Тақырып: Марганецпен улану

Марганец – күміс түсті сынғыш металл оттегімен оңай қосылып, суда ерімейді, бірақ қышқылдарда жақсы ериді. Балқу температурасы 1260°С, 1900°С температурада қайнайды. Минерал түрде кездесуі: гаусманит (Mn₃O₄), браунит (Mn₂O₃), пиролюзит (MnO₂).

Марганецті кеңінен ленерленген болатты жолауда қолданады, ол жоғары мықтылыққа ие. Бұл болатты темір жол рельстеріне және көлік бұйымдарында қолданылады. Бұдан басқа марганецті басқа балқытпаларды алуға қолданады, бағаланатыны ферромаргенец (80% Mn), және айнаны (15% Mn).

Сонымен қатар марганец сапалы электродтармен электропісіруде де кеңінен қолданады, және электр элементтерді жасауда да.

Марганец өте улы, сондықтанда марганец қолданатын бүкіл өндірістерде, кеңді өңдіріп алу кезінде марганецпен улану қаупі төнеді. Ең қауіпті болып марганец ұнтақтату және ұнтақталған марганецті илеу, осы процесс кезінде марганецтің ұсақ дисперсті шаң түзіледі және ол организмге бумен түседі балқыту процесі кезінде.

Организмге марганец өкпе арқылы, асқазан ішек трактысы арқылы, терімен түседі.

Марганецтің оксидтері тез сіңіріледі. Қанда марганец белоктармен тұрақсыз комплекс құрады, сондықтан қан ағысынан тез шығарылады. Сүйекте, мида, паренхиматозды органдарда аз еритін фосфат түрінде деполанады. Бөлінуі нәжіспен, аз көлемде зәрмен марганецпен көп уақыт уақыт қатынасқандар арасында техника қауіпсіздігін сақтамағандарда, созылмалы марганецпен ОЖЖ бұзылыстары дамиды. Марганецтің әлсіз аллергенді қасиеті бар болғандықтан ол бронхиальді астанен, экдеманы тудырады. Сонымен қатар ұнтақтаушымен айналысатын жұмыскерлерде магний мен кремнийдің қоспасынан, қатерсіз ағымды пневмоканиоз – мангоноканиоз дамиды.

Патогенез: Марганец, микроэлемент болғандықтан организмде болып жатқан биохимиялық процестерге белсене қатысады. Ол ұлпалар құрамыға кіріп метаболизмге әсер етеді; холинэстераза белсенділігін төмендетеді, синаптикалық өткізгіштікті бұзады және серотониннің алмасуын өзгертеді. Марганец кумулятивті қасиеттерге ие, егер де ұзақ уақыт, жүйелі түрде ұзақ уақыт әсер етсе өзгеріске ұшырайды. Марганец тотығу процесіне қатысып N – холнореактивті арреноактивті жүйелерді белсендіреді деген мәлімет бар. Ол жүйке клеткаларының ферменттерің белсендіреді – моноаминоксидоз, ақуыз алмасуының белсенділігін жорылатып, катехоламиннің белсенділігін тежейді.

Марганец жүйке жүйесіне таңдамалы әсер етеді, әсіресе оның қыртыс асты түзілімдерге. Интоксикацияның бастапқы сатыларында қыртыстың әрекеті бұзылады, а ол қозғалыс анализаторларының бұзылысына әкеледі. Зақымдану ошақтары біріншіден қыртыс асты түйгіндерге түзіледі.

Синапстарда ацетилхолин жиналады, ол постсинаптикалық мембраналарда қозуды беру импульсін тежетеді, мионевральді жүйкеде де.

Қыртыстық зонадағы қозғалтқыш анализаторындағы қозу синергистер мен антогонистерге тарайды, ао ол бұлшық еттің ригидттілігіне әкеледі. Қыртыс астында дамитын патологиялық процестердің қозғалтқыш анализаторлардың қыртыстық аймағында қозуды тудырады, ол қозу пирамидальді жолмен жұлынның алдындағы мүйіздеріне тарап, қозғалыстың тежеуін күшейтеді.

Созылмалы мрганец интоксикацияда құрылымдық бұзылыстармен қатар, басты роль оның генезінде олар ОЖЖ нейродинамикалық ауытқуларға алып келеді. Марганец қалқанша бездің, АГТ, бауырдың қызметін өзгертеді.

Марганецпен уланудағы үлкен белгі организмің жалпы резистенттілігі және ОЖЖ фукциясынының жағдайы.

Улану жүктілік кезінде, климакс, босанудан кейінгі жағдайларда патологиялық процесті күшейтіп, паркинулиннің дамуын байқатады.

Клиникалық көрінісі.

Созылмалы маганец интоксикациясы біртіндеп дамиды, сондықтан да оның бастапқы формаларын диагностикалауда қиындықты тудырады. Негізгі интоксикацияның синдромдары: ОЖЖ функциясының өзгеруі, ал олар проредиентті ағымды, органикалық өзгеріске айналады. Стрипомидарлы жүйенің спецификалық бұзылыстары, айқын кезеңдеріндеакинетико – ригидтті синдромдар, паркинсонизм көріністерімен белгіленеді. Неврологиялық симптоматикадан басқа гипертоникалық типтегі нейроциркуляторлы дистониялар және бауырдың зақымдалуымен диспепсиялық бұзылыстар байқалады. Нейроэндокринді бұзылыстар сипатталады; электролитті баланстың бұзылуы және витаминдер алмасуының бұзылысы – В1. Клиникалық көріністе Мn интоксикацияның үш кезеңі бар.

Бірінші кезеңі: астениялық фонда ОЖЖ бұзылуы вегето – дистониямен сипатталады. Науқастардың шағымдары: тез шаршағыштық, ұйқышылдық, бастың ауруы, жұмыс қабілетінің төмендеуі, әлсіздік, тәбетінің төмендеуі. Кейде соливацияның жоғарылауы асты қабылдағаннан кейін құсумен асқазандағы ауырсыну сезімі пайда болады. Осы стадияда аяқ – қолдың дистальді бөлімдерінде парездер байқалады. Науқастар әлсіздікке көңілін аудармайды. Сырқаттылық латентті өтеді, обьективті тексеру кезінде ішкі мүшелер мен ОЖЖ айқын өзгерістер байқалмайды. Интоксикацияның әрі қарай дамуынан, жүйке жүйенің функциональді бұзылыстарынан және гипангезия, бұлшық ет күшінің төмендеуімен сипатталатын полинефриттік синдромдар.

Бұлшықеттік гипатония, жеңіл экзофтальм, «көз симптомдары», ерлерде потенцияның, ал әйел адамдарда етеккір циклінің бұзылуы байқалады.

Ішқуысындағы терең рефлекстердің әлсіздігі анықталады. Пиломаторлы рефлекстің төмендеуі, ал-қызыл дермографизм, дистальді гипергидроз,. Бұлшықеттің механикалық қозуы жоғарлайды (Хвостептің оң симптомы). Жүйке жүйенің бұзылысы астеновегетативті синдроммен сипатталады. Сонымен бірге олар қалқанша безінің функциясының бұзылуымен тахикардиямен қосарланады. Диагностикалауда асқазан секрециясының төмендеуі, гастриттер байқалады.

Перифириялық қанда бастапқы сатыларда: гиперглобулинимия, лимфотицитоз және моноцитоз, лейкоцитарлы формуланың алға ығысуы.

Сырқаттылықтың дамуы кезінде ІІ кезеңі дамиды: Оның бастапқы кезеңінде токсикалық энцефолопатиямен көрінеді: Науқастарда гиподинамия, оральді автоматизмнің оң симптомдары (Маринский және Хботкова симптомы). Бұлшықет тонусы жоғарлайды. І езеңнен ІІ кезеңге ауысуы кейде ту жүзеге асырылады. ІІкезеңде оң нәтижелі "тибиальді" феномен және "зубчатый колеса " феномдары бар.

Қаралу кезінде Ромберг позасында тұрақсыз. Жүрісі өзгеріп, жүру кезінде аяқ-қолдың бірлесіп қозғалысы бұзылады. Қолды созған кезде саусақтардың треморы байқалады. Полиневротикалық синдром айқындалады, теріде трофикалық өзгерістер дамиды. Кейде диэнцефалді сипаттағы криз дамиды, Белгілі неврологиялық сипаттамаға нейроциркуляторлық дистониялар қосарланады.

ЭКГ-да экстракардиальды өзгерістер, аритмиялар ІІІ кезең. Марганецті паркинсонизм. Бас миының диффузды зақымдануы дамып, экстрапирамидальды симптомның өсуі көрінеді.

Осы стадияда беттің маскатәрізденуі байқалады, науқастар аз қозғыштығы, қозғалысы баяулайды. Интелекті төмендеген, ойлау қабілеті әлсізденген. Жүрісі "петушиная" - "әтеш" , ретро және пропулсия болады, сөйлеу қабілеті түсініксіз монотонды. Терең рефлекстер жоғарлайды, табанның клонустары байқалады. Постэнцефалитикалық паркинсонизмнен, марганецті интоксикацияда айқын гиперкинез бар, бас ми жүйелерінің бұзылуы байқалмайды.

Айтылған өзгерістерден басқа ОЖЖ жағынан марганецпен улану кезінде – созылмалы гастриттер, бауырдың ұлғаюы, ақуыз түзілуінің бәсеңдеуі, көмірсу және витаминдер алмасуының бұзылуы тән.

Интоксикацияның клиникалық ағымындағы ерекшелігі – ол өршуге бейімділігі, металмен конттакт үзілсе де.

Диагноз: Марганецпен улануда басты рольді ертедиагностикалау маңызы зор. Сондықтанда еңбек жағдайын, марганецпен әсер ету уақытын бөлшекті - мақсатты сұрастыру, клиникалық симптомдарды қарастыру дұрыс диагнозды қоюға мүмкіндік береді. Интоксикацияның алғашқы стадиясында - ОЖЖ қызметінің инерттілігі байқалады. Бұндай науқастар көп шағымданбайды. Сонымен қатал оларда: ұйқышылдық пайда болады, саливацияның жоғарлауы, жалпы шаршағыштық, әлсіздік. Марганецпен уланудағы бір обьективті симптомдардың бірі – аяқ – қол бұлшықеттері гипотониясы. Марганецпен қатынас үзілгеннен кейін осы процестер кері дамиды. Келешекте, динамикалық – дәрігерлік қаралу керек.

Айқын кезеңін постэнцефалиттік паркинсонмнен ажырата білу керек. Басталуы жедел, температура жоғары, милық көріністер (ұйқышылдық, құсу), бас ми жүйкелерінің зақымдалуы (конверцияның бұзылуы), гиперкинетикалық синдром. Марганецті интоксикациядан дамитын паркинсонизм, энцефалитке қарағанда тез дамиды. Клиникалық бейнесі психопатологиялық көріністердің әртүрлігімен сипатталады, аяқ-қолдың зақымдануымен, "әтешті" жүріс, гиперкинездің жоқтығы.

Емі: Интоксикацияның жеңіл кезеңдерінде негізінде жалпы күшейткіш емдеу, организмнің қарсы тұру қабілетін жоғарлату (гимнастика сулы процедуралар т.б.). В1, В6 витаминдері, аскорбин қышқылы, новокаин тамырға енгізеді.

Айқын кезеңдерде орталық холиномиметиктер қатарынан препараттарды қолданады, олар метаболизм мен қан айналымды жақсартады (ноотропия, аминолон, скополамин, арипиал т.б.). Паркинсонизм белгілері білінгенде, холиномиметиктер (циклорол, норакин амидин, тропацин, "карбина" т.б.).

Еңбекке жарамдылығын тексеру.

Патологиялық процестің өрбүіне байланысты, улануға күмән туғанда жұмыскерді уақытша (1 – 2 айға) улы заттар әсерінен жанаспайтын жұмысқа ауыстыру қажет. Егер улану алғашқы сатысында анықталса, маргенец және де басқа улы заттармен жасамау көрсетілген. Науқастың орнынан ауысуына байланысты дәрежесі төмендеген болса, еңбек қабілеттілігінің қаншалықты жоғалтқанын анықтау үшін ВТЭК – қа жіберіледі.

Ауру сырқаттың айқын кезеңінде жұмысқа жарамсыз. Олар тек арнайы жеңілдетілген жағдайда жұмыс істей алады. Зерттеу жүргізгенде ең алдымен медициналық және әлеуметтік-еңбек реабилитациялық шараларға аса маңыз аудару және ло науқастың еңбекке жарамдылығын қалпына келтіруге бағытталуы қажет. Емдеу санаторлы – курорт жағдайында жүргізілуі, науқасқа көрсетілген терапия курсы мен динамикалық бақылау, санаторлы – профилактикаларда сауықтандыру үнемі қайталап отыру.

Профилактика: Технологиялық процесті механизациялау және герметизациялау, шаңның түзілуін азайту, маргенецпен жұмыс жасауда қауіпсіздік ережелерді қатаң сақтау. Еңбек сипатына және ДСМ бұйрығын а байланысты алдын-ала және кезеңді медициналық тексеру.

Медициналық зерттеу кезінде невропотолог, терапевт, отоларинголог және дерматовенеролог қатысады. Сыртқы тыныстың қызметін, сүйек бұлшықеттерінің электормиографиясын, ірі кадрлы флюорографияны жүргізеді. Міндетті түрде гемоглобин, лейкоцит, СОЭ деңгейін анықтайды.

Кезеңді медициналық тексерудің жиілігі өндіріссипаты мен марганецпен жұмыс түріне байланысты. Сонымен, мысалы: марганецті араластыру, қаптайтын жұмысшылар 6 айда 1 рет, руданы алу немесе марганец қоспарын балқытушыларға 12 айда 1 рет, ал дәнекерлеушілер – 24 айда 1 рет.

Марганецпен жанасып жұмыс жасауға қарсы көрсеткіштер:

• 
  шеткері және созылмалыаурулар;
  
• 
  Психикалық аурулар.
  

№20 Дәріс.

Ультадыбыс өздігінен тербеліспен сипатталады және жұмсақ (газ, сұйық), қатты денелерде таралады. Ол 20кГц жоғары есту табалдырығында өте жоғары жиілікте (120-145 дБ) дыбыстың сезілуі байқалады.

Өндірісте ультадыбыс көзі – құрал-жабдықтар. Оларда технологиялық процестер техникалық бақылау, өлшеу және қондырғылармен қосарласа жүретін фактор ретінде ультрадыбыстық тербелістер әрдайым болады.

Ультрадыбыстың физико-гигиеналық қасиетін тербеліс жиілігі құрайды. Дыбыс қысымының өлшем бірлігі-децибел (Халықаралық жүйеде ультрадыбыс жиілігі Вт/см² бірлігімен өлшенеді).

Ультрадыбыстық тербелістердің әсері бойынша механикалық, термиялық және физико-химиялық түрлерін ажыратады. Табиғаттың өзі (тартылу-қысылу) механикалық әсерді қамтыса, механикалық энергияның жылуға айналуы, әсіресе бөліну шегінде (қатты-сұйық) термиялық жоғарлайды. Ультрадыбыстың ерекше қасиеттерінің бірі кавитация (микрокөпіршіктер) түзілуі, оның физико-химиялық әсерін қамтиды. Ультрадыбыстың сұйықтарға, биологиялық тканьдерге 0,3 Вт/см² жоғары жиілікте тарағанда кавитация туындайды. Тканьдерде кавитация температура, қысым жоғарлағанда, электр заряды, люминисценттік жарқырауда, су молекулаларының ионизациясында, гидроксильді радикал және атомды сутегіне (Н₂О = НО+Н) ыдырағанда жүреді. Химиялық тұрғыдан судың ионизделген молекулалары белсенді болғандығымен ультрадыбыстың биологиялық әсерін тудырады. Бұның бәрі клеткалық мембрананың өткізгіштігінің жоғарлауына әкеледі.

Өнеркәсіптің әр түрлі салаларында ультрадыбысты кеңінен пайдаланады: машина жасау, радиотехника, химия және жеңіл өндірістерде. Оны талдау, бақылау және технологиялық процесстерді интенсификациялау мақсатында қолданады. Ультрадыбыстық бақылаудың әдістерінің ішінде ен танымалы дефектоскопия. Сонымен, жоғарғы жиілікті ультрадыбыс көмегімен дәнекерлеу, қазандықтардың жабысуы, әр түрлі өнімдердің сапасын, прокатты, ұста және қысу цехтарын, турбина, ұшақ бөлшектерін тексереді. Төменгі жиілікті ультрадыбыс тербелістерімен механикалық әсер ету арқылы оптикалық шынылардың металл бөлшектерін, керамика өнімдерін жуу және залалсыздандыруда кеңінен пайдаланады.

Ультрадыбысты араласпайтын сұйықтықтардан эмульсия жасағанда қолайлы, гальванотехникада электролиттік процестерді жылдамдатуда, қағаз өндірісінде целлюлозаны ыдыратқанда, медицинада бірқатар ауруларды анықтау, емдеу барысында кеңінен қолданылады.

Ультрадыбыстық тербелістердің қатынасты әсері өндірістік жағдайда өнделіп жатқан құрал-жабдық бөлшегін кезенді ұстағандағыдай ультрадыбыстық диагностика аппаратурасымен жұмыс жасауға болады. Жұмысшылардың организіміне созылмалы немесе кезеңді әсерін тигізгенде орталық және шеткері жүйке жүйесінде, жүрек-тамыр жүйесінде және есту вестибулярлы анализаторларының қызметінің өзгерулеріне әкеледі.

Патогенез. Қатынасты жоғары жиіліктегі ультрадыбыстың биологиялық әсерін зерттеу орталық, шеткері жүйке жүйесі, бас ми қыртысы, гипоталамус, орталық және шеткері вегетативті құрылымдардың сезімталдығын көрсетті. Бұдан ультрадыбыс тербелістерінің жүйке жүйесіне тікелей әсер ету механизмінен басқа, жаңа нейрогуморальды және рефлекторлы өзгерістерге жататын интерорецепторлардың алмасу процестерің, эндокриндік, жүрек-тамыр жүйесі, анализаторлардың бұзылуымен жүретіндігін анықтаған. Ультрадыбыс патологиясының генезінде үлкен орынды клетка мембранасының өткізгіштігінің бұзылуы клеткадағы репаративті процестердің дамуына ікеледі.

Ультрадыбыс әсері ангиотрофоневроздың дамуына әкеледі. Ультрадыбыстық вегетативті полиневропатияның механизмі рефлекторлы ісерлермен анықталады. Олар гипоталамустың вегетативті ядроларынан, кейін жүйке діңдерінде органикалық өзгерістерге әкеледі. Төменгі және орташа жиіліктегі ультрадыбыстық энергия «ішкі» ортаның өзгерістерін шақырады; тері, гематоэнцефалитикалық барьер өткізгіштігін, клетка мембранасының құрылысын, гидролиз, гликолиз процестерін стимулдейді. Бұның бәрі ультрадыбыстың жағымды қасиеттері ретінде терапевтикалық мақсатта қолдануға мүмкіндік туғызады. Бір жағынан төменгі жиіліктегі ультрадыбыстың ұзақ әсер етуі арнайы еместігімен ерекшеленетін патологияға әкелуі мүмкін.

Клиникалық көрінісі. Сырқаттың ерекше симптомдары стажы жоғары мамандарда кенеттен байқалуы мүмкін. Негізгі шағымдары: әлсіздік, бас ауруы, ұйқысыздық, жоғары қозғыштық, тітіркену мен сезімталдық. Бұндай белгілер аурудың басында кезеңділікпен сипатталады және жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді.

Науқастарды қарағанда эмоциональді лабильдігі және тітіркендігіштігі бірден көңіл аудартады және құрғақ-периостальді рефлекстері жоғарлаған. Вегетативті бұзылыстар: тұрақты қызыл дермографизм, Ромберг қалпында тұралмау, қолды созғанда саусақтарының дірілдеуі. Вегетативті полиневропатия синдромы вегетативті-сенситивті, сирек сенсомоторлы формада жүреді. Қол саусақтары суық, көгерген, дистальді фалангілерінің формалары өзгерген және аздап ісінген. Тенар гипотониясы, гипотенар, бұлшықет күші төмендеген. Тері қабатында ақ дақ симптомы он.

Ультрадыбыстың әсеріне байланысты вегетативті полиневропатияның маңызды симптомдары сезімталдықтың бұзылуы. Көбінесе ауырсыну, температура және тактильді сезімдер зақымдалады. Сезімталдықтың бұзылуы дистальді гипалгезия түрінде өтеді. Кейде діріл сезімі біртіндеп анықталады және ауыршандық сезімі нашар байқалады. Вегетативті полиневропатия вегетативті-тамырлы дистония фонында жүреді. Патологиялық процесті толығымен алып қарастырғанда компенсирленген формадағы ангиотрофонефрозбен сипатталады.

Жүрек-тамыр жүйесі жағынан жүрек ритмінің бұзылуы, жиі брадикардия, сирек тахикардия, жүрек тондарының тұйықталуы, гипотония түріндегі нейроциркуляторлы дистония, ЭКГ-да брадисистолия, ішкі жүректік және қарыншалық өткізгіштіктің бұзылыстары анықталады. Патологияның көріну дәрежесіне байланысты: орталық және шеткері гемодинамика өзгерістері, капилярлы қан айналымының бұзылыстары. Ангионевротикалық көріністер жиі вегетативті полиневропатияның бастапқы кезеңінде негізгі симптомы болады. Шеткері қанда қатынасты моноцитоз, эозинофилия, кейде гипогликемия, гиперпротеинемия, қанның витаминмен қанығуының төмендеуі байқалады. Ауыр жағдайда (сирек) гипоталамустың жетіспеу синдромы дамиды. Мұндай науқастарда тұрақты бастың ауыруымен қатар ретсіз бас айналу, ауыздың құрғауы, субфебрилитет, дене салмағының төмендеуі, анорексия, зәрді ұстай алмау анықталады. Висцеральді криздердің пароксизмальді ұстамалары бұлшықеттің механикалық қозғыштығының жоғарлауымен, вегетотамырлық дистония немесе ангиодистония түріндегі тамырлық бұзылыстармен сипатталады. Гипотермиялық бұзылулар, вегетативті-сенситивті полиневропатиямен қосарласа жүреді.

Ультрадыбыстың қолдаушысы жоғарғы жиілікті шу науқастарда есту мен вестибулярлы анализатор бұзылыстарын анықтайды.

Клиникалық ағымы бойынша үш кезенің ажыратады: бастапқы, айқын емес және айқын. Бастапқы кезеңінде вегетотамырлық дистония фонында аяқ-қолдардың вегетативті невролгия синдромы жүреді.

Айқын емес кезеңінде жоғарғы аяқтамалардың вегетативті полиневропатия симптомы ескеріледі, оған қоса астеновегетативті синдром бар. Айқын кезеңде бірінші кезекте таламо-гипоталамиялық жеткіліксіздікпен жүретін диэнцефальді патология орын алады. Бұл кезеңде жалпы церебральді бұзылыстардан басқа сезімдік, тамыр және трофикалық өзгерістер айқын. Оған қоса эндокриндік өзгерістер дамиды.

Диагноз. Диагнозды қойғанда жұмысшы организміне қатынасты ультрадыбыстың әсерінің жиілігі міндетті түрде көрсетілген еңбек жағдайына санитарлық-гигиеналық сипаттаманы ескере отырып, клиникалық көріністеріне сүйене, біртіндеп дамығанын анықтаймыз. Ультрадыбыстық вегетативті полиневропатияның дәл мәлімет беретін диагностикалық тестері- алгезиметрия, динамометрия, термография, перифериялық реовазография.

Емдеу. Негізгі емдеу симптоматикалық және жалпы сауықтандыруға бағытталған. Ерте кезеніңде витаминотерапия – В₁, В_6, В₁₂ витаминдері, физиотерапия – тұзды-емдік ванналар, парафинозокерит, лазеротерапия жүргізіледі. Дәрілік заттардан мепробомат 0,2г ішке күніне 2 реттен, айқын кезеңінде-транквилизаторларды (аз мөлшерде аминозин, мепротан, триоксазин және т.б.) витаминдермен қоса тағайындайды. Мысалы: В₁-күнде 1мл 6% ертіндіні бұлшықетке (15-20 инъекция), В₆-1мл 5% ертінді (20 инъекция), В₁₂-300-500мкг күн ара бұлшықет ішіне (15 инъекция); кокарбоксилаза бұлшықет ішіне 0,05г-нан 20-25 күн аралығында. Беллатамал (белластен) күніне 2-3 реттен 1 таблетка, рудатель күніне 1 таблетка. Физикалық әдістердің ішінде Щербак әдісімен гальванизацияны кеңінен пайдаланады, дарсонвализация, жалпы УК-сәулелер, озокеритті аппликация, массаж, радоидты, тұзды, күкірт сутекті ванналар мен қатар рефлексотерапия.

Жұмысқа жарамдылықты тексеру. Сырқаттылықтың айқындылығына байланысты экспертиза жекелеген және мақсатты болады. Аурудың бастапқы кезеңінде уақытылы және белсенді емдеу жасалса, терапия тиімді болса еңбекке жарамдылығы сақталады. Жоғарғы аяқтамалардың тұрақты невропатиялық симптомдары кезіңде уақытша жұмыстан босатылуы, кәсіптік бюллетень 2 айға емдеумен бір уақытта беріледі. Санатории-профилакторияларда сауықтандыру тағайындалуы және толық диспансерлік бақылауға алынуы.

Аурудың айқын симптомдарында және терапевтикалық әсердің болмауында науқасты өндірістік ортаның физикалық факторына ұшырамайтын жұмысқа (ультрадыбыс, шу, діріл) ауыстыру қажет. Егер рациональды жұмысқа орналастыру оның квалификациясын төмендетсе, ВТЭК-ке жұмысқа қаблеттілігінің жоғалту деңгейін анықтау үшін жіберіледі. Кейін реабилитациялық шаралар мен диспансерлік бақылау жүргізу керек.

Профилактика. Ұйымдастыру-техникалық, гигиеналық және емдік-профилактикалық шаралар ұсынылады. Өнеркәсіптік ультрадыбысты қондырғылардың жетілуі қажет, оған ультрадыбысты станоктар мен пісіру машиналарының дыбыс қысымын төмендету, ультрадыбысты аппараттармен қолмен жұмыс жасауды шектеу және т.б. Қазіргі кезде құрал-жабдықтарды дистанционды жүргізу таралуда. Жеке басты қорғау заттары: резеңкелі қолғаптар, шуға қарсы заттар. Емдеу-профилактикалық шараларға көктем-қыс мезгілінде витаминопрофилактика, физиотерапевтикалық процедуралар, гимнастикалық жаттығулар кешені және т.б. жатады.

Алдың-ала және кезеңдік медициналық тексеріс өтетіндерге ультрадыбыстық дефектоскопия және медициналық аппараттармен, генирленген ультрадыбыспен жұмыс істеушілер жатады. Кезеңді медициналық тексеруді 12 айда 1 рет, ал ультрадыбыспен алғаш қатынаста жұмыс жасағандарға 36 айдан кейін жүргізіледі. Медициналық тексеруде невропатолог пен терапевт міндетті түрде қатысуы қажет. Барлық тексерілушілерге суықпен қойылатын сынама және дірілге дірілге сезімталдығын тексеру қажет.

Ультрадыбыспен қатынаста жұмыс жасауға қосымша медициналық қарсы көрсеткіштер: шеткері жүйке жүйесінің созылмалы аурулары, облитерлеуші эндоартрит, Рейно ауруы, шеткері тамырлардың ангиспазмы.

Әр түрлі диапазондағы электромагнитті толқындар өндірісте, ғылымда, техникада және медицинада кеңінен қолданылады. Оларды металл, ағаш және басқа материалдарды өндіруде, радиохабарлама, теледидар, қыздыру және диэлектриктерді дәнекерлегенде пайдаланады. Радиолокация, радиометеорология, радиоастрономия, радионовигация, ғарыштық зерттеулерде, ядролық физика және т.б. жоғарғы жиіліктегі электромагнитті толқындары қолдану кең орын алды.

Радиотолқындардың сәулелену көзі-ламполы генераторлар. Олар тұрақты ток энергиясын өзгермелі өте жоғары жиіліктегі токқа айналдырады. Қазіргі кездегі цехтарда электровакуумдық зауыттарда, электр лампасын шығаруда, жоғарғы жиіліктегі генераторларға мөлшерленген. Жоғарғы жиіліктегі токтар металл бөлшектеріндегі қалдық газдарды жояды.

Радиотеледидар станциясының жұмыс орнында жоғарғы жиілікті өрістер көзі болып табылатын белоктардың дұрыс қозғалмауы бөлгіш фильтрлер болып табылады. Физиотерапевтикалық кабинеттерде медициналық аппаратпен жұмыс барысында электромагнитті өрәстер пайда болады және оның әсері персоналға қауіпті. Айқын биологиялық әсерді өте жоғарғы жиіліктегі өрістер береді. Сантиметрлік және миллиметрлік толқындар терімен сіңіріліп, рецепторлар арқылы организмге рефлекторлы әсер етеді. Дециметрлік толқындар 10-15 см тереңдікке еңіп, ішкі ағзаларға тіке әсерлеседі.

Радиотолқындар-радиожиілікті электромагнитті өрістер-көлемді электромагнитті спектрдің бірнеше миллиметрден, бірнеше километрге ұзарған бөлігі. Олар электр зарядының тербелісі нәтижесінде туындайды. Тербеліс жиілігіжоғарлаған сайын, толқын ұзындығы қысқарады. Толқындарды ажыратады: қысқа толқындар (ҚТ), ультра қысқа толқындар (УҚТ), жоғары толқындар (ЖТ) және ультра жоғары толқындар (УЖТ). Электромагниттік толқындар жарық толқындарының жылдамдығымен таралады.

Электромагнит өрісінің қуаты (ЭӨҚ) мекемеде генератор күшіне, экрандық деңгейі мен металл жабындыларының болуына байланысты кең көлемде (100-500 Вт/м²) тербелсе, көзі жойылуына байланысты төмендейді.

Радиотолқындардың әсер ету механизмі.

Радиотолқындардың биологиялық әсерін жасанды көздеріне зерттеу ХХғ. 30 жылдарындағы радиотехниканың дамуымен байланысты. Бірінші экспериментальды зерттеуге Попов А.С., Данилов В.Я. (1900) шығармаларының септігімен 5 жылдан кейін жүргізді.

Қазіргі кезде организм жұтқан электр энергиясы термиялық және биологиялық әсер тудырады. Биологиялық әсердің жиілігі ЭӨ әсер ету күші мен ұзаруының жоғарлауын, радиожиілік диапазонына және организмнің өзіндәк ерекшеліктерәне байланысты.

Интенсивті сәулелену басында жылылық әсер берсе, жоғарғы жиіліктегу микротолқындар әсері биообъектіден жылу бөлінудің арқасында қаламаған салдарға алып келеді (мүшелер мен тканьдердің ісінуі, термиялық зақымдалу). Жоғары және өте жоғары жиіліктегі ток әсер еткенде биологиялық әсердің куммуляциясынан жүйке және жүрек-тамыр жүйесінің функциональді бұзылыстары анықталады. Жүйке жүйесінің ерекше сезімталдығы, миокард, ұрық қапшығында дистрофиялық өзгерістердің болуы және жануарлардың дамуында ақаулардың байқалуы тәжірибеде бекітілген.

Микротолқындар ағзаға дезадаптирлеуші әсер етумен қатар, жүре пайда болған сыртқы орта факторларына деген қарсы тұрақтылықты бұзуы мүмкін. ЭМӨ әсерінің жалпы заңдылықтары болып реакцияның екі фазалылығы ОЖЖ-де байқалады. Микротолқындардың тканьдерге тіке әсері ОЖЖ-де нейрогуморальды қызметтің бұзылуымен жүретін алғашқы функциональды өзгерістер, мүшелер мен жүйелерде рефлекторлы және оған жүрек-тамыр жүйесіндегі патологиялық жағдайлар патогенетикалық механизмді айқындайды.

Клиникалық көрінісі. Радиотолқындардың жиілігі мен әсер ету ұзақтығына байланысты организмнің жедел және созылмалы ағымдағы зақымдалуын ажыратамыз.

Жедел зақымдалуы. Қауіпсіздік ережелерінің дөрекі бұзылыстары мен апаттар кезіңде жұмысшыларға күшті ЭМӨ әсері кезіңде туындайды. Температура (39-40⁰С), ентігу, аяқ-қол бұлшықеттерінің ауырсынуы, бас ауыруы, жүрек қағу, брадикардия және тахикардиямен сипатталады.

Созылмалы әсеретуі. Клиникалық көрінісінде бірінші кезекте ОЖЖ (астениялық, невротикалық және вегетативті реакциялар) мен жүрек-тамыр жүйесінің функциональды өзгерістері.

Жиі науқастар әлсіздікке, тез шаршағыштыққа, жұмыс қаблеттінің төмендеуіне, ұйқысыздыққа, тітіркендіргіштікке, мезгілсіз бас ауыруына шағымданады. Кейбіреуінде сол жақ қол мен иықта таралумен жүретін жүрек манындағы ауырсынулар мазалайды. Жүрек аймағындағы ауырсыну жиі жұмыс күнінің соңында және физикалық ауыртпашылықтан кейін байқалады.

Кейбір адамдар көздің қарауытуына, бас айналуына, назарының төмендеуіне шағымданады.

Жүйке жүйесін обьективті тексергенде вазомоторлы лабильділік, пиломоторлы рефлекстің жоғарлауы, акроцианоз, гипергидроз, тұрақтықызыл дермографизм, қолды созғанда саусақтардың дірілі, сіңір рефлекстері байқалады. Бұның бірі астеновегетативті синдром түрінде көрінеді. Сирек жағдайда диэнцефальді синдром болады.

Жүрек - тамыр жүйесінде радиотолқын әсерінен функциональды бұзылыстарға ұшырайды. Жүрек шекарасының солға үлкейгені, тондардың тұйықталуы, брадикардия, артериялық гипотония, пульс пен артериялық қысымның лабильділігімен ерекшеленеді. Патологиялық өзгерістердің клиникалық симптоматикасы нейроциркуляторлы дистонияға ұқсас, жиі гипотониялық, сирек гипертониялық. ӨЖЖ-тегі генератормен жұмыс жасайтындарда гемодинамикасында механокардиография әдісімен тексергенде жүректің минуттық және систолалық көлемінің азайғаның анықтауға болады.

Эндокринді алмасу бұзылыстары. ОЖЖ функциональды бұзылыстарымен бірге эндокринді-алмасу бұзылыстары да жүреді. Радиобелсенді иодты (¹³¹І) қолдану әдісінде қалқанша безінің белсенділігінің жоғарлағаны мына клиникалық белгілермен жүреді: тиреотоксикоз курсында байқалмайды. Одан басқа кетостероидтардың құрамы өзгереді. Айқын формаларында жыныс бездерінің зақымдалуы (әйелдерде дисменорея,ерлерде әлсіздігі) жүреді.

Асқазан-ішек жолдары мен бауыр қызметінің бұзылыстары жайлы мәліметтер сипатталады. Белок синтезінің бұзылуы протромбин денгейінің төмендеуіне, билирубиннің аздап жоғарлауына, қант қисықтығының өзгеруіне (жалпақ, екі биіктілік) әкеледі және бауыр қызметінің бұзылуымен байланысты.

Радиотолқындардың әсерінен шеткері қандағы өзгерістер: лейкоцитоз, жиі лейкопения, нейропения, қатынасты лимфоцитоз, эозинофильдер мен моноциттердің жоғарлауы және тромбоциттердің төмендеуі. Қызыл қанда аздап ретикулоцитоз. Кейбір биохимиялық көрсеткіштердің ауытқуы: гистаминнің көбеюі, белоктың жоғарлауы және АГК төмендеуі (альбумин-глобулинді коэффицент). Бұл өзгерістер әсіресе УҚТ мен ҚТ кезіңде. Холестериннің жоғарлауы, хлоридтердің төмендеуі, минерал алмасудың бұзылуы, калий-кальций алмасуының төменге қарай ығысуы, тканьдерде қышқылдату қайта қалпына келтіру процестерінің бұзылуы да анықталады.

Қолайсыз еңбек жағдайында әсер етуші микротолқындар көбіне көзде, жас бұршағының бұлдырауын шақырса, ӨЖЖ катарактаға әкеледі. Биомикроскопияда анықталған бұлдыр көз бұршағында ақ нүкте, ұсақ шан, экваторға жақын жерде дақ, бляшка, тізбекті формада көрінеді. Катарактар микротолқын энергиясы 1 см² жүздеген милливатын ұзақ жүйелі әсерінен немесе бірреттік күшті көз сәулеленгенде дамиды.

Кәсіптік аурулардың диагностикасында ӨЖЖӨ зақымдаудың Дрогин Р.А. және Садчиков М.Н. үсынған синдромдарын бес топқа бөлеміз.

1. Вегетативті және жүрек-тамырлық бұзылыстар.

2. Астеникалық. ӨЖЖ-тің бастапқы кезеңінде тууы сирек емес. Организмнің арнайы емес реакцияларына жатады және бас ауруы, ұйқышылдық, тез шаршағыштықпен сипатталады.

3. Астеновегетативті. әдетте процестің 2-шә кезеңінде айқын вегетативті кешенді астеникалық симптомдармен ерекшеленеді.

4. Ангиодистониялық. Айқын кезенде (2 және 3) өткір бас ауруларымен, ұйқысыздық, эмоциональды тұрақсыздық, гипотония және артериялық гипертензиямен, жиі лейкопения, тромбоцитопениямен ерекшеленеді.

5. Диэнцефальді. Оған пороксизм, бас ауруының нейроциркуляторлы криз типінде өтуі, сананың бұзылуы, өткір тахикардия, тері қатпарының бозаруы, жүрек аймағының ауырсынуы, тону және қорқыныш сезімдерінің басымдылығымен сипатталады.

Аурудың үш кезеңі бар: бастапқы, айқын емес және айқын. Бастапқы кезеңіне жеңіл астения немесе әлсіз вегетативті синдроммен ерекшеленеді. Айқын емес кезеңінде астениялық синромның айқын венетативті дисфункцияның көрінунің байланысты. Айқын кезеніңде ангиодистониялық немесе диэнцефальды бұзылыстар білінеді. Жүйке және жүрек-тамыр жүйесінің бұзылыстары барлық кезеңде гемопоэз, алмасу, эндокринді және т.б. бұзылыстарымен қатарлас жүреді.

ЭМӨ ағзаға созылмалы әсерінен туындайтын кешенді симптомдар ерекше емес, әр түрлі факторлардың әсерінен көрініс беруі мүмкін (инфекция, тұрмыстық жағдайдың қолайсыздығы). Сондықтан, диагностикалауға жан-жақты тексеру, патологиялық процестің динамикасына анализ, дозиметрия мәліметтері және еңбек жағдайын зерттеу жатады.

Емдеуі. Жалпы сауықтандыру терапиясы. Седативті және ұйықтататың дәрі-дәрмектәк заттарды тағайындаудан тұрады. Гистаминге қарсы препараттар: супрастин, пипольфен, димедрол, глутамин қықылы (күніне 0,25г 3 рет). Аздап транквилизаторлар: үшоксозин, хлордиазепоксид (эленкум); глюкоза аскорбин қышқылы, биогенді стимуляторлар-женьшень тұнбасы, қытай мемоннигі, элеутерококк; ОЖЖ қызыметі бұзылса (астениялық синдром және вегетативті дисфункция) және шеткері қандағы өзгерістермен сипатталса В₆ –витаминің тағайындау қажет.

Жұмысқа қаблеттілікті тексеру. Патологияның ерте белгілерін анықтағанда еңбекке қаблеттілігі сақталған кезде, белсенді терапия және оны санаторий-профилакторияларда өткізген дұрыс. Амбулаторлы емдеу-жекелеген алдын-алуды орындағанда жақсы нәтиже береді және еңбекке қаблеттілігі бұзылмайды. Одан да айқын жағдайларда уақытша басқа жұмысқа ауыстырылуы керек және ол жерде ЭМТ болмауы қажет. Осы жағдайда науқасқа 1-2 ай уақытқа ауруханалық парақ беріледі. Ем тиімді болған жағдайда бастапқы кәсәбәне оралып, қатаң дәрігерлік бақылауға алынады. Науқас уақытымен емделмесе және айқын формаларда (өткір астенизация, айқын нейроциркуляторлық бұзылыстар, диэнцефальдік жеткіліксіздік) сәйкес емдік-профилактикалық шаралардан кейін басқа жұмысқа ауыстырылуы керек.

Профилактика. Алдың-алудың негізгі әдісі-радиосәулелену деігейін тексеру қажет. Жұмысқа кірер алдында және кезеңді медициналық тексерілуді жүргізу керек. ЭМӨ радиожиілік (мм, см, дм) көздерімен жұмыс жасайтын адамдар 12 айда 1рет медициналық бақылаудан өтеді. Ультракүші жоғары, төмен, өте төмен ЭМ сәулелер көзімен жұмыс жасайтындар 24 айда 1рет өтеді. Медициналық тексеруді терапевт, невропатолог, окулистің қатысуымен өтеді. Гемоглобинді, лейкоциттер мен СОЭ мөлшерін анықтау керек. Көрсеткіштері бойынша электрокордиографиялық зерттеулер өткізеді. Жұмысқа қабылдауға қарсы көрсеткіштер: вегетативті дисфункция, катаракта, наркомания, токсикомания, созылмалы алкоголизм, шизофрения және т.б. эндогенді психоздар. Кешенді ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-сауықтандыру және емдеу-профилактикалық шаралар әске асыру сырқаттанушылықтың төмендеуіне себеп болады.
№ 22 Дәріс.