Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1.82 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қазақ тіліндегі гиперфонемалар. аталған фонемалардың
ішінде жазарман үшін гиперфонемалар бар. Гиперфонема де- геніміз әлсіз позициядағы фонеманың дүдәмал инварианты. Қазақ тілінде <а-ә>, <б-п>, <н-ң>, <ы-0>, <і-0> гиперфонема- лары бар. <а-ә> гиперфонемасы басқы буыны жіңішке болып келетін күмән, күнә, ләззат, іңкәр т.б. сөздерінде туады. Ғалымдар арасында дауыстылардың а-ә оппозициясынан гөрі а-е оппозициясы жиі әңгіме болады, яғни <ә> фонемасының ста- тусына күмән келтіретін көзқарастар бар. мысалы, Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі а дауыстысының жіңішке варианты е фонемасы болады дейді (Жұбанов Қ. 1999: 209). в.в.радлов ә дыбысын қазақ тіліне тән емес деген (Хусаинов К.Ш. в.в.радлов. 1984: 74). алайда қазіргі қазақ тілінде <ә> дыбысы 516 сөзде инициал позицияда фонемалық мәнде жұмсалады. ал төмендегі дауыс- сыздардан басталатын бірінші буында сөз мағынасын ажырата- ды: б (87) сөзде г (1), д (74), ж (56), з (39), и (1), к (78), л (17), м (116), н (64), п (53), р (8), с (118), т (191), у (19), ф (1), ш (48). Біздің ойымызша, жіңішке буыннан кейін келген <а> фоне- масы позициялық түрленімге түсіп, [ә] вариантына айналады. Сонда іі буындағы <а-ә> гиперфонемасы фонология теория- сы бойынша <а> фонемасына сәйкес келеді. Яғни қазіргі қазақ жазуындағы іі буындағы ә әрпі <а> фонемасының позициялық түрленімі (өздік реңк) болып табылады. Қазақ фонологиясында <й>, <у> үнді дауыссыздарының гиперфонема құрап жүргені әріпті дыбыс деп қабылдайтын қате түсініктен туады. Қазіргі әліпбиде әрпі бар (й, и). мұндағы и әрпі қосар дыбысты таңбалайды. е.Омаров и әрпінің құрамында <ы> фонемасы бар екенін бы- лай түсіндірген. мысалға “біп-бійт деген сөзді бип-бит деп айта алмаймыз ғой” (Омаров е. 2012: 3). Ғалымдарды <и>-дың дауысты үндесіміне бейтарап болғаны таң қалдырған (исаева 86 87 Ж. 2003). графикасының ықпалынан. Өйткені зуында да нақты әрпі жоқ, бір позицияда я, ю, е, бір позицияда жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|