Кіріспе І тарау. М. Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора
жүктеу/скачать 143.1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
| ҚОРЫТЫНДЫ
Диплом жұмысымызда Мұқағали Мақатаев лирикасындағы анафоралық және эпифоралық қайталама түрлерінің тілдік сипаты, қолданылу ерекшеліктері, стилъдік қызметі, қайталану мақсаттары, мәтіндегі алатын орны сияқты мәселелерді толық қарастырдық. Ақын анафоралық және эпифоралық қайталамаларды сөз-бейнелерінің көріктілігін, әсемдігін, сұлулығын, мағыналылығын, әсерлілігін айқындау үшін өте ұтымды және орынды пайдаланған. Мұқағали лирикасы тілінде омоним, көп мағыналы сөздерден жасалған анафоралық және эпифоралық қайталамалар өлеңге ерекше сипат, жаңа мағыналық реңк беріп, өлеңнің көркемдігіне, мазмұнына үлкен әсер еткендігі айқындалады. М.Мақатаев көбінесе омоним, көп мағыналы сөздерді ауыспалы, астарлы мағынада қолданып, олардың қызметін мәтін ішінде айқындай түседі. Ақын тілінде ақ, қара, күн, жан сияқты қайталанатып көп мағыналы сөздер әр түрлі реңкте жұмсалып, өлеңнің қуатын арттырып, әрлендіре түседі. Мысалы, "күн" көп мағаналы есім сөзіне талдау жасау барысында ақынның өленді сөйлемдерінде бірнеше мағынада жұмсалғанын байқадық. "Күн" сөзі арқылы жасалған жаңа, соны тіркесімдер де бар. Мысалы, күміс жалды күн, құйын күн, күрең күн, есіл күн, ескі күн, есті күн және т.б. ақын басынан өтіп жатқан толассыз, тоқтаусыз, қызық та қуанышты, кейде мұнды, қайғылы күндерді суреттеген. Сонымен қатар, ақ аспан, ақ қар, ақ таң, ақ бұлт, ақ тау, ақ бастау, ақ нөсер, ақ тұман сияқты тіркестер бірнеше рет қайталанады. Жүз, бақ, жас омонимдерінен жасалған анафора мен эпифоралар әсерінен, контактілі, дистантты, сатылы, саңылаулы, күшейткіштік, әуендік, тұйықты қайталамалардың түрлерінен өлеңнің мәнерлілігі, ой өрнегі ажарлана түседі. Көркем мәтін ішінде синонимдердің қайталануы ақынның айтар ойына ерекше әуез беріп, шығарманың тіл шұрайын келтіріп тұрғанын байқадық. Өлеңнің мазмұнын дәл ашып, ойды тереңдетіп беруде мағыналық синонимдер мен стильдік синонимдерден жасалған анафора мен эпифора өлеңнің әуезділігін, әсерлілігін күшейте түседі. Ақын лирикасындағы синонимдер сөз табының барлық түрінен жасалған. Сондай-ақ етістік синонимдер/сену-нану-көну, қуану-шаттану/ қимыл-әрекетті суреттеуде жұмсалған. Адамның жеке басындағы әр түрлі қасиеттерді көрсетуде зат есім синонимдер /мұң-зар-қайғы/ ұтымды берілген. Сонымен бірге персондық зат есім синонимдер/дос-бауыр-құрбы/ қолданылады. Суреткер мағыналық /жер-өлке, Отан-ел/, стильдік /шындық-ақиқат/ синонимдерді тек бейне үшін ғана емес, өлеңнің экспрессивтік-эмоционалдық бояуын айқындата түсу үшін. таңдап қолдана білді. Поэтикалық мәтінде синонимдердің екеуін, кейде төрт-бесеуін қатар келтірудің үлкен стильдік мәні бар. Мұқағали лексикалық синонимдерді еркін меңгеріп, орнымен жұмсап, бір синоним сөзді өлеңнің ішінде қайталап, контактілі, күшейткіштік, параллельді анафора немесе эпифоралардың түрлерін қолдану арқылы поэтикалық сөз өрнегінде сұлу да көркем бейне жасайды, окырманды ойландырады. Ақын қоғамдағы сан алуан өзгерістерді, адам өміріндегі, лирикалық кейіпкердің жеке басындағы жайттарды бейнелі суреттейтін қарама-қарсы мағыналы сөздерге аса жауапкершілікпен қарап, оларды көп қолданылғанын анық көреміз. Антонимдік анафора мен эпифора әр түрлі құбылыстарды салыстыра, шендестіре отырып, оқырманға белгілі бір ой салады, қарама-кайшылықтардың табиғатын дәл көрсетеді, өлеңнің стильдік қуатын танытады. М.Мақатаев жұмсауындағы антоним сөздер морфологиялық тұлғасы жағынан көбінесе, зат есім /қас - дос, куаныш-қайғы, жақсылық-жамаңдық/, сын есім /жаман-жақсы, адал-арам, тірі-өлі/, етістік /қуану-қайғыру, жылату-жұбату, өлу-туу, бату-шығу/, үстеу /кеше-бүгін, ертең-бүгін/ және көмекші есім түрінде /асты-үсті/ қайталанып отырады. Автор антонимдік кайталамаларды ойды жинақтап, әсерлі етіп айту үшін, пікірді ыкшамды, тұжырымды қолдану үшін пайдаланған. Қазақтың әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде фразеологизмдердің алатын орны да, ішкі мазмұны да, грамматикалық құрылысы да ерекше деп айтуға болады. Тұрақты сөз тіркестері авторлық ойға айрықша әр, мәнерлілік береді. Фразеологизмдер - өлең тілін жандандырудың, астарлап бейнелеудің, суреттеудің тілдегі ең қажетті құралдарының бірі екені мәлім. М.Мақатаев осы ұстанымға сүйене отырып, фразеологизмдерді барынша пайдалануға тырысқан. Мүқағали өз өлеңдеріндегі жалпы халықтық /садаға кету/, экспрессивтік /мұңның шаңы, мұң басу/, бейтарап /қан сонар/, контекстік фразеологизмдерден /жаны ашу, қолынан келу/ анафоралық және эпифоралық қайталама түрлерін жасап отырады. Ақынның жырларында фразеологизмдердің түрлеріне қарай фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық тіркестер қайталанады, ал тұрақты сөз тіркестері құрылымы жағынан есім мағыналы /еркекшора, қан сонар, тас жүрек/, етістік мағыналы /арқа сүйеу, барса келмес, жаны ашу, бас ию/ үстеу мағаналы /қарға адым жер, қол созым жер/ болып кездеседі. Фразеологиялық анафора мен эпифораны мәтін ішінде қолдану арқылы кейіпкердің бейнесін, мінезін, толық аша түседі, рухани жан дүниесін, психологиялық сезімдерін дәлірек суреттейді, оқырманына түрлі ассоциациялар туғызады, өлең тілінің экспрессивтік үндестігін күшейтеді, эмоциональдық-экспрессивтік бояуын әрлендіреді. Мұқағали қолданған фразеологиялық қайталамалар сөздің сиқырын танытатын негізгі өзегі болып табылады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 1. Ахметов 3. - Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1973. 212 6. Сыздық Р. Сөз қүдіретті. Алматы: Санат, 1997.-224 б. 141 3. Қабдолов 3. Сөз өнері. - Алматы: Санат, 2002.- 360 б. 4. Жүмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1969. —221 б. 5. Серғалиев М. Сөз сарасы. АлматыгЖазушы, 1989. — 138. 6. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. Алматы:Білім, 1994.—130. 7. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1974. — 199 б. 8. Негимов С. Өлең өрімі. Алматы, 1980. — 136. 9. Мақатаев М. Шығармаларының толық жинағы: Төрт томдық. Қүраст. Орақазын Асқар. — Алматы: Жалын баспасы, 2001.- 448 б. Мысалдар ақьш шығармаларының осы басылымы бойынпіа беріліп аталды. 10.Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. Алматы: Ғылым, 1998. - 544 б. 11. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы: мектеп. – 1995. 12. Белинский В.Г. Собр. Соч. В трех томах. Москва: ОТИЗ, 1948 ж. (Қазақшасын ауд. Ә.Тәжібаев. Өмір және поэзия). Алматы, 1969. 13. Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. Алматы: Білім, 1994. 224 б. 14. Хасенов Ә. Тіл білімі (Оқу құралы), 3-басылуы. Алматы: Санат, 2003. – 416 б. 15. Үркімбаева Н. Ақындық әлем. \\ «Лениншіл жас» газеті. 1987.-11 маусым. 16. Утанова А.Қ. Қазіргі қазақ көркем прозасындағы қайталамалар. Автореферат дисс. Канд. Филолг. наук. – Алма-ата. 1992.-22 б. 17. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы: Ғылым, 1970.-336 б. 18. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: Санат, 1997.-256 б. 19. Жұмабеков С. Адамға және адамзатқа немесе (ақын М.Мақатаевтың «Соғады жүрек» атты екі томдық шығармалар жинағы тыралы), \\ Қазақ әдебиеті, 1983. – 7 қазан. 20. Серғалиев М. Етістікті сөз тіркестерінің синонимиясы. Алматы: Қазақ университеті. 19917 – 80 б. 21. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. Алматы. 1957. 22. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат, 1973, 496. 23. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А. Мектеп, 1988. – 170 б. 24. Мақатаев М. Қазақ жырының бір жылы. (Сын) \\ Жұлдыз, №7, 1972.- 204 б. 25. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. 1987. 26. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы: Санат, 1996. – 128 б. 27. Қожахметова Х.Қ, Жайсақова Р.Е.., Қожахметова Ш.О. Қазақша –орысша фразеологиялық сөздік. Алматы: Мектеп, 1988. – 224 б. жүктеу/скачать 143.1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|