Кириш Зоология фани предмети, тарихи, мақсади ва вазифалари. Фаннинг тадқиқот услублари, объекти, бир ҳужайрали ва кўп ҳужайрали ҳайвон организмлар. Зоология фанининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги. Ҳайвонат олами биологик хилма-хиллигини сақлашдаги

- зоология фанининг асосларини мукаммал билиши, ҳайвонот оламининг хилма – хиллиги ва уларнинг хусусиятларини билиш, умуртқали ва умуртқасиз ҳайвонларнинг тузилиши, ҳаёт кечириши, тарқалиши ва кўпайиши, ривожланиши ҳамда яшаш муҳити билан муносабатларини, шунинг билан бирга ҳайвонларнинг ўзаро муносабатларини билиш, кўп ҳужайрали ҳайвонларни келиб чиқиш назарияларини билиши керак;

- талаба ҳайвонларнинг хусусий ва тарихий тараққиёт қонуниятларини билиши, турли систематик гуруҳларга хос ҳайвонларнинг ривожланиш босқичларини турли – туманлиги ва уларни ўрганишда қўлланиладиган биологик ва зоологик мутахассисликка оид замонавий тадқиқот услубларини билиш ва улардан фойдалана олиш, аниқлагич-лардан фойдаланиш ва улар билан ишлаш кўникмаларига эга бўлиши керак.

- талаба билимини чуқурлаштириш учун илмий адабиётлардан фойдалана олиши; дала шароитида ҳайвонларни кузатиш, лаборатория шароитида тажрибалар ўтказиш; материалларни йиғиш, қайта ишлов бериш ва уларни узоқ муддатга сақлаш ҳамда улардан фойдалана олиш малакаларига эга бўлиши керак.

Табиий фанлардаи математика, физика ва кимёдаги бир қатор қонуниятларга таянади.

Зоология фани тарихан шаклланган 2 қисм - умуртқасизлар ва умуртқалилар зоологиясидан иборат.

Умуртқасизлар зоология фанининг объектлари ва предмети. Фаннинг мақсад ва вазифалари. Умуртқасизлар зоологияси фанининг бошқа фанлар тизимида тутган ўрни. Фаннинг ривожланишидаги асосий босқичлар ва унинг шаклланишига катта ҳисса қўшган олимлар. Ўзбекистонда зоологик тадқиқотларнинг ривожланиши. Ҳайвонларнинг ҳозирги замон зоологик систематикаси, асосий систематик бирликлар.

Ҳужайра – бир бутун организм сифатида. Бир хужайралилар (Содда ҳайвонлар) тузилишида кўп ҳужайралиларга хос хусусиятларининг намоён бўлиши. Содда ҳайвонлар ҳужайрасининг кўп вазифалилиги ва органеллалари. Содда ҳайвонларнинг озиқланиш, ҳаракатланиш, айириш, кўпайиш ва жинсий жараёнлари. Уларнинг ривожланишида жинсий ва жинссиз насллар галланиши. Тинч ҳолати ва тарқалиш даврлари (цисталар ва споралар). Содда ҳайвонлар экологияси ва тарқалиш муҳити.

Хивчинлилар кенжа типи. Хивчинлилар тузилишида ҳайвон ва ўсимликларга хос умумийлик. Ўсимликсимон хивчинлилар синфи, уларнинг хусусиятлари . Ҳайвонсимон хивчинлилар синфи ва асосий туркумлари. Патоген хивчинлилар, тузилиши, ривожланиши, классификацияси ва муҳим вакиллари. Паразитар касалликларнинг табиий манбаи ҳақидаги тасаввур. Сувни санитария ҳолатини баҳолашнинг биологик усуллари. Сув ҳавзаларини биоиндикациялашда хивчинлиларнинг аҳамияти. Колония бўлиб яшовчи хивчинлилар. Кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг келиб чиқишида уларнинг аҳамияти. Саркодалилар кенжа типи. Амёбасимон ҳужайра тузилиши ва унинг хиллари. Ёлғоноёқлилар-тузилиши, вазифаси, хилма-хиллиги. Саркодалилар скелетлари. Жинсий кўпайиш. Систематикаси. Биосферада қуйқасимон чўкма ҳосил бўлиш жараёнининг аҳамияти. Уларнинг бактериялар ва замбуруғлар билан муносабати. Касаллик қўзғатувчи амёбалар. Опалиналар кенжа типи. Опалиналарни инфузориялардан фарқи. Ривожланиши.

Паразитизмни уларнинг хужайравий тузилишига таъсири. Тузилиши ва ривожланиш цикллари. Классификацияси ва асосий вакиллари. Безгак қўзғатувчилари, уларнинг ташувчилари ва уларга қарши кураш чоралари. Асаларичилик ва ипакчиликдаги амалий аҳамияти. Асцетоспоридийлар ва Лабиринтулалар. Спораларининг тузилишидаги ўзига хослиги. Кўп ҳужайралиларга ўтишдаги оралиқ ҳолатлик.

Уларнинг ҳужайрасини мураккаб тузилиши. Киприкларни хивчинлар билан таққослаш. Инфузориялар ядро аппаратларининг хусусияти. Конъюгация. Классификацияси ва муҳим вакиллари. Киприкли инфузориялар синфи. Умумий тавсиф, тузилиши, физиологияси. Эркин яшовчи инфузориялар. Паразит инфузориялар. Сўрувчи инфузориялар синфи. Умумий тавсифи. Киприкларнинг йўқотиш қобилияти. Уларнинг аҳамияти. Бир ҳужайрали ҳайвонларнинг филогенияси.

Уларнинг келиб чиқиши хақидаги назариялар: Э. Геккел (1874), И.И.Мечников (1886), А.А.Захваткин (949), И.Ходжи (1943) ва бошка олимлар назариялари. Кўп ҳужайралиларнинг тана тузилиши, симметрия турлари. Бирламчи тўқималар ва

уларнинг морфофункционал тавсифи. Эмбрион қаватлар ва кўп ҳужайралилар эмбрионал ривожланишдаги асосий босқичлар. Кўп ҳужайралилар классификацияси.
Фагоцителласимонлар катта бўлими.

Пластинкалилар типи. Трихоплакснинг очилиш тарихи. Трихоплакс – кўп ҳужайрали ҳайвонлар орасида энг сода тузилган вакил. Филогенияси. Паразоа катта бўлими. Булутлар (Ғовактанлилар) типи. Умумий тавсифи, хужайра элементлари, скелети (тузилиши ва кимёвий таркиби). Озиқни тутиш ва ҳазм қилиши. Геммула. Классификацияси ва вакиллари. Булутларни сув ҳавзаларидаги экологик (биофильтраторлик хусусияти) аҳамияти.

Бўшлиқичлилар типи. Икки қаватлилик ва нурли симметрия. Нерв системаси ва унинг хусусияти. Отилувчи ҳужайралар. Полип ва медуза турларнинг икки ҳаёт шакллари. Ривожланиш жараёнининг турлари. Метагенез. Жинссиз кўпайиш ва колония ҳосил бўлиш. Гидрасимонлар синфи. Полиморфизм. Сифонофоралар ва уларнинг аҳамияти. Гидрасимонлар – ифлосланган сув биоиндикаторлари. Сцифоид медузалар синфи. Заҳарли медузалар. Коралл полиплари синфи. Коралл рифлари. Маржон (Коралл) полипларининг қурилиш ва кулолчиликдаги аҳамияти.

Ясси чувалчанглар типи. Уларнинг тана шакли. Тери-мускул халтаси. Паренхима. Экологияси ва тарқалиши. Киприкли чувалчанглар синфи. Тана қоплами, кўпайиши, ривожланиши, регенерация. Киприкли чувалчанглар–сув ҳавзалари биоиндикаторлари. Сўрғичлилар синфи. Паразитлик қилиб яшашга мосланиш. Ёпишувчи органлари. Гетерогония. Педогенез. Хўжайин алмашинувининг биологик аҳамияти. Одам ва уй ҳайвонларининг асосий паразитлари ва уларга қарши кураш чоралари. Моногениялар синфи. Амалий аҳамияти. Тасмасимон чувалчанглар синфи. Патоген аҳамияти. Одам ва уй ҳайвонларининг асосий паразитлари. Ясси чувалчангларнинг филогенияси, паразитизмнинг келиб чиқиши.

Икки томонлама очиқ найи ва бирламчи тана бўшлиғи сифатида-ички суюқлик муҳитининг келиб чиқиши. Айирув, нерв ва жинсий системалари. Қоринкиприклилар синфи. Тузилиши, физиологияси ва ҳаёт тарзи. Нематодалар синфи. Тери-мускул халтаси. Кутикула ва унинг роли. Ички тузилиши, кўпайиши ва ривожланиши. Паразит нематодалар ва уларнинг одам, қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва ўсимликлар учун аҳамияти. Паразитларнинг ривожланиш жараёнлари, нематодаларнинг замбуруғлар, бактериялар ва сув ўтлари билан боғлиқлиги. Киноринхлар синфи. Қилчувалчанглар синфи. Оғизайлангичлилар синфи. Тузилишлари ва биологияси. Асосий хусусиятлари ва билогияси. Кўпайиши, ривожланиши ва личинкалари. Тўгарак чувалчангларнинг филогенияси.

Тана тузилиши ва органларини метамерияси. Параподийлар. Иккиламчи тана бўшлиқ вазифаси ва келиб чиқиши. Кўп туклилар синфи. Умумий тавсиф. Кўпайиши, эмбрионал ривожланиши. Трохофора ва метатрохофора. Экологияси. Денгиз фаунасидаги аҳамияти. Камтуклилар синфи. Тузилиши, сув ва тупроқда яшовчи формалари. Камтуклиларнинг биогеоценозларда тарқалиши, замбуруғлар билан ўзаро алоқаси. Биогумус ва экологик тоза махсулотлар олишдаги аҳамияти. Ёмғир чувалчангининг тупроқдаги роли. Зулуклар синфи. Кўпайиши ва ривожланиши. Зулуклар туркуми вакилларининг тиббиётдаги аҳамияти. Туркумлари. Эхиуридлар синфи. Биология ва экологияси. Халқали чувалчанглар филогенияси.

Умумий тавсифи. Чиғаноқнинг тузилиши ва аҳамияти. Мантия. Ёнбошнервлилар кенжа типи. Умумий тавсифи. Чиғаноқлилар кенжа типи. Моноплакофоралар синфи. Моллюскалар филогениясини ўрганишдаги аҳамияти. Қориноёқлилар синфи. Тузилиши, асимметрия ва уни келиб чиқиши. Органлар системаси. Экологияси. Аҳамияти. Кенжа синфлари ва муҳим вакиллари. Пластинкажабралилар ёки иккипаллалилар синфи. Чиғаноғи ва унинг очилиш механизми ва қулфлар. Биофильтрация. Иккипаллалиларнинг халқ хўжалигида аҳамияти. Бошоёқли моллюскалар синфи. Умумий тавсиф. Чиғаноқнинг редукцияга учраши ва ички скелетнинг ривожланиши. Биологияси. Бошоёқли моллюскаларнинг озиқ овқат саноатида аҳамияти. Моллюскаларнинг филогенияси.

Танасини бўлимлардан ва бўғимлардан тузилиши. Оёқларининг тузилиши. Экзоскелет ва унинг аҳамияти. Органлар системаси. Кўпайиши ва ривожланиши. Табиатда тарқалиши. Биосфера ва инсон ҳаётидаги аҳамияти. Жабра билан нафас олувчилар кенжа типи. Қисқичбақасимонлар синфи. Ташқи ва ички тузилиши. Оғиз аппарати. Кўпайиши ва ривожланиши. Классификацияси ва муҳим вакиллари. Сув ости иншоотларини бузувчи зарарли қисқичбақалар.

Трахея ва унинг тузилиши. Трахеялик нафас олиш системаси. Кўпоёқлилар синфи. Тананинг бўлимларга бўлиниши. Ҳазм қилиш, айириш ва нафас олиш системалари. Кўпайиши ва ривожланиши. Экологияси. Кўпоёқлиларнинг асосий гуруҳлари. Кўпоёқлиларнинг биогеоценоздаги аҳамияти.

Тана бўлимлари ва ўсимталари. Қанотлар ва уларнинг келиб чиқиши. Ички тузилиши. Ҳашаротлар танасидаги сув миқдорининг бошқарилиши. Мальпиги найчалари. Қуруқликда яшашга мослашуви. Ҳашаротларнинг кўпайиши ва ривожланиши. Метаморфоз турлари. Жамоа бўлиб яшовчи ҳашаротлар ва улардаги полиморфизм. Экологияси ва этологияси. Кенжа синфлари ва туркумлари. Ҳашаротларнинг табиатда ва инсон ҳаётидаги аҳамияти. Табиатдаги санитар ҳашаротлар. Касаллик тарқатувчи ва паразит ҳашаротлар. Қишлоқ хўжалик ва ўрмончилик заракунандалари. Зараркунандаларга қарши биологик кураш усуллари. Хонакилаштирилган ҳашаротлар ва уларнинг аҳамияти. Ҳашаротлар палеонтологияси ва филогенияси.

Қиличдумлилар синфи. Тузилиши. Ўргимчаксимонлар синфи. Тузилиши. Тана аъзолари. Кўпайиши ва ривожланиши. Асосий туркумлари. Ўргимчак. Заҳар ишлаб чиқарувчи ва тўр тўқувчи безлари. Уларнинг аҳамияти. Сув ва қуруқликда яшовчи ўргимчаклар экологияси. Агроценозларда тарқалиши ва қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларининг сонини камайтиришдаги аҳамияти. Каналар. Турлари. Паразит турлари инфекцион касалликларни қўзғатувчиси ва аҳамияти.

Умумий тавсифи. Уларнинг тана симметрияси. Амбулакрал система. Нерв, айириш ва қон айланиш системалари. Жинсий системаси ва ривожланиши. Классификацияси. Пельматозойлар кенжа типи. Денгиз нилуфарлари синфи. Элеутерозойлар кенжа типи. Денгиз юлдузлари, офиуралар. Денгиз кирпилари, голотуриялар синфлари, уларнинг тузилиши.

Амалий машғулотлар талабалар томонидан назарий билимларни мустаҳкамлаш учун ҳар бир мавзу бўйича алоҳида ўзлаштирилади. Амалий машғулотлар мавзуларининг мазмунидан келиб чиқиб тотал, кесма, вақтли препаратлар, таблица, плакат, схема, муляж, музей экспонатлари, қотирилган хайвонлар, суръатлар, видеофильмлар ва бошқа ўқув кўргазмали қуроллар ёрдамида ўзлаштирилиб, тасвирлари расм дафтарларига туширилади.

1. Бир ҳужайралилар кенжа олами (Protozoa). Саркомастигофоралар типи (Sarcomastigophora) Хивчинлилар кенжа типи (Mastigophora) яшил эвглена ва церациумнинг тузилиши. Бир хивчинлилар - яшил эвглена чучук сув вакили. Икки хивчинлилар - церациум планктон ҳайвон.

2. Вольвокс. Тузилиши ва кўпайиши. Чучук сув ҳавзаларида колония хосил қилувчи кўп хивчинлилар.

3. Саркодалилар кенжа типи (Sarcodina). Амёба, арцелла ва диффлюгия. Амёбалар туркуми. Тузилиши. Чиғаноқли амёбалар – арцелла, диффлюгия.

4. Апикомплекса (Apicomplexa) - Спора ҳосил қилувчилар типи. Грегариналар синфи. Грегариналар бўғимоёқлилар паразити. Суварак грегаринасининг тузилиши ва ривожланиши.

5. Инфузориялар ёки киприклилар типи (Ciliophora). Киприкли инфузориялар синфи. Парамеция (туфелка) инфузориясининг тузилиши ва кўпайиши.

6. Булутлар - Ғовактанлилар (Spongia - Porifera) типи. Оддий булутлар синфи (Demospongia). Бодяга булутининг тузилиши уларнинг колония ҳосил қилиши.

7. Гидрозойлар (Hydrozoa) синфи. Чучук сув гидрасининг тузилиши.

8. Сцифомедузалар синфи. Аурелиянинг тузилиши ва ривожланиши.

9. Ясси чувалчанглар типи (Plathelminthes). Киприкли чувалчанглар синфи. Оқ планариянинг тузилиши.

10. Сўрғичлилар ёки трематодалар синфи. Жигар қуртининг тузилиши. Жигар қуртининг ривожланиш цикли.

11. Тасмасимон чувалчанглар синфи. Қорамол солитёрининг тузилиши. Қорамол солитёрининг одамга юқиши. Тасмасимон чувалчангларни айрим вакилларини ривожланиши. Ҳаёт цикллари.

12. Тўгарак чувалчанглар типи. Нематодалар синфи. Одам аскаридасининг ташқи ва ички тузилиши.

13. Илдиз бўртма нематодасининг тузилиши ва ривожланиши. Ўсимлик илдизида бўртмалар ҳосил қилиши.

14. Халқали чувалчанглар типи (Annelida). Кўпқилли халқали чувалчанглар (Polychaeta) синфи. Нереис ва қум чувалчангларининг тузилиши.

15. Кам қилли чувалчанглар (Oligochaeta) синфи. Ёмғир чувалчангининг ташқи ва ички тузилиши. Аҳамияти.

16. Зулуклар (Hirudinea) синфи. Тиббиёт зулугининг тузилиши.

17. Моллюскалар ёки юмшоқтанлилар типи (Mollusca). Пластинкажабралилар. Бақачаноқ.

18. Қориноёқли моллюскалар синфи. Ток шилиғининг тузилиши.

19. Бўғимоёқлилар типи (Arthropoda). Жабра билан нафас олувчилар кенжа типи. Қисқичбақасимонлар синфи. Дафния ва циклопнинг тузилиши.

20. Ўноёқлилар туркуми (Decapoda). Дарё қисқичбақасининг ташқи ва ички тузилиши. Халқ хўжалигидаги аҳамияти.

21. Трахеялилар кенжа типи (Tracheata). Кўпоёқлилар синфи. Костянка ва кивсякнинг тузилиши.

22. Ҳашаротлар синфи. Суваракнинг ташқи тузилиши. Суваракнинг ички тузилиши. Ҳашаротларнинг постэмбрионал ривожланиши. Метаморфоз – гемиметаболия, голометаболия.

23. Ўргимчаксимонлар синфи. Чаённинг ташқи тузилиши. Сольпуглар, ўргимчаклар, каналарнинг тузилиши.

24. Игнатерилилар типи (Echinodermata). Денгиз юлдузлари синфи. Денгиз юлдузининг тузилиши.

Талабалар томонидан курс ишини бажарилиши профессионал тайёргарликни мухим босқичи хисобланади, чунки уларда мустақил ижодий ишлашни шаклланишига, илмий тадқиқот элементларини англашга, илмий адабиётларни ўқиш ва таҳлил қилишга ёрдам беради.

Талаба курс иши тизимини бажариш жараёнида ундан хам мураккаброқ бўлган вазифани – малакавий битирув ишини бажариш учун, назарияларни англаш, уларни умумлаштириш ва амалиётда қўллаб мустақил илмий-тадқиқот фаолиятни бошлашга тайёргарлик кўради. Курс ишини тайёрлаш талабада ахборотларни аналитик фикрлашни ривожланишига, ва оқибат натижада тайёр мутахассис бўлиб етишишига олиб келиши керак.

Курс иши талабадан фаннинг турли сохалари бўйича амалиётда олган билимларини мустахкамлашни, янада чуқурлаштиришни ва умумлаштиришни талаб қилади. Хар бир танланган курс иши мавзуси илмийликни, замона-вийликни талаб қилади, чунки хар бир топшириқда янгилик элементлари бўлиши лозим. Курс ишини фойдасини энг муҳим омиллари унинг индивидуаллиги ва талабанинг қизиқиши ва қобилиятига қараб умумий талабларни пасайтирмаган холатда берилиши хисобланади.

1. Умуртқасиз хайвонарнинг хилма-хиллиги турли муҳит шароитида яшашга мослашуви натижаси.

2. Умуртқасиз ҳайвонлар дунёсининг филогенетик боғланиши.

3. Кўп хужайрали хайвонларнинг келиб чиқиш назариялари.

4. Умуртқасиз хайвонлар орган системаси эволюцияси.

5. Касаллик қўзғатувчи бир хужайралилар.

6. Ясси чувалчангларнинг ривожланиш цикли – паразитик ҳаёт маҳсули.

7. Бўғимоёқлиларнинг кенг тарқалиш сабаблари.

8. Умуртқасиз хайвонларда метамерия холатини моҳияти.

9. Бирламчи ва иккиламчи оғизлилар – ҳайвонлар эволюциясининг 2 йўналиши.

10. Метаморфозни умуртқасиз ҳайвонлар учун аҳамияти.
Мустақил ишни ташкил этиш шакли ва мавзулари

Мустақил ишлаш учун ҳайвонот олами ҳақидаги маълумотлар баён этилган қўшимча адабиётлар тавсия этилади. Мустақил ишлаш учун бериладиган ишлар факультатив ва индивидуал характерда бўлиб, талабанинг турли ҳайвон организмларда борадиган жараёнларни янада чуқурроқ ўрганишга қаратилган. Тавсиялар индивидуал талабга асосланади ва жорий, оралиқ назорат шаклида ёки дарслардан ташқари вақтда реферат еки мулоқот тарзида топширилади.

Талаба мустақил ишни тайёрлашда фаннинг хусусиятлариниҳисобга олган ҳолда, қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

• 
  Амалий машғулотларга тайёргарлик;
  
• 
  Курс ишини тайёрлаш;
  
• 
  Дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;
  
• 
  Тарқатма материаллар бўйича маъруза қисмини ўзлаштириш;
  
• 
  Махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  Талабанинг ўқув, илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ бўлган фан бўлимлари ва мавзуларни чуқур ўрганиш;
  
• 
  Фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув машғулотлари;
  
• 
  Масофавий таълим.
  

1. Книдоспоридийлар ва Микроспоридийлар. Умумий тавсифи, классификацияси ва асосий вакиллари.

2. Тароқлилар типи. Уларнинг тузилишидаги хусусиятлари ва асосий вакиллари.

3. Немертинлар типи, вакилларининг тавсифи, кўпайиши ва тарқалиши.

4. Тиканбошлиларлар типи. Характерли хусусиятлари. Паталогик аҳамияти.

5. Трилобитасимонлар кенжа типи вакиллари ва уларнинг филогенетик аҳамияти.

6. Онихофоралар типи, умумий тавсифи, экологияси, географик тарқалиши.

7. Пайпаслагичлилар типи. Умумий тавсифи. Мшанкалар, Елкаоёқлилар, Форонидалар.

8. Погонофоралар типи ва ҳайвонат дунёсидаги ўрни.

9. Қилжағлилар типи. Умумий тавсифи ва экологик хусусиятлари.

Дарсни ўтишда мавзуларнинг мураккаб ва оддийлигига қараб таълимнинг замонавий (хусусан интерфаол) усуллари, педагогик ва ахборот – коммуникация (медиатаълим, амалий дастур пакетлари, презентацион, электрон-дидактик) технологиялар қўлланилади. Информацион таъминот вазифасини дарслик, ўқув қўлланма ва бошқа адабиетлар, диссертациялар, электрон адабиетлар, интернет маълумотлари бажаради.

Умуртқалилар зоологиясининг объектлари ва предмети. Фаннинг ривожланиш тарихи ва услублари. Фаннинг мақсад ва вазифалари. Типнинг умумий таърифи. Хордалиларни ҳайвонот олами системасида тутган ўрни. Хордалиларни ўзига хос мухим белгилари ва уларнинг биологик аҳамияти. Хордалиларни келиб чиқиши.

Кенжа тип вакилларини тузилишининг асосий белгилари.

Тузилишнинг асосий белгилари ва систематикаси. Келиб чиқиши. Ланцетникнинг тузилиши ва биологияси. Бошхордалилар ҳаёт тарзи ва амалий аҳамияти.

Тузилишининг асосий белгилари ва умуртқалиларнинг келиб чиқиши. Тузилишининг энг асосий белгилари: ўқ скелети, бош скелети, қўл-оёқ скелетлари, овқат ҳазм қилиш системаси, нафас олиш системаси ва сезги аъзолари. Тузилишининг мураккаблашиши, аъзоларининг тараққиёти – умуртқалилар прогрессив эволюциясининг асосий шарти эканлиги.

Балиқлар экологияси. Биологик тўдалар ва уларга хос бўлган мосланиш хусусиятлари: кўпайиши, миграцияси, овланишидаги аҳамияти, балиқчилик йўналиши.

Ўзбекистон ихтиофаунасининг ўзига хос вакиллари: аборигенлари, интродукция (бошқа жойдан олиб келинган), қилинганлари. Ўрта Осиёда овланадиган, ноёб ва йўқолиш хавфи остида турган балиқларнинг вакиллари.
Тўртоёқлилар катта синфи.

Қуруқликда яшовчи умуртқалиларнинг келиб чиқиши. Умуртқалилар қуруқлика чиқишидаги экологик ва морфологик мосланишлари. Сув ва қуруқликда яшовчиларнинг илк вакиллари сифатида палеозой даврида яшаган амфибия – стегоцефаллар.

Амфибиялар биологияси: асосий экологик гурухлари, овқатланиш, кўпайиши, ривожланиши, насл учун қайғуриш усуллари. Ўрта Осиёда яшовчи амфибияларнинг Амалий аҳамияти ва улардан фойдаланиш муаммолари, сунъий кўпайтириш, муҳофаза қилиш.

Тангачалилар вакиллари – тез калтакесак мисолида рептилиялар тузилиши ва физиологияси. Ҳаёт кечириши, кўпайиши, овқатланиши, мавсумий хоссалари хулқ атворининг иссиқ иқлим шароитига мосланиш хусусиятлари. Рептилиянинг Амалий аҳамияти.

Ўрта Осиё герпитофаунасининг ўзига хос вакиллари. Заҳарли илонлар турлари, уларнинг кўпайиши ва мухофаза қилиш. Саҳро биоценозида судралиб юрувчиларнинг аҳамияти. Қизил Китоб саҳифасидан жой олган судралиб юрувчилар вакиллари.

Қушлар синфи. Синф вакиллари тузилишининг асосий хоссалари. Қушларнинг келиб чиқиши ва уларнинг эволюцион йўли. Ҳозирги замон қушларининг систематикаси ва туркумларининг қисқача таърифи. Уй каптари мисолида қушлариннгг ички ва ташқи тузилиши. Қушларининг мосланиш хусусиятлари физиологияси, териси, пат тузилиши, нафас олиш системаси, айирув системаси. Нерв системаси ва сезги аъзолари.

Қушларнинг экологияси: географик тарқалиши, экологик гурухлари, учишга мосланиши, кўпайииши, ривожланиши, насл учун қайғуриши, мавсумий хоссалари. Миграция ва унинг сабаблари. Қушларнинг табиат ва хўжаликдаги аҳамияти.

Ўрта Осиё орнитофаунасининг турли-туманлиги ва асосий вакиллари. Қушларнинг овланадиган, асосий, ноёб, қўриқланадиган турлари. Ўзбекистон Қизил Китобига киритилган қушлар ва уларнинг яшаш шароитлари. Ўзбекистонда орнитологик кузатишлар олиб боришдаги асосий муаммолар.

Сутэмизувчилар ёки даррандалар синфи. Синфнинг умумий таърифи. Сутэмизувчиларнинг келиб чиқиши ва эволюциясига сабаб бўлган омиллар. Қирилиб битган турлари ва уларнинг қадимдги рептилиялар билан алоқадорлиги, эволюцияси.

Ҳозирги замон сутэмизувчиларининг систематикаси: бир тешиклилар, халталилар, йўлдошлилар ва уларнинг асосий биологик хусусиятлвари. Йўлдошли сутэмизувчилар систематикаси ва уларнинг туркумларига қисқача таъриф.

Асосий аъзолари системасининг морфологик ва функционал таърифномаси; тери қоплағичлари, скелети. Нафас олиш, овқат ҳазм қилиш, қон айланиш системаси ва лимфатик система. Сийдик-таносил системаси. Нерв системаси ва сезги аъзолари. Марказий нерв системаси ва бош миясининг тузилишидаги ўзига хос хусусиятлари. Хулқ атворининг мураккаб шакллари.

Сутэмизувчилар биологияси, географик тарқалиши. Экологик гурухлари. Сув муҳитини иккиламчи ўзлаштириш, мавсумий ритм. Уларнинг овқатланиши ва экосистемадаги ўрни, овланадиган турлари, улардан маҳсулот тайёрлаш, муҳофаза қилиш, қишлоқ ҳўжалиги зараркунандалари, касал тарқатувчи ва хонакилаштирилган турлари.

Ўрта Осиё сутэмизувчиларининг турли-туманлиги. Овланадиган, йўқолиб бораётган ва қўриқланадиган турлари. Ўзбекистон Қизил Китобига киритилган сутэмизувчилар турлари ва уларнинг тарқалиши. Ўзбекистонда териология муаммолари ва сутэизувчиларни ўрганишга бағишланган асосий йўналишлар.
Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кўрсатмалар

Амалий машғулотлар талабалар томонидан назарий билимларни мустахкамлаш учун хар бир мавзу бўйича алохида ўзлаштирилади. Амалий машғулотлар мавзуларининг мазмунидан келиб чиқиб тотал, кесма, вақтли препаратлар, таблица, плакат, схема, муляж, музей экспонатлари, қотирилган хайвонлар, суратлар, видеофильмлар ва бошқа ўқув кўргазмали қуроллар ердамида ўзлаштирилиб, тасвирлари расм дафтарларига туширилади

Рептилиялар синфи. Музей ва коллекция экспонатлари асосида судралиб юрувчиларини турли туманлиги ва ҳаётий формалари. Калтакесак ёки илонни анатомияси. Ташқи тангасимон қоплағичлари ички органларини топографияси, нафас органларини тузилиши, қон айланиш, айрув системалари. Скелетни ҳаракат-таянч аппаратларини остиологик экспонатлари. Ҳайвоннинг ташқи ва ички тузилиши схемасини чизиш.

Талабалар томонидан курс ишини бажарилиши профессионал тайёргар-ликни мухим босқичи хисобланади, чунки уларда мустақил ижодий ишлашни шаклланишига, илмий тадқиқот элементларини англашга, илмий адабиётларни ўқиш ва таҳлил қилишга ёрдам беради.

Талаба курс иши тизимини бажариш жараёнида ундан хам мураккаброқ бўлган вазифани – малакавий битирув ишини бажариш учун, назарияларни англаш, уларни умумлаштириш ва амалиётда қўллаб мустақил илмий-тадқиқот фаолиятни бошлашга тайёргарлик кўради. Курс ишини тайёрлаш талабада ахборотларни аналитик фикрлашни ривожланишига, ва оқибат натижада тайёр мутахассис бўлиб етишишига олиб келиши керак.

Курс иши талабадан фаннинг турли сохалари бўйича амалиётда олган билимларини мустахкамлашни, янада чуқурлаштиришни ва умумлаштиришни талаб қилади. Хар бир танланган курс иши мавзуси илмийликни, замона-вийликни талаб қилади, чунки хар бир топшириқда янгилик элементлари бўлиши лозим. Курс ишини фойдасини энг муҳим омиллари унинг индивидуаллиги ва талабанинг қизиқиши ва қобилиятига қараб умумий талабларни пасайтирмаган холатда берилиши хисобланади.

1. 
   Ўрта Осиё умурткалилар фаунасининг биологик хилма-хиллиги ва зоогеографиясининг узига хослиги.
   
2. 
   Ўрта Осиё текислик сув хавзаси ва тоғ худудларида яшовчи умурткали хайвонларнинг тузилиши ва биологиясининг узига хослиги.
   
3. 
   Тоғайли баликларнинг биологик узига хослиги ва тавсифи.
   
4. 
   Суякли баликларга умумий тавсиф.
   
5. 
   Сувда ва куруликда яшовчиларнинг узига хос хусусиятлари.
   
6. 
   Судралиб юрувчиларга умумий тавсиф.
   
7. 
   Кушлар синфини узига хослиги, синфга умумий тавсиф.
   
8. 
   Сут эмизувчиларга умумий тавсиф.
   

Мустақил ишлаш учун ҳайвонот олами ҳақидаги маълумотлар баён этилган қўшимча адабиётлар тавсия этилади. Мустақил ишлаш учун бериладиган ишлар факультатив ва индивидуал характерда бўлиб, талабанинг турли ҳайвон организмларда борадиган жараёнларни янада чуқурроқ ўрганишга қаратилган. Тавсиялар индивидуал талабга асосланади ва жорий, оралиқ назорат шаклида еки дарслардан ташқари вақтда реферат еки мулоқот тарзида топширилади.

Талаба мустақил ишни тайёрлашда фаннинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

• 
  Амалий машғулотларга тайёргарлик;
  
• 
  Курс ишини тайёрлаш;
  
• 
  Дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;
  
• 
  Тарқатма материаллар бўйича маъруза қисмини ўзлаштириш;
  
• 
  Махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  Талабанинг ўқув, илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ бўлган фан бўлимлари ва мавзуларни чуқур ўрганиш;
  
• 
  Фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув машғулотлари;
  
• 
  Масофавий таълим.
  

1. Ҳаёт пайдо бўлиши хақидаги замонавий тасаввурлар.

2. Ҳайвонлар систематикасининг мақсади, услублари қисқача тарихи ва унинг ўрни.

3. Одамнинг пайдо бўлишига доир замонавий ғоялар ва уларнинг исботи.

4. Ҳайвон организми ҳужайра ва тўқималарининг тузилиши ва ривожланиш шартлари.

5. Эволюция жараёнини ҳаракатга келтирувчи омиллар ва механизмлар.

6. Умуртқалиларнинг келиб чиқиши ва эволюцион тараққиётига доир палеонтологик тасаввурлар.

7. Умуртқалилар марказий нерв системасини тузилиши ва вазифаси.

8. Умуртқали ҳайвонлар сезги органлари, сенсор (қабул қилиш) механизмлари.

9. Умуртқали ҳайвонларнинг кўпайиш биологияси ва ривожланиши.

10. Биосфера ва хордали ҳайвонларнинг унда тутган ўрни.
Дастурнинг информацион - услубий таъминоти

Дарсни ўтишда мавзуларнинг мураккаб ва оддийлигига қараб таълимнинг замонавий (хусусан интерфаол) усуллари, педагогик ва ахборот – коммуникация (медиатаълим, амалий дастур пакетлари, презентацион, электрон-дидактик) технологиялар қўлланилади. Информацион таъминот вазифасини дарслик, ўқув қўлланма ва бошқа адабиетлар, диссертациялар, электрон адабиетлар, интернет маълумотлари бажаради.

1. Догель В.А. Зоология беспозвоночных. Изд. 7. Москва. Высшая школа. 1981.

2. Мавлянов О.М., Хуррамов Ш.Х. Норбоев З.Н. Умуртқасизлар зоологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 2002.

3. Мавлянов О.М., Хуррамов Ш.Х., Эшова Х.С. Умуртқасизлар зоологияси. Тошкент, OFSET PRINT, 2006.

4. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз хайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, PATENT PRESS, 2005.

5. Наумов С.П. Умуртқали ҳайвонлар зоологияси (А.Абдуллаев таржимаси), Тошкент. 1995 йил. «Ўқитувчи» нашриёти.

6. Константинов В.М. Зоология позвоночных. Высшая школа, 2000.

7. Лабораторный практикум по зоологии позвоночных. Академия, 2001.

1. Жизнь животных. 1-6 т. Просвещение. 1981-86.

2. Абдурахмонов Г.Н. и др. Основы зоологии и зоогеографии. Москва, Академия, 2001.

3. Потапов И.В. Зоология с основами экологии животных. Москва, Академия, 2001.

4. Лопатин И.К. Функциональная зоология. Минск. Высщая школа. 2002.

5. Норбоев З.Н., Усмонова О.З. Умуртқасиз хайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар бўйича методик кўрсатмалар. 1-2 қисм. Тошкент, Университет, 1992.

6. Хадорн Э., Венер Р. Общая зоология. Пер. с нем. Москва, Мир, 1989.

7. Шарова И.Х. . Зоология беспозвоночных. Москва, Владос, 2002.

8. Дадаев С.Д., Мавлянов О.М. Зоология Тошкент, 2010

9. Заҳидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Т. Ташкент. «Ўқитувчи» нашриёти, 1969 й.

10. Заҳидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н., Богданов О.П. Природа и животный мир Средней Азии. Т. 2. Ташкент. «Ўқитувчи» нашриёти. 1971.

11. Богданов О.П. Ўзбекистон ҳайвонлари (умуртқалилар) Тошкент, Ўқитувчи. 1983.

1. 
   WWW.ZIYONET.UZ.
   
2. 
   WWW.pedagog.uz.
   
3. 
   WWW.maik.ru.
   
4. 
   www. pubmed. com