Камишева Гүлнұр Аббасқызы Оқу немесе жұмыс орны, лауазымы

ӘОК 82 – 1 : 891 – 5

Сопылық көзқарастың алғашқы беделді авторларының бірі Әли әл- Хаджуридің айтуы бойынша пайғамбарымыз Мұхаммед былай деген көрінеді: «Сопылардың тілегін естіп, оған «әмин» демегендерге Алла разы болмайды». Бұл сөздерден біз Мұхаммед пайғамбардың сопылықпен байланысы бар деп ой түюімізге болады. Бұған оның жүрегінде сенімі бар кез-келген дін өкілдерін құрметтеуге шақырған сөздері де дәлел бола алады.

Сопылықты секта деп атауға болмайды, өйткені ол ешқандай да діни догмалармен байланысты емес. Бірақ сопылықтың өзінің мектебі, өздерінің ұстаздары болған.

Сопылық жол діни идеалдың көрінісі. Мұның арғы шығу тегі «Суфия» партиясы мен Ас-Сари-Ас-Сакати тобындағылар өз жұмысын тастап, дін шындығы мен Аллаға деген тазалығын , махаббатын білдіру үшін ел-жұрт, үй-ішін тастап, азап-қиыншылығы мол кезбелікті таңдап алады. Сол арқылы құдаймен табысуды мақсат етеді. Сопылықтың ірі өкілдерінің бірі- Әл-Жиһаз (255-869 ж.ж.) : «Дін ақыны, ең алдымен, сопы болу керек дей келіп, Мен де өзгелер секілді не айқай салушы едім. Не қасида оқитын едім»,- деген екен [1,12]. Сопылықтың өзіне тән сипаттарын әртүлі әдеби шығармалар аша түседі. Бұл көзқарас туралы алғашқы әдеби туындылар б.з.д. ІІ мың жылдықтан бастап пайда болған. Дегенмен де мұндай әдеби туындылардың көптеп пайда болуы біздің заманымыздың ҮІІІ- ХҮІІІ ғасырларына тура келеді.

Сопылық Ислам дінінің аясында ұзақ уақыт бойы өркендеп дамығандықтан, шығыстық сипат алып кеткен. Бірақ, батыста да өздерін сопылармыз деп атамаса да, сондай көзқарастағы адамдар баршылық.

Сопылар әлеуметтік гармониядағы діни әдет-ғұрыпты қатты сыйлап, діни аңыздар мен әңгімелерді өте жоғарғы саналық деңгейде талқылайды.

Сопылық - тек сопылық әдістер арқылы ғана танылады. Атақты Роджер Бэкон :« Кез-келген нәрсені танудың екі жолы бар. Бірі- нақты дәлел арқылы болса, екіншісі- тәжірибе арқылы. Нақты дәлелдер біздің ойымызды қорытып, онымен келісуге әкелгенімен, адамның ойындағы күмәнді толығымен жоймайды. Ал тәжірибе арқылы сол нәрсенің дұрыстығына көз жеткізсек, ақылымыз ақиқатты мойындайды»,- депті. Бұл сопылық теория батыста индуктивті дамудың ғылыми әдісі ретінде кеңінен танымал деген сөз.

Сопылық әдебиет танымның осы аталған екі жолына негізделген. Қоғамды қоректендіретін нәрсе ретіндегі сопылық сол ортада өзінен-өзі дамымайды. Ол міндетті түрде ұстаздар тарапынан таралып, дамиды, үйретіледі. Табиғи құбылыс түріндегі сопылық мектеп елдің дәстүрлерінде із қалдырып, немесе антропологиялық қызығушылықтар үшін емес, адамдардың санасына қозғау салып, жүректеріне сүйіспеншілік сезімін ұялату үшін пайда болып дамиды да, кейіннен өз миссиясы біткеннен кейін жоқ болып кетеді. Осы тенденцияны ұстанған танымал сопы- ұстаз Джами: «Сақалға өсуге мүмкіндік берсе, ол шашпен таласады»,- деген тұжырым айтады [1,21].

«Мәдениеттің үш формасы бар: дүниеуи мәдениет, яғни қарапайым ғана ақпараттарды жинау, діни мәдениет- белгілі бір қалыптасқан заңдылықтар мен шарттарды орындау, таңдаулылар мәдениеті, яғни өзін-өзі дамыту»,- депті атақты сопы Худжуири [2,21].

Сол сияқты Эзоптың мысалдарында көртышқан туралы айтылған хикая бар. Онда кішкентай көртышқан анасына:- Мен көретін болдым ,- деп жүгіріп келіпті. Бірақ көртышқандардың соқыр болатыны баршамызға мәлім ғой. Анасы оны тексермек болып, қолына бір зат ұстап, не екендігін сұрайды. Ол: - Бұл тас,- деп жауап береді. Сонда анасы: - Сен тек көру қабілетіңнен ғана емес, иіс сезуден де айырылған екенсің,- депті. Сопылар өздеріне ұстаз санайтын Эзоптың бұл мысалында айтылған ойды сопылық дәстүрден хабары барлар ерекше астарлы мағына бар екендігін біледі. Көртышқан сөзінің арабшасы

«د ل ح» ( хулд) жазылуда араб тіліндегі «мәңгілік», «ақыл-ой», «жан» сөздерімен түбірлес. Аталған сөздер бір түбірден тарайды. Мағынасын тек контекске қарай ажыратып алуға болады. Жоғарыда айтылған мысалдан біз көбіне адамдардың бір нәрсені ұғу үшін оның сыртқы пішініне көп көңіл бөліп, ақылға салмай, көргенімен қорытынды шығара салатынын ұғамыз. Ішкі мүмкіндігімізге онша көңіл бөле бермейміз. Көртышқанның ішкі мүмкіншілігі қандай ? Оны білу үшін осы сөздің арабшасының сыртқы пішіні, яғни түбірі не білдіретінін анықтап алайық:

«د ل ح »- (халад)- өзгермейтін нәрсе;

«د ل ح »- (халлад)- бір нәрсені мәңгілік ету;

«د ل ح أ »- (ахлад)- бірдеңеге немесе біреуге жан-тәнімен берілу;

«د ل ح»- ( хулуд)- мәңгілік, жұмақ;

«د ل ح»- (хулд)- көртышқан;

«د ل ح»- ( халад)- ой, ақыл, жан [3,221].

Сопылар бір түбірден тараған осы сөздер адамның дамуы үшін маңызды түсініктерді топтастырады деген ой айтады. Бұл сөздерді сопылықтың картасы десе де болады. Осы сәйкестікке сай «көртышқан» сөзін ақыл-ойдың символы ретінде қабылдауға болады. Өйткені ақыл- адамға тірек, мәңгілік нәрсе. Эзоптың мысалын тек жеңіл-желпі алаяқты ұстау қиын емес деп қана түсінуге де болады. Бірақ кез-келген әдеби туындыны тереңнен түсіндіретін сопылық көзқараспен танысқаннан кейін біз бұл аталған мысалдың мәнін тереңнен іздеп, толық түсінуге тырысамыз. Кіші Азияда өмір сүрген тағы бір атақты мысал жазушы Руми:«Ойдан шыққан кез-келген әңгіме ақиқатқа сәуле түсіреді»- деген екен. Осы сияқты Джо Миллер мен Қожанасырдың әзіл әңгімелері де біраз уақытқа дейін жеңіл түрде, тек күлкі шақыратын туындылар ретінде қабылданып келгені рас. Біз көп жағдайда оның тереңіне үңіліп, астарына мән бере бермейміз. Ылғалдан айырылған құрғақ бұлттың жаңбыр болмайтыны сияқты, жеңіл жағынан ғана қабылданған ондай туындылардың ғұмыры ұзақ болмайды. Сондықтан да талпынбаған білмейді дегендей, біз бұл жұмысымызда баршамызға танымал Қожанасыр туралы аңыздарды сопылық көзқарас тұрғысынан түсіндіріп көруді мақсат еттік.

Адам санасының сәбилік кезінен бастап, даму процесінің өзіне тән сан қилы бұралаң жолдарын кешіп, ұзақ сапарда шыңдалып, жетіліп, ақыры көркем туынды дәрежесіне дейін көтерілген шағын күлдіргі әңгімелер- Қожансыр туралы хикаялар болып табылады.

Қожанасыр- кейбір жекелеген жағдайларда ұшқыр ойдың мүмкіндігін ерекше көрсету үшін дәруіштер тарапынан ойлап табылған классикалық кейіпкер. Бүкіл Орта Шығысқа танымал Қожанасыр хикаялары метафизика тарихында қол жеткізген табыстардың бірі болып табылады. Бұл хикаяларға көбіне үстірт қарап, шайханалар мен керуен-сарайларда, үйлерде айтылып, халық арасына кеңінен таралып жүр. Мұндай хикаялардың бір ерекшелігі оны тыңдаушы өз деңгейіне сай түсіне алады. Яғни олардың астарында әзіл де, мораль да бар деген сөз. Сондықтан ұлы Абайдың

«... Әрбір кісінің жаман қылығына күлсең, рахаттанып күлме, ызыланып күл, ызалы күлкі өзі де қайғы. Ондай күлкіге үнемі өзің де салынбассың. Әрбір жақсы адамдардың жақсылық тапқанына рахаттанып күлсең, онда жақсылықты жақсылығынан тапқандығын ғибрат көріп күл»,- [4,7] деген сөзін үнемі жадымызда ұстауымыз керек қой деп ойлаймын. Қожанасыр хикаяларын жеңіл ойлы адамдар әзіл ретінде ұғынып, күліп қана қойса, ойында салмағы барлар езу тартқанымен оның түбіндегі моралін ұғады.

Шын мәнінде ешкім де Қожанасыр деген кім, ол қайда, қашан туылды, тіпті ол өмірде болған адам ба деген мәселеге көңіл бөле бермейді. Өйткені бұл жердегі басты мәселе - уақыт пен мінездеуге бағынбайтын образ сомдау ғана болса керек. Бұл тұста сопыларға маңызды мәселе адам емес, идея болып тұр. Десек те, кейбір зерттеушілер Қожанасырды тарихта болған деп, оның туған жылы мен қайтыс болған жылдарын анықтауға тырысып та көрген. Мысалы, Бір ғалым Қожанасырдың : - Мен басымды төмен салбыратып өмір сүремін,- дегенін негізге алып, оның қайтыс болған жылын 386 жыл деп көрсетеді. Бұл тұжырымды ол нақты зерттеу нәтижесінде емес, бір дәруіштің көмегімен сия сауытқа өрмекшіні салып, сол не көрсетсе, сұрағымыздың жауабы да сол болмақ деген сөзіне еріп жасаған. Шындығында, олар өрмекшінің ізнен 386 деген санды көреді. Бұл 300+80+6 деген сөз. Осы өрнектегі сандардың орнына араб алфавитіндегі оларға сай келетін әріптерді алсақ, «ف و ش »- шауаф- бірдеңені көрсету деген мағына береді екен. Яғни, өрмекші бізге анық нәрсені көрсетіп тұр деп қорытындылаған.

Қожанасыр туралы мына бір аңызға тоқталсақ...

« Бір оқымыстыны өзеннен алып өтіп келе жатқан Қожанасыр бір нәрсе айтады. Оның айтқан сөзінен қате тапқан жаңағы Қожанасырға:

• 
  Сен, не, грамматиканы оқымап па едің ? – депті.
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Онда сен өміріңнің жартысын бос өткізген екенсің.
  
• 
  Ал сен, не жүзуді үйренбеп пе едің?
  
• 
  Жоқ, неғылады?
  
• 
  Онда сен өміріңнің бәрін босқа өткізіпсің. Біз батып бара жатырмыз,- депті Қожанасыр».
  

Жалпы көп адамдардың ойлау жүйесі шаблон түрінде болатыны рас. Олар көбіне көпшілік не ойласа сонымен келісіп, қоғамда қалыптасқан көзқарасқа көне салатындар. Мұндай адамдар белгілі бір дәрежеде жетістікке жетіп, көп нәрсені иеленгенімен өмірдің көп қырларын түсіне бермеуі мүмкін. Кейбір құбылыстар олардың назарынан тыс қалып та жатады. Өйткені олардың өзгеше, жаңаша ойлауға мүмкіндігі жоқ. Осыны мына хикая анықтай түседі.

«Қожанасыр күнде шөп артқан есегін шекарадан өткізіп жүріпті. Оның контрабандамен айналысатынын білген шекарашылар бастан аяқ тексеретін көрінеді. Бірақ дым таппайды. Ал, Қожанасыр күннен күнге байып бара жатады. Сөйтіп, біршама уақыттан кейін ол бұл ісін тастап, өз бетінше тыныш өмір сүріпті. Біраз жыл өткеннен кейін кезінде шекарада тұрған адам Қожанасырды кездестіріп, одан сол кезде немен айналысқанын сұрайды. Сонда Қожекең: - Мен шекарадан есек алып өтіп жүрдім ғой,- депті. » Бұл әңгімеде сопылықтың негізгі, маңызды принциптерінің бірі- мистикалық мақсат пен тылсым күш адамдарға олар ойлағаннан көрі әлдеқайда жақын екендігі айтылып тұрған жоқ па ?

Адамдар таным сәулесіне барар жол қалай басталатынын білмейді. Сондықтан сол жолды іздеу барысында олар өздеріне дұрыс деген нәрсемен айналысып, соны тану жолындамыз деп ойлауы да мүмкін. Сөйтіп, кейбір қате теориялармен қаруланып, уақытын босқа өткізіп, ақиқатты жалғаннан айыра алмайды да. Қожанасыр бұны әртүрлі әрекеттері арқылы көрсете білді. Мысалы:

«Бірде көршісі тізерлеп тұрып, бірдеңе іздеп жатқан Қожанасырды көріп: - Молда, не іздеп жатырсың?- депті. –Кілтімді. – Сен оны осы жерде жоғалттың ба?- деп сұрапты көршісі тағы да. – Жоқ, үйде түсіріп алдым,- дейді Қожекең. – Онда неге бұл жерден іздейсің – деген көршісіне Қожанасыр: - Мұнда жарық қой»,- деп жауап берген екен.

Қожанасыр- адам өзін-өзі көретін айна іспеттес. Бұл айнаның бір ерекшелігі үңілген сайын ондағы бейненің қыры жан-жақты ашыла түседі. Өйткені сопылықтың негізгі мақсаты да адамға мәселенің бір қырын ғана емес, оның барлық қырын жан-жақтан көрсету болып табылды. Сондықтан да Қожанасыр жайлы әңгімелерді тыңдап, оқып қана қоймай, оның мәнін терең түсінуді мақсат етуіміз керек. Сонда ғана адамдар әрбір жағдайға формальды түрде ойланып қана емес, өз жанынан шабыттанып баға бере алатын болады.

Қожанасыр жайлы кейбір хикаялар адамның санасы қашан да тұрақты деген қалыптасып қалған көзқарасты жоққа шығарады. Ішкі және сыртқы қоздырғыштардың әсерінен адамның іс-әрекеті оның көңіл-күйі мен денсаулық жағдайына орай өзгеріп отырады. Бұл мәселе әлеуметтік өмірде мойындалғанымен философия мен метафизика тұрғысынан әлі де толық қабылданбаған. Олардың түсінігі бойынша, ең керемет дегенде, адам өзін белгілі бір жағдайға қарай бейімдей алады . Ал, сопылық адамның санасының толық өзгеруін қалайтын бағыт. Сана, ой тұрғысынан дамымаған адамның шикізаттан онша айырмасы жоқ. Мұндай адамның санасында бірлік болмайды. Десек те, өзімді өзім толық таныдым деген адамның өзі де автоматты түрде өзінің кім екенін білмей қалатын кездері де болады.

«Бірде Қожанасыр дүкенге кіреді. Оны көрген сатушы қызмет көрсетейін деп ыңғайлана бергенде Қожанасыр: - Сен менің дүкеніңе кіргенімді көрдің бе?- деп сұрайды. – Иә, дейді сатушы. –Ал, сен мені бұрын-соңды көріп пе едің? –Жоқ, бұрын көргенім жоқ,- дейді сатушы. – Онда сен менің мен екенімді қайдан білесің?»- дейді Қожанасыр.

Бұл әңгіме қарапайым әзіл ретінде қабылданып, адамдар Қожанасырды бір ақымақ адам екен деп түсінуі мүмкін. Бірақ оның сырын тағы да бізге сопылық ағым түсіндіріп береді. Мұнда да мәселенің мәні тереңде жатыр.

Қожанасыр хикаяларына адамдарды белгілі бір қалыптасқан ойға бағыттайтын философиялық жүйе емес, өзіндік ой-пікірді сақтайтын, оны қорғай алатын мүмкіндік ретінде қараған жөн.

Қожанасыр жайлы хикаялардан алынған кейбір тіркестер афоризм ретінде тілімізге еніп кеткен. Мысалыға айтар болсақ:«Шындығында бұл солай», «Мен ешқашан шындықты айтқан емеспін», «Мен білгіштер өздеріне қоятын сұрақтарға ғана жауап беремін», «Үлгінің аты үлгі, бірақ мен үйімнің қышын көрсетсем, оны ешкім алмайды».

ХІІ-ХІІІ ғасырларда өмір сүрген Ахмед Иүгнекидің «Ақиқат сыйы» еңбегінде тіл өнері жайлы «Ойлы сөз көпті ұтар, ойсыз сөз басты жұтар» деген сөзі тапқырлыққа, шынайылыққа негізделген Қожанасыр жайлы хикаялардың мәнін аша түседі.

1. 
   Идрис Шах Суфизм М.- 1994
   
2. 
   Тимошинов В.Культурология М.-1988 г.
   
3. 
   Арабско-русский словарь. Ташкент «Камалак»,- 1994 г.
   
4. 
   Сөз тапқанға қолқа жоқ А.-1988 ж.