, алғашқы медициналық көмек көрсету, антидот беру, газқағар кигізу, авариялық құтқарғыш жұмысын жүргізу, өртті сөндіру, аймақты санитарлық өңдеу (дегазация);

ҚӘУЗ сақталатын ыдыстың беріктігін күшейту; ыдыстың астында суға толы резервуарлар дайындау.

Жұмыс бөлмесін заман талабына сай техникамен ( авариялық дабылмен) жабдықтау.

Экологиялық жағдайды бағалау

а) қала

б) аудан

Жоспар:

• 
  Еге де адамдар сейсмикалық қауіпті аумақтарда тұраытын болса, олар міндетті:
  
• 
  Құжаттарды, бағалы заттарды, қалта фонаригін және оған келетін қосымша батарейкаларды оңай жерде ұстауға міндетті;
  
• 
  Тұщы су қорымен, тмақ өнімдерінің консервіленген түрімен, медикаменттермен және жылы киідермен қамтамасыз етілулері міндетті;
  
• 
  Бөлмедегі мүлікті ыңғайластырған кезде, оларды жер сілкінісі кезінде жататын орынға немесе сыртқа шығатын есікті жаппайтындай етіп орналастыру керек;
  
• 
  Жататын орынды әйнектін және сыртқы қабырға жаңына қоймау керек;
  
• 
  Шкафтарды және сөрелерді қабырғаға бекіту;
  
• 
  Жер сілкінісінің өтіп кетуін тосатын қауіпсіз орынды алдын ала дайындап қою керек;
  

• 
  жер сілкінісі кезіндегі әрекеттер
  
• 
  Бастысы – алаңғасарлыққа салынбау керек. Мекеменің тербелісін байқасаныз, шамшырақтар мен аспашамдардың тербелістерін байқаған соң, шынылардың сыңғырлаған дыбыстарын естіген соң, заттардың құлағандарын көргеннен кейін тез арада бөлмеден шығу керек.
  

Егер де сіз мекемеден тез арада шығып кете алмасаңыз, мекеме ішінен қауіпсіз орын тауып, жер сілкінісінің басылғанын күтіңіз, мекеме ішіндегі қауіпсіз орын ретінде сыртқы қабырғалармен құрылған бұрыштар болуы мүмкін. Сонымен қатар мекеме ішіндегі қауіпсіз орын ретінде жататын орындардың астыңғы жағы болып табылады, басыңызды бүгіп жататын орын астында жатсаңыз қауіп деңгейі төмендейді.

Міндетті түрде барлық электр құралдарын сөндіру керек. Пәтердің сыртқы есігін ашып қойыңыз. Егер де жаныңызда кішкентай балалар болса, оларды өзіңізбен бірге ұстаңыз. Тербелістер тоқтатылған соң тез арада пәтерден шығыңыз. Пәтерден шыққын кезде және баспалдақтан түсер кезінде абай болыңыз, баспалдақтың өзі неесе баспалдақ тіректері зақымданған болуы мүмкін.

Егер жер сілкінісі кезінде сіз пәтер ішінде емес, қала орталығында болсаңыз, онда тез арада мекемелерден алыстауыңыз қажет. Сонымен қатар столбтардан және кез келген қоршаулар маңынан алыстаку керек. Үзілген өткізгіштерден аулақ болыңыз.

Ал егер де сілкініс кезінде қоғамдық көлікте болсаңыз, онда көлік жүргізушісі тоқтап, есікті ашпағанша оныңыздан қозғалманыз. Егер де сіз алаңғасарлыққа беріліп, автобус, трамвай немесе троллейбус әйнектерін сындыра бастасаңыз, сіз түлі жарақаттар алуыңыз мүмкін. Ал егер де сілкініс кеінде сіз көлік ішінде болсаңыз, міндетті түрде көліктен тез арада шығуыңыз керек.

• 
  Жер сілкінісінен кейіңгі әрекеттер:
  
• 
  Тербелістерден кейін тез арада зардап шеккен адамдарға алғашқы медициналық көмек көрсету керек, және үйін астында қалған адамдарға көмек көрсету керек.
  
• 
  Егер де сіз үйін астында қалып қойсаныз, есіңізде болсын, адам сусыз және тамақсыз ұзақ уақықа дейін шыдай алады. Сондықтан да ең бастысы қолыңызды түсірменіз.
  
• 
  Сереңкелермен қолданбаныз, егер де екеме ішінде газ болған жағдайда жарылыс тууы мүмкін.
  
• 
  Сілкініске ұшыраған мекемелерге кірменіз.
  
• 
  Сілкініс жайындағы ресми мәліметтерге ғана сеніңіз. Сілкіністің қайталануына дайын болыңыз.
  
• 
  Көшкін кезінде. Келе жатқан көшкіннің белгілері пайда болу кезінде:
  
• 
  Жақында орналасқан көшкін станциясына хабарлау;
  
• 
  Электорлық және газ құрылғыларын, су өткізгіш жүйесін сөндіру;
  
• 
  Эвакуацияға дайындалу.
  

• 
  Сел және лавина кезінде. Селдік ағын кезіндегі әрекет. Селдік ағынның жақындап келе жатқанын білдіретін дыбыстарды естіген соң, электорлық жабдықтарды, газды, су өткізгіштерін өшіріп, үйден шығу керек. Тар жерлерден және басқа да кішкентай көлемді орындардан алыс болыңыз, бұл жерлерде сел күшейтіледі.
  

Тез арада көмек көрсету.

• 
  Жеке бас қорғау құралдары мен прафилактика құралдарын білу.
  

• 
  Зардап шеккен орнында алғашқы медициналық көмекті кім көрсетеді?
  
• 
  Жеке бас дәрі-дәрмек қорапшасына кіретін заттар тізімі.
  
• 
  Антихимиялық жеке бас пакетіне кіретін заттар тізімі.
  
• 
  Тез арада медициналық көмек көрсету үшін қолданылатын функционалдық комплектіге кіретін заттар тізімі.
  
• 
  Арртериалды, венозды қансырау белгілері қандай және олардың арасындағы айырмашылықтары қандай?
  
• 
  Капиллярлы және паренхиматозды қансырау белгілері қандай және олардың арасындағы айырмашылықтары қандай?
  
• 
  Иммобилизация дегеніміз не, және ол қандай уақыттарда қолданылады?
  

Алғашқы медициналық көмек көрсетіледі:

• 
  Қансырау кезінде – қансырау белгілерін білу қажет және қансырауды уақытша тоқтату әдістерін білу керек.
  
• 
  Сынықтар кезінде – зардап шеккен адамда сынық нәтижесінде травмалық шок болуы мүмкін. Ең алдымен антишоктық шаралар қолдану керек. Ал арртериалды қансырау болған жғдайда қанды тоқтату керек.
  
• 
  Өртке шалдыққан кезде – зардап шеккен адамның киімін шешпеу керек, оны стерильді простыняға орау кеек. Және ауруды төмендететін дәрмектерді салу керек.
  
• 
  Клинаикалық өлім кезінде – жасанды дем беру керек немесе жүрекке тура массаж жасау керек.
  
• 
  Шок жағдайында – қансырауды тоқтату керек, жарақатқа асаептикалық байлаулар жасау керек, иммобилиация болса, белгілі бір шаралар қолдану керек, зардп шегушіні жылыту керек.
  

• 
  Транспорттау этабының мәнділігі мен маңыздылығын студенттерге түсіндіру.
  

• 
  Зардап шеккен адамды көтеріп, тасығышқа жатқызу әдістері қандай?
  
• 
  Қабырғасына зиян келген адамды тасығышқа дұрыс жатқызу әдістері қандай?
  
• 
  Кеуде жасушасы зақыданған адамды тасыышқа қалй дұрыс жатқызу керек?
  
• 
  Бетіне зиян келген адамды қалай орнынан қозғауға болады?
  
• 
  Зардап шекен адамды баспалдақ бойынан өткізу әдістері қандай?
  
• 
  Қарын аймағындағы жарақаттары бар зардап шегушіні қалай дұрыс жатқызуға болады?
  

Тасығыш ұзындығы – 221,5 см, ені – 55см, массасы – 8,5-10 кг.

Тасығыштарды ашу ережелері:

Тасығыштарды екі адам ашады:

• 
  Тасығышты сол қолымен ұстай отырып, оң қолымен – белбеуді босатады;
  
• 
  Тасығыштын ұстағыштарын ұстай отырып, тез әрі тепкін күшімен жанына қарай әкетеді, тасығыштарды аша отырып.
  
• 
  Ұстағыштарды жан жаққа тарту арқылы тасығыштын дұрыс ашылғанын тексереді.
  

• 
  Тасығыштарды, аяқтарын көкке қаратып жабады;
  
• 
  Алдымен бір адам өзінің жағын түсіріп, ашу замогын басып оны ашады;
  
• 
  Содан соң екінші адам тасығыштын келесі жағын түсіріп замокты тексереді.
  
• 
  Содан со тасығышты екі бүктеп белбеумен орап тастайды.
  

• 
  Техниклық жүйелер мен технологиялық процесстердің қауіпсіздігінің артуы бағыттарын білу;
  

• 
  Қоршаған ортаны қорғаудағы негізгі бағыт қандай?
  
• 
  Техникалық жүйелердің экологиялық қауіпсіздігі үшін не қолданылады?
  
• 
  Тұрғындады қорғау үшін қандай әдістер қолданылады?
  

• 
  Зиянды заттарды зиянсыз заттармен алмастыру;
  
• 
  Өндіудің және тасымалдаудың құрғақ әдісері дымқыл әдістермен алмастыру;
  
• 
  Ада өміріне қауіп төндіретін технолгиялық операцияларды, вибрация мен басқа да факторлардың қарқындылығын төмендету;
  
• 
  Аппаратура мен құрылғыларды герметизациялау;
  
• 
  Толықтай ағғару және технологиялық лақтырындылардан тазарту, өндірістік науаларды ластаудан тазарту;
  
• 
  Сәуле жылуынан қорғанатын әдістерді қолдану;
  
• 
  Қоршаған ортаны қорғаудағы маңызды бағыттың бірі – азқалдықты және қалдықсыз технологияларды құрастыру.
  

Техникалық жүйелер мен технологиялардың экологиялқө қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін экобиоқорғаныстық қызмет қолданылады. Экоиоқорғаныситық қызмет – қауіпті және зиянды факторлардан адам мен табиғи ортаны қорғаудың әдісі.

Зиянды заттардан атмосфераны қорғау – шаң, тұма, зиягнды газ бен будан туындайтын өндірістік ауа лақтырындырларын тазарту арқылы жүреді. Шаңнан құрғақ әдіспен тазарту үшін шаңұстағыштар, басқ фильтрлер қолданылады, ал шаңды дымқыл әдіспен келтіру үшін газжуғыштар қолданылаыды.

Тұманды тазарту- электрфильтрлер көмегмен жүргізіледі. Ерімейтін улы газдарды тазарту залалсыздандыратын реакторлар көмегімен жүргізіледі. Буды тазалау олапрдың конденсатордағы конденсациясы негізінде жүргізіледі.

Гидросфераны қорғау- арық суларын ластайтын затардан аылу арқылы жүзеге асады. Кезегінше арық сулары механикалық әдістермен тазаланады: арта қалдыру, фильитрлеу, ортадан тепкіш күш жиіліктерін жою.

Дезодарациалау кезінде – жағымсыз иіс шығаратын заттар, дегазациялау кезінде – агрессиялық гадар жойылады, озондауда – су түссізденеді, дәмдер, иістер жойылып су зақфымсыздандырылады.

Соңғы деңгейде микроағзалардың қабілеттеріне негізделген биохимиялық судың тазартылуы жасалады.

Өндіріс жағдайында адамды қорғау, сонымен қатар қауіпті және зиянды факторлардың шектік деңгейге төмендетілген немесе жіберілмейтін өндірістен тыс техникалық құралдардың өзара байланысында жүзеге асырылады.

Желіммен, бояулармен жұмыс кезінде зиянды заттардан қорғану үшін жергілікті соратын желдеткіштер пайдаланылады.

Электр тогынан қорғану үшін жұмыс орындарына төмен қысым беру, токты қорғанышты сөндіру негізінде жерге тұрақтандыру қолданылады.

Қоршау құрылғылары автокөліктің қозғалмалы бөліктерін, станоктар мен механизмдерді, өңделетін материалдардың жиіліктерінің ұшу орнын, зиянды сәулелену мен жоғары температураға ие аймақтарды қорғау үшін қызмет етеді.

Дірілдің зиянды әсерінен қорғану үшін автокөліктік пен вагондық рессорлар, резіңкеметаллдық амортизаторлар, болат серіппелер мен тіректі төсегіштер пайдаланылады.

Дыбыстан қорғану үшін әр түрлі дыбыс жұтатын материалдар қолданылады.

Адамның жеке бас қорғану құралдарына жатады:

• 
  Басты қорғау құралдары (каска, шлемдер)
  
• 
  Көз (қорғаныш көзілдіріктері)
  
• 
  Бет (кесте, перделер)
  
• 
  Тыныс алу алу органдары (респираторлар, қарсыгаздар)
  
• 
  Есту органдары (қадауыштар «Беруши», құлаққалдар)
  
• 
  Арнайы киім мен аяқ-киімдер
  

Әр тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:

• 
  Дененің әр түрлі кезінде жұмыстарды атқаруға қажет минималды орын көлемін нұсқайтын суреттер дайындау.
  

Әр тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:

• 
  Техногендік қауіптер
  
• 
  Өзіндік жұмысты реферат түрінде жасау керек.
  
• 
  Келесі сұрақтарды қарастыру керек: механикалық тербеліс, электромагниттік кеңестіктер, лазерлік сәулеленулер, электрлік ток.
  
• 
  Бұл аураларды алдын алу кезінде мүмкін болатын профессионалдық аурулар.
  
• 
  Иондық сәулелену
  

Әр тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:

• 
  Өзіндік жұмысты реферат түрінде жасау керек.
  
• 
  Келесі сүұрақтарды қарастыру керек: теміржолдағы, автокөліктердегі, су және ауа көліктеріндегі апаттар.
  

Әр тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:

• 
  Өзіндік жұмыс тақырыбы тәжірибелік сабаққа қосымша болып табылады.
  
• 
  Ұсынылған әдебиет бойынша теориялық мәліметті оқыған соң, тәжірибелік сабақтарда көрсетілмеген алғашқы медициналық көмек алгоритмін құрастыру. Алғашқы көмек көрсету кезінде рұқсат етілмейтін әрекеттерге мән беру қажет.
  

Әртақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:

• 
  Өзіндік жұмысты реферат түрінде жасау керек.
  
• 
  Келесі сұрақтарды қарастыру керек: Салауатты өмір салтының негіздері, мұра және болашақ ұрпақтағы оның ролі, салауатты өмір салты – тіршілік әрекеті кезіндегі қауіпсіздіктің қажет шарты.
  

• 
  ӨСҚН курсының негізгі ұғымдары:
  

Кейбір негізгі ұғымдар: 1) жол апаты, 2) атмосфера, 3) қауіпсіздік, 4) тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі, 5) биосфера, 6) зиянды факторлар, 7) гидросфера, 8) тіршілік әрекеті, 9) аймақ, 10) төтенше жағдайлар, 11) сүргіндер, 12) зілзалалар, 13) литосфера, 14) жағымсыз жағдайлар, 15) қауіп, 16) қауіпті фактор, 17) өмір сүру ортасы, 18) стихиялық апаттар, 19) стихия, 120) техносфера, 21) төтенше жағдай, 22) табиғаттың төтенше жағдайлары, 23) техногендік төтенше жағдайлар (дәрістік және тәжірибелік тапсырмалар).

• 
  ТЖ кезіндегі әрекеттер мен алдын алу жөніндегі мемлекеттік жүйесі.
  

Ол үшін оқу әдебиетінің көмегімен мелекеттік жүйенің құрылымын басқаруды ретке келтіру.

Қазақстан Республикасының Төтенше жағдай бойынша Министрлігінің қызметін, құқықтары мен негізгі тапсырмаларын білу. Бұл министрлікті Қазақстан Республикасының Президентімен тағайындалған төтенше жағжай бойынша Министр басқарады.

Министр қарамағында кеңес алқасы болып табылатын министрдің алқасы бар.

Шаруашылықтағы тұрғыдарды және объектілерді қорғау – ГО- ның алғашқы тапсырмасы болып табылады.

ГО аймақтық-өндірістік ұстаным бойынша ұйымдастырылады.

Басқару органдарының байланысын жұмыс дәптеріне схема немесе мәтін түрінде орындау керек.

• 
  Адам ағзасына зиянды заттаррдың әсері.
  

Улы химикатпен, қышқылмен, дәрілік дәрі-дәрмектер, алкогольмен және есірткімен улану жағдайларын қарастыру.

Иондайтын сәулеленулер.

Иондайтын сәулеленулердің өлшем бірліктері мен оның жүйеден тыс бірліктермен байланысын жақыс ібілу дәрістік мәліметті оқу және оны тәжірибелік тапсырмаларда қолдануды жеңілдетеді.

Иондатылған сәулеленулердің дозиметриясында қолданатын өнімділік бірліктерін және оның жүйеден тыс бірліктерімен байланысын кесте немесе мәтін түрінде, жұмыс дәптеріне орындау, сонымен қатар радионуклеидтармен қоршаған ортаны ласьау сияқты ядролық реакцияның бағалау бірліктері.

• 
  Тіршілік ортасының қауіптері.
  

Берілген әдебиет бойынша мәтін құрап, төмендегі сұрақтарға жауап беру:

• 
  «Күнделікті өмір сүру ортасы» ұғымына түсінік беру;
  
• 
  Қандай үй экологиялық болып табылады?
  
• 
  Бөлмедегі ауада қандай ластаушы заттар бар?
  
• 
  Өрт қаупі және жарылыс қаупі бар болып табылатын қандай заттар?
  
• 
  Жоғарғы радиобелсенділікті қандай құрылыс материалдары иеленеді?
  
• 
  Тіршілік аймағындағы жасыл өсінділер қандай рөл атқарады?
  
• 
  Жүрек-өкпелік реанимацияның әдістері.
  

Ағзаға оттегінің келуі тоқтатылған жағдайда, 4-5 минуттан кейін бас ми қабығының өте сезімтал жасушалары бірден қызметін тоқтатады. Егер осы 4-5 минут ішінде ағзаға оттегіні беруге үлгерген жағдайда, адамды өмірге қайтып әкелуге мүмкіндік бар. Сондықтан да жүрек-өкпелік реанимация әдістерін білу өте қажет.

Дем алу мен жүрек тоқтағандағы әрекеттерді, жасанды дем беру әдістерін жұыс дәптеріне жазып алу керек.

• 
  Техникалық жүйелер мен технологиялық үрдістердің қауіпсіздігін күшейту. Қарастыру:
  
• 
  Техникалық жүйелер мен технологиялық үрдістердің экологиясын жәіне қауіпсіздігін жоғарылатудың жалпы бағыттары;
  
• 
  Өмір сүру ортасын қорғаудағы негізгі бағыттарды белгілеу;
  
• 
  Функционалдық диагностика жүйесінің мүмкіндіктері:
  

Бүкіл консультациялар ағымдағы семестрдің СОӨЖ графигі бойынша өткізіледі.

Дәріс,тәжрибелік сабақтарына қатынасу 0-100 балмен бағаланады.