Микроэкономикалық көрсеткiштермен өзара байланысты “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ инвестиция тартуды басқару

Егер кәсiпорын орын үшiн мемлекеттендiрiлген экономика әр түрлi себептер бойынша өндiрiс үшiн маңызды шығындарды елемеу болса, онда бәсеке жағдайында өндiрiстiң кәсiпорын ұзақ мерзiмдi әрекет ету моделiн басшылыққа алуға мәжбүр. Бұл жерде ұзақ мерзiмдi стратегиялық бағдарламалау мен жоспарлау өз күштерiне енедi. Мысалға, мұнай бизнесi геологияның барлау жұмысының алдында маңызды инвестициялауды талап етедi, содан соң кен орнын өңдеуге қаражат және көмiртегi шикiзатын тасымалдауды талап етедi. Пайдалы қазбаларды өндiру кезiнде үлкен көлемдегу инвестицияға деген жоғарғы тұтынушылық бақыланады, бұл жерде инвестор үшiн бiр уақытта инвестицияны салу үлкен мәселе болып табылады. Осыған байланысты, кәсiпорын пайдалы қазбаларды өндiру бойынша ғылыми техникалық (инновациялық) саясат пен болашаққа инвестициялық шешiмдердi қабылдауға көңiл бөлсе болады.

Мына жағдайды айта кеткен жөн, инвестициялық жобаның қаржылық тиiмдiлiк көрсеткiшiне төмендегiлер әсер етедi:

1. 
   жалпылама инфляция- экономикадағы өндiрiстiк ресурстар (шикiзат, капитал, қызмет, еңбек және т.б.) мен өндiрiлетiн өнiмге деген жалпы баға деңгейiнiң жоғарылауы;
   
2. 
   инфляцияның бiртектi еместiгi - өнiм мен өнiдiрiстiк ресурстар бойынша оның айырмасының шамасы;
   
3. 
   шетелдiк валюта курсының өсуiнен инфляция деңгейiнiң көтерiлуi.
   

1. 
   жалпы баға деңгейiн (жалпы инфляцияны);
   
2. 
   iшкi және әлемдiк рынокта өндiрiлетiн өнiмнiң бағасын;
   
3. 
   пайдаланатын ресурстарға бағаны;
   
4. 
   түрлерi бойынша тiкелей шығындарды;
   
5. 
   жұмысшылардың категорияларының түрлерi бойынша жалақы деңгейiн;
   
6. 
   жалпы және әкiмшiлiк шығындарды;
   
7. 
   негiзгi қорлардың элементтерiнiң құнын: жер, мекеме және ғимарат, құрал-жабдық;
   
8. 
   өнiмдi өткiзудi ұйымдастыруға шығындарды;
   
9. 
   банкiтiк пайызды.
   

Кейбiр жағдайда капитал салымының тиiмдiлiгiн бағалаудың типтiк әдiстемесiн пайдалану мүмкiн емес, өйткенi бiрiншiден, “әкелiнген шығындар” сияқты көрсеткiштер – рыноктық экономика жағдайында iшкi және сыртқы факторлардың (баға деңгейi, экономикалық конъюнктура, экономикалық, техникалық және басқа да құрылым шарттары) тұрақтылығымен тұжырымдалған, ағымды шығындардың өзгеруi кезiндегi әлсiз сенiмдiлiк себептерi бойынша критериясы бола алмайды. Екiншiден, бұрын тәжiрибеде қолданылған капитал салымының тиiмдiлiгiн талдауда экономикалық, экологиялық, коммерциялық, әлеуметтiк сипаттағы әртүрлi тәуекелдер есептелiнбеген. Үшiншiден, тиiмдiлiктiң бiртектi нормативiн қаржыландырудың әр түрлi пайыздық қойылымының, яғни өткiзу шартының салдарынан пайдалану мүмкiн емес. Төртiншiден, шығынға алып келетiн бiртектi нормативiн пайдалану мүмкiн емес, өйткенi тауар мен капиталға бағаның және табыстылықтың деңгейi әрдайым өзгерiп отырады.

Рыноктық экономика жағдайында инвестицияның бағалау тиiмдiлiг ретiнде баға, құн, технология және т.б. бойынша болжау нәтижелерiнiң өзгеруiнiң анықталмағандығының үлкен дәрежесiн санауға болады. Анықталмағандықтың қосымша қайнар көздерi болып инфляция, сұраныстың өзгеруi, депозиттiк қойылымдар, валюталық курс саналады. Тұрақсыз даму кезiнде соңғы нәтижеге терiс әсер етiп тағы да бiр фактор болып республикадағы заңдардың тұрақсыздығы саналады /35/. Ұзақмерзiмдi жоспарлау кезiнде маңызды толқулар тәуекелдiктiң жоғарлығына әкеледi. Рыноктық экономикада осы себептер бойынша салымның бағалау тиiмдiлiгiнде жүргiзу уақытының факторы үлкен маңызға ие болады.

Рыноктық экономикасы бар әр түрлi елдердiң әдiстемесiндегi капитал салу тиiмдiлiгiн бағалаудың ерекшелiгi болып мыналар саналады:

1. 
   күтiлетiн табыс пен инвестициялық жобаның құнын мiндеттi дисконттау және уақыт факторын есептеу;
   
2. 
   икемдi пайыз қойылымының жоғартылған рөлi /30/.
   

Осы жағдайға байланысты көрiп отырғандай, әртүрлi iс-әрекет аспектiлерiне капитал салу, сондай-ақ жөндеу жұмыстарын ағымды инвестициялау ретiнде санауға болатын өндiрiстiк инвестициялау жағынан қарастыру керек.

Маңғыстау аймағы жағдайында саланың кәсiпорынның жақсы қызмет ету негiзi ретiнде әлеуметтiк-экономикалық жағынан минималды жоғалтулар кезiнде өндiрiстiк қуаттылықты қолдау мен әлемдегi жалғасып жатқан мұнай дағдарысы салдарынан минималды қаржылық жоғалтулармен байланысты фирманың ағымдағы қозғалысы саналады. Қойылған тапсырмаға негiзделе жақын уақыт аралығында жұмысқа қабiлеттi, бәсекеге қабiлеттi өндiрiсте мұнай өндiру деңгейiн қолдау үшiн минималды қаржылық шығынын анықтау қажет./27/

Берiлген 13-кестеде 1999-2001 жж. аралығындағы “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ мен оның “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ және “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ бөлiмшелерiндегi инвестициялық ағымдардың қозғалысын көрсетедi. Жұмысқа қабiлеттi өндiрiстi қолдаумен байланысты жөндеу жұмыстарының барлық түрлерiн есептеу мүмкiн емес, бұл бәрiнен бұрын бухгалтерлiк және экономикалық есептiң жаңа стандарттарына көшудi бiлдiредi /36/.

Көрсеткiштер		Жылдар
		1998				1999				2000
		1 кв.	2 кв.	3 кв.	4 кв.	1 кв.	2 кв.	3 кв.	4 кв.	1 кв.	2 кв.	3 кв.	4 кв.
Жөндеу жүргiзiлген скважиналардың саны	ММГ АҚ ЖМК МГӨК ҚМГ МГӨК	137 47 90	126 45 81	123 39 84	126 47 79	84 43 41	65 34 31	69 35 34	81 40 41	58 36 22	63 31 28	63 35 28	76 41 35
Жөнделген скважиналардың саны	ММГ АҚ ЖМК МГӨК ҚМГ МГӨК	85 16 69	70 16 54	77 18 59	82 20 62	35 18 17	41 20 21	48 18 30	51 20 31	39 23 16	43 21 22	45 22 23	41 19 22
Негiзгi қорлардың тозуы, мың тг.	ММГ АҚ ЖМК МГӨК ҚМГ МГӨК	450830,5 191842,5 258988	450830,5 191842,5 258988	450830,5 191842,5 258988	450830,5 191842,5 258988	1479574 129823 180651	1479574 129823 180651	1479574 129823 180651	1479574 129823 180651	1896983 1484509 412474	1896983 1484509 412474	1896983 1484509 412474	1896983 1484509 412474
Мұнайдың товарлық шығымы, мың тонна		1109	114,5	1136	1120	958	1086,7	1198	1213	1290	1293	1185	1110
Газдың товарлық шығымы, млн м3		10,7	10,8	10,9	11,2	10,7	11,4	11,8	11,9	12	12,3	11,2	11,1

Ақша ағымдарымен өзара байланысты ағымды қамтамасыз етудiң инвестициялық мүмкiндiктерiн бағалау үшiн ұсынылып отырған экономикалық-статистикалық модель мұнай және сәйкесiнше қосалқы газ үшiн ақша түсiмдерiн жеке бөлуге мүмкiндiк бередi.

Жүргiзiлетiн жөндеу сандарымен қоса “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ мұнай өндiрумен өзара байланысты бiрiншi модель келесiдей көрiнедi:
М_ө  1796,669 * 0,999 ^х1 * 0,9887^х2 * 0,0022 ^х3

(3)
мұндағы, М_ө - “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ мұнай өндiруi, мың тонна;

“Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ жөндеулер саының өзара байланысы басқа да арақатынасқа ие. Осы бөлiмшедегi жөндеулердiң өсуi “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ скважиналарында мұнайдың өсуi мен өндiрiлуiн 1,37 %-ға ынталандырады, яғни берiлген МГӨБ –дегi скважиналардың жөндеу тиiмдiлiгiн бiлдiредi. Сондықтан “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ жүйесiндегi “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ маңыздылығы жоғары екендiгi туралы, ендi жөндеу көрсеткiштерi бойынша көрсетуге болады.

13-кестенiң мәлiметi бойынша жүргiзiлген жөндеулер санымен қатар қосалқы газ өндiрудiң өзара байланысты экономикалық-статистикалық моделi алынған. Ол келесiдей түрде:
Г_ө  14,142 – 0,00357 Х₁ - 0,05595 Х₂ - 0,0029 Х₃

(4)
мұндағы, Г_ө - “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ газ өндiруi, млн м³;

Х₂– 1999-2001 жж. аралығындағы “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ скважиналары бойынша жүргiзiлген жөндеулер саны, жөндеудегi скважиналар

Х₃– 1999-2001 жж. аралығындағы “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ скважиналары бойынша жүргiзiлген жөндеулер саны, жөндеудегi скважиналар.
Берілген модельде көпше түрдегі корреляция коэффиценнті 0,6024 тең, бұл “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ скважиналарындағы жөндеулер саны мен газды жалпы қосалқы өндірудің арасындағы жоғарғы байланысты көрсетіп отыр. Сонымен қатар, (4) модельдегі белгісіз х_1, х_2, х₃ мәндерінің орнына осы уақыт кезеңіндегі жоспарланып отыр жөндеулерді есепке ала отырып жақын уақыт кезеңіне қосалқы газ газ өндіру нәтижелерін болжауға болады. Жиынтық нәтиже қосалқы газ өндіру шамасынын натуралдық сандық түрде соңғы бағалауы болады, яғни, болжанатын рыноктың соңғы бағанын негізінде өндіруші скважиналардың жөндеулеріндегі қаражаттарды ағымды инвестициялау кезінде күтілетін ақша табысын анықтауға болады. Бұл процесс скважинаны жөндеуге салынған салымның қаражатының берілуін анықтауға мүмкіндік береді. Яғни төлеу және ақшалай марапаттау үшін жөндеу жұмыстары мен байланысты шаралардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. /32/

Сондықтан, инвестициялар өндірістік қорларды жаңарту мен тікелей байланысты деп сонан, мынаны айта кеткен жөн, скважиналардағы күнделікті жөндеуге қарағанда жоспарлы жөндеу мұнай өндіруге инвестиция қосудың негізгі жолы болып отырған сияқты. Өйткені скважинанын бір метрінің құны бір миллион доллар деңгейінде болады. Сол себептен бір скважинанын жұмыстан шығып қалуы өте ірі соқтығыс болып табылады. Сондықтан, инвестицияны жұмыс істеп жатқан скважиналардың жұмыс күйін қолдауға бағытталуы қажет. Берілген 7 “кестені” статистикалық өндеуден кейін алынған мәліметтің әсерін талдау келесідей нәтижені алуға мүмкіндік берді. (15 кесте).

“Жетбаймұнайгаз” МГӨБ, “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ және “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ бойынша өзара байланысты жөндеулер санынын мәліметтердің біріктірген, келесідей суретті алуға болады. (16- кесте).

17-кестеде көрініп отырғандай, “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ жөндеулер санынын “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ, “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ жалпы санынына қаншалықты әсерін көрсетіп отыр, сондай-ақ ММГ АҚ мұнай өндіру.

Осыдан талдау “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ жүргізіліп жатқан жөндеулерге қатынасы бойынша жүргізілді. (18-кесте).

Сондай-ақ, мұнай өндіру мен қатар кәсіпорынға қосымша ақшалық табыс әкелетін қосалқы газ өндіруде жүзеге асырылады. Сондықтан бұл жерге берілген ақша ағымын басқару бойынша тиімді шешім жасау үшін осы процесс пен скважиналарды жөндеу бойынша талдау қажет.

Осы аспектіде кәсіпорындағы скважиналарда жүргізілген жөндеулер мен негізгі қаражаттардың шығындары арасындағы өзара байланысын шығару керек, бұл 1999-2001 ж. ж. аралығындағы бухгалтерлік баланс бойынша кәсіпорындағы скважинаны жөндеу мен қатар негізгі қаражаттар шығынының қосымша экономикалық-статистикалық моделін қалыптасу қажеттігін құрады және инвестициялық тапсырмаларды шешу кезінде маңызы зор. Аталған барлық модельдер белгілі схема бойынша функцияны таңдаудан бастап оны бағалауға дейін тізілді.

“Маңғыстау мұнайгаз” АҚ негізгі қаражаттар шығынын экономикалық-статистикалық моделі келесідей көрінеді:

(5)
мұндағы, Ш_нег/АҚ – “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ негізгі қаражаттардың шығыны, мың теңге;

Х₂– 1999-2001 жж. аралығындағы “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ скважиналарда жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар;

Х₃– 1999-2001 жж. аралығындағы “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ скважиналарда жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар;

Көрсетілген модель көпше түрдегі корреляцияның (0,9888) өте жоғары екенін көрсетеді, яғни оны болжау мақсаты үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан жоспарлы жөндеу мәндерін х_1, х₂ және х₃ белгісіз шамалардың орнына қоя отырып осы кезеңге шығындардың жоспарлы маңызын алуға болады.

“Жетбаймұнайгаз” МГӨБ негізгі қаражаттар шығынының экономикалық-статистикалық моделі осылайша алынып келесідей көрінеді:
Ш_{нег/ЖМГ}  1581594 – 1398,829 Х₁ + 10782,708 Х₂ - 24478,319 Х_3,

(6)

Х₁ – 1999-2001 жж. аралығындағы “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ скважиналарында жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар;

Х₂– 1999-2001 жж. аралығындағы “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ скважиналарында жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар;

Х₃– 1999-2001 жж. аралығындағы “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ скважиналарында жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар.

Берілген модельде 0,9888 тең көпше түрдегі корреляцияның жоғары мәніне ие, бұл болжау мақсаты үшін пайдалануға мүмкіндік береді. х_1, х₂ және х₃ мәндерінің орнына қоя отырып, “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ негізгі қаражаттар үшін шығындардың болжау нәтижелерін ашуға болады.

“Қаламқасмұнайгаз”МГӨБ негізгі қаражаттарының шығының бағалау үшін осындай модель алынған, ол келесідей көріністе:

(7)

Х₁ – 1999-2001 жж. аралығындағы “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ скважиналарда жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар;

Х₂– 1999-2001 жж. аралығындағы “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ скважиналарда жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар;

Х₃– 1999-2001 жж. аралығындағы “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ скважиналарда жүргізілген жөндеулер саны, жөндеудегі скважиналар.

Алдыңғы модельдегі негізгі қаражаттардың шығыны сияқты, берілген модельде көпше түрдегі корреляцияның жоғары коэффицентіне ие (0,989), бұл болжау мақсаттары үшін пайдалануға мүмкіндік береді.

Сонымен, “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ ең күшті құрылым болып “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ табылады, өйткені бұл бөлімшенің жоғарғы мәнінің күшіне байланысты көп көңіл бөлінеді. Сонымен қатар айта кететін жағдай, берілген кәсіпорындағы инвестицияларды ағымды инвестициялау жағынан қарастыру қажет, сондай-ақ ұзақ мерзімді инвестициялау жағынан. Сонымен қатар олардың қосылуы міндетті түрде негізгі көрсеткіштер негізінде (кәсіпорын скважиналар ондағы жөндеу жұмыстарының саны, негізгі қаражаттардың шығыны) жүзеге асырылуы қажет. Осындай тәсіл ғана инвестициялық процесті екі деңгейде басқаруға, инвестиция тартуға кепілдік береді /33/.

Негізгі өндірістік қорлардың шығыны пайдаланатын инвестицияның басты элементтерінің бірі болып табылады, сондықтан жоспарлы және жоспардан тыс жөндеу скважинаның жұмысқа жарамды күйінде қолдаудың интегралдық көрсеткіші ретінде қабылдауға болады. Егер “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ бір бөлімшесінде жөндеу жұмыстарының төмендеуі бақыланатын болса, онда мұнай өндіру көлемімен шығындардың өсуінің төмендеуі байқалады және керісінше. Сонымен қатар осы кезде жөндеу жұмыстар санының көптігі мұнай өндірудің нәтижелі көрсеткіштерінің жағдайын әлсіретуі мүмкін. Сондықтан жүргізілетін жөндеулер мен мұнай өндіру арасындағы оптималды арақатынасын шығару қажет. Қарастырылған барлық өзара байланыстар мынадай қорытынды бекітеді, яғни осы факторлардың динамикасын талдау және жөндеу мен мұнай өндіру арасындағы арақатынасын өлшеу кезінде “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ тәжірибелік қызметіндегі осы факторларды әрдайым бақылау жүргізіп отыру қажет. “Маңғыстаумұнайгаз” АҚ және оның “Жетбаймұнайгаз” МГӨБ мен “Қаламқасмұнайгаз” МГӨБ құрылымдық бөлімшелеріндегі негізгі қорлардың тозуы жайлы қарастырылған барлық моделдер кең орындарынан көмірсутегі шикізаттарын бәсекеге қабілетті шығару мақсатында өндірістің процестегі технологиялық ережелерді сақтау қажеттілігін қолдау үшін қажетті инвестициятартуды бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтан берілген моделдер кәсіпорынның өзінің активтерін бағалау мен жеделдетілген тәжірибе мақсаты үшін пайдалануы мүмкін, өйткені қор нарығы жағдайында өте қажет. Осылайша мұнай газ өндіретін кәсіпорындар активтеріне қор рыногында бағалауына, потенциалдық инвесторларды тарта отырып немесе керісінше ығыстыра отырып оларға ықпал етеді /36/.