Кіріспе. Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысының өзектілігі

Шығарманың бас кейіпкері – Қайрош Сарталиевтің прототипі Керчь, Қырым майданындағы көзге түскен барлаушы, Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Смағұлов.

Жазушының бұл шығармасы жайында ғылыми мақалалар жазылып, сыни пікірлер айтылды. Диплом жұмысымызда романның көркемдік ерекшеліктерін қарастыруды мақсат тұттық.

Ғабит Мүсіреповтің бұл романының идеялық-көркемдік ерекшелігін қарастырудың өзіндік маңызы бар. Біріншіден, роман бұрынғы одақ халықтарының Отан соғысында көрсеткен ерліктерін, ұлттар арасындағы достықты, біртұтастықты дәріптейді.

Екіншіден, жазушының өзіндік стилі мен поэтикасын, сөз қолданыстарын саралап анықтау арқылы романның қазақ әдебиетіндегі алатын орнын нақтылауға қол жеткізуге болады. Мұның бәрі жинақталып келіп, диплом жұмысының көкейкестілігін айқындайды.

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Ғабит Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романының көркемдік ерекшелігін анықтау – жұмыстың басты мақсаты. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер туындайды:

1. Романдағы жазушы қолданған көркемдік тәсілдерді талдап, суреткерлік шеберлігін таныту;

2. Автордың кейіпкер тұлғасын сомдауы мен мінезін ашудағы шеберлігін пайымдау;

3. Алғашқы повесть нұсқасын романмен салыстыру;

4. «Қазақ солдаты» романы туралы бұрын-соңды жазылған сыни мақалалар мен еңбектерге сүйене отырып, өзіндік ой-пікір қалыптастыруға тырысу.

Жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері: Диплом жұмысын жазу барысында қазақ әдебиеттану ғылымындағы орныққан теориялық тұжырымдар мен қағидалар негізінен басшылыққа алынды. Сонымен бірге талдау, жинақтау және салыстыстыру әдістері қолданылды. Зерттеудің дерек көзі ретінде Ғабит Мүсіреповтің 1980 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан шығармалар жинағының 3 томы алынды. Салыстыру мақсатына орай Ғабит Мүсіреповтің 1945 жылы жарық көрген «Қазақ батыры» повесі мен «Қазақ солдаты» романы қарастырылды. Бұларға қоса әр жылдарда баспасөз бетінде жарияланған Ғабит Мүсірепов туралы түрлі мақалалар да пайдаланылды.

Диплом жұмысының құрылымы. Жалпы жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім мен қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Әр ұлттың тарихында өмірімен де, еңбегімен де туған халқының ілтипатына бөленіп, оның сүйіктісіне айналатын ұлдары болады. Осындай азаматтардың қатарына қазақ әдебиеті тарихында Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин сияқты ұлы тұлғаларды жатқызамыз. Олардың жазушылық өнерін қазақ халқы ғана емес, бүкіл әлем мойындап, шығармалары көптеген шет тілдерде басылды.

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің абыройын асырып, мәртебесін биіктеткен классиктердің бірі, көркем сөздің ұстасы, тапқырлық пен шешендіктің нұсқасы, дарқан дарын, академик- жазушы Социалистік Еңбек Ері Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов.

Ұлы сөз зергері, халқымыздың алыптар тобындағы ақиықтарның бірі – Ғ. Мүсірепов туралы ұлы тұлғалардың, ақын – жазушылардың, сыншылардың, ғалымдардың тума-туысқандарының ой-пікірлеріне, естеліктеріне сүйене отырып, диплом жұмысымды бастауға бет бұрдым.

Қазақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов 1902 жылы 22 науырызда Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданында туылған. /4.363/

«Мен ескіше жыл басы деп есептелетін «Наурыз күні» киіз үйде туыппын. Қазақ даласының ең суық жағын жайлайтын біздің елдердің бірсыпырасы ХХ ғасырдың бас кезінде де қыс айларын киіз үйде өткізеді екен.

Ол күні жерде сілкінбеген, күн түгіл ай да тұтылмаған: есте қаларлық боран да болмаған, ең алды қалжа сүйегіне иттер де таласа алмаған менсіз де үбірлі-шүбірлі бір қара үйде тағы бір бала туа салған да, басқа балаларының атына ұйқастыра ат берілген»,-деп жазады Мүсірепов өзінің автобиографиялық әңгімесінде.

Оның азанмен қойған аты – Ғабде-әл Ғабит. Бұл арабша–«құлдың құлы» деген сөз. Ғабиттің бір кезде, кейбір жазуларына осылай қол қойып жүрген шағы болды.

Ғабит документтерінде «1902 жылы туған» болып жүреді. Отызыншы жылдардың аржағында, оның документтерінде «1900» цифрі болатын. Осы «қайшылықтың» себебі неде?...

...Санаған шағымызда, Ғабиттің де сөзінің жаны бар болып шықты: мен туған жылдың «сиыры» - 1900жыл болар деп жүрсем, анық бір мәліметте 1901 жыл екен. Қазақша жыл наурыз айымен – яғни, марттың жиырма екісінен басталады.Сонда, егер мен 1901жылдың апрелінде тусам, (бұл жасымды Ғабитша дұрыстауға тырысқан жоқпын, себебі – бір жас жасарғанда қайда барам?!), сиыр жылының аяғында туған Ғабит, әрине 1902 жылы туған болады. /2.11-12/

Сауатын ауыл молдасынан ашқан ол он төрт жасында Обағандағы екі класстық орыс мектебіне оқуға түседі. Осы мектепте оған белгілі педагог, жазушы Бекет Өтетілеуов орыс тілі мен әдебиетінен дәріс береді. Болашақ жазушының әдебиеттің жолына түсуіне бұл жағдай айтарлықтай ықпал жасайды. Бұл турасында жазушы кейіннен «Бекет менің қыссаға құмарлығымды білгенен кейін, мені әдебиетке тарта бастады»-деп жазды. /4.363/

Екі кластық орыс мектебін бітірген соң, ол Бекет Өтетілеуовтің тікелей көмегімен Пресногорьковтағы жоғары бастауыш мектепте білімін жалғастырады. Осында жүргенде орыс, батыс әдебиетіне зер сала танысады. Көркем әдебиетке деген құштарлығы арта түседі. Ғ.Мүсірепов жоғарғы бастауыш мектепті 1921 жылы бітіреді.

Төңкерістен кейінгі қазақ даласындағы әлуметтік өмір дүмпулі болатын. Ғабит те ел ішіндегі саяси науқандарға араласып кетеді, мектепті бірге бітірген жиырма шақты бала. «Ақмола облысының оңтүстік партизандарының группасы» деген отрядқа келіп қосылып, ақ қазақтарға қарсы күреседі. Сонан кейін ауылда әскери комиссар, аудандық милиция бастығының орынбасары қызметтерін атқарады. Сол кезде елге танымал болып қалған. С. Мұқановпен кездесіп, оның кеңесімен Орынбордағы жұмысшылар факультетіне (рабфак) оқуға түседі. Рабфакта оқыған кезде (1923-1926) ол әдебиетке бет бұрғандай болды. Алғашқы әңгімесі қабырға газетінде жарияланды. /4.363/

Бұл жөнінде Ғ. Мүсірепов: «Мен сол кездегі Орынбор рабфагін кейбір жағынан жоғары дәрежелі мектептермен теңесе алады – ау деп ойлаймын. Әсіресе, әдебиет, тарих жағынан көп нәрселерді түбірлеп оқытушы еді. Қалайда он тоғызыншы ғасырдағы орыс классиктерін мен сол рабфакта ұғынып жатқандаймын. Әсіресе, Гоголь, Чехов, Горький бағыты »,-дейді.

Рабфакты бітірер кезде жазу талабы менде де ояна бастады. Қабырға газетіне бірінші рет ұзақ әнгіме жаздым ( кейін ол «Тулаған толқында» деген повеске айналып, менің бірінші басылып шыққан еңбегім болды»,-деп жазады.

1925 жылы «Едіге» деген қысқа әңгімесі «Еңбекші қазақ» газеті бетінде жарық көрді. Жұмысшылар факультетін бітіріп, «...Бірақ рабфакты бітіріп шыққаннан кейін де әдебиетке ауысуға табаным тұрақтай алмай, Омбыдағы ауылшаруашылық институтына барып түстім. Ол кезде оны академия деп атайтын. Әдебиетке алабұрту сонда басталды. Есеп үстінде отырып та, тәжірибе станциясында аудармалы егін салысып жүріп те ой алаңынан құтыла алмай қойдым. Өзгелер ауылшаруашылық үйірмелеріне кеткенде мен әдебиет үйірмесіне жазылдым. Жеті студент ортадан жалдап, өзін Белинскийдің шәкіртімін деп санайтын қартаң бір педагогтан қыс бойы оқыдық», -деп жазды ол.

1927-1928 жылдары Шортандыдағы (Шучинск) орман шаруашылығы техникумында оқытушылық қызметін атқарады.Осы кездерден бастап көркем шығармашылықпен белсенді түрде айналыса бастайды. Ол 1928-1938 жылдар аралығында кеңес, партия, баспа орындарында әртүрлі қызметтер атқарады. «Қазақстан» баспасының директоры, Қазақ АССР Оқу халық комиссариатының өнер секторының меңгерушісі (1933), «Қазақ әдебиеті», «Социалистік Қазақстан» газеттерінің бас редакторы (1934-1935) БК (б) П Қазақстан Өлкелік Комитетінің баспасөз бөлімі менгерушісінің орынбасары (1936); Қазақстан Орталық партия Комитетінің саяси –ағарту бөлімінің меңгерушісі (1937).

Ғ. Мүсірепов 1938 жылдан 1955жылға дейін бірыңғай жазушылық жұмыспен шұғылданды 1955-1966жылдарда «Ара» журналының бас редакторы, Қазақстан жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы болды. 1966жылдан өмірінің соңына дейін тек шығармашылықпен шұғылданды. Социалистік Еңбек Ері Ғ. Мүсірепов Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі, ССРО және Қазақ ССР Жоғарғы Саветтерінің депутаты, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі, ССРО және Қазақстан Жазушылар одақтары басқармаларының хатшысы, Азия-Африка елдерімен достық –ынтымақ жөніндегі кеңестік Комитеттің және Еуропа мәдениеті қоғамы атқару комитетінің, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитеттің мүшесі ретінде қыруар қоғамдық жұмыстар атқарды. Ол қазақ әдебиетін дамытуға сіңірген еңбегі үшін көптеген ордендермен, медальдармен марапатталып, әдеби, ғылыми сыйлықтардың иегері аталды.

Ғ. Мүсіреповтің тырнақалды туындыларында төңкерістен кейінгі қазақ даласында болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалар көрініс тапқан. Алдында әңгіме болып жазылып, кейіннен (1928) повеске айналып жарық көрген «Тулаған толқында» жиырмасыншы жылдардағы ел өмірінде орын алған саяси күрес, оның жекелеген адамдардың тағдырына тікелей әсері суреттеледі. /4.364/

«Тулаған толқында» повесінің оқиғалық негізі азамат соғысы жылдарының тұсында болады. Мұнда негізінен алғанда екі жастың өмір шырғалаңына ұшырап, көп сергелдеңге түскені, азаттық бақыт үшін күрес жолына шыққаны баяндалған. Балықшы жігіт Біржан мен ауыл кедейінің қызы Шәйзаның ескі тұрмыс, ескі салт – сана тұтқынынан шығып, жаңа өмірге аяқ басуы айтылады мұнд. Бірақ ол кезде жастардың сүйгеніне қосылуы, көңіл қалауымен жүруі өте қиын мәселе. Қолында малы, аузында сөзі бар, айналасына әкімшілігі жүріп тұрған бай –шонжарлар озбырлықтың қандай түрінен де тартынбаған кез. Бірін –бірі сүйетін Біржан мен Шәйзаның арасына да осындай жыртқыштың бірі Оспан болыс килігеді. Өзінің қартайып, жер таянғандығына қарамастан, Оспан болыс қалай да Шәйзаны қолға түсіруді көздейді. Бұл кешегі теңсіздік жайлаған заманның ақиқатты көрінісі. Үстем тап өкілі атаулы әйел теңдігі дегенді ойына алып та көрмеген. Қалың мал төлесе , барлық дау шешіледі дейтін заман. /3.17/

Жалпы алғанда Ғ. Мүсіреповтің «Тулаған толқында»повесі ХХ ғасыр басындағы С. Көбеевтің «Қалың мал», М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» сияқты шығармаларымен тақырыптас, яғни бұл туындылардың көтерген мәселесі - әйел тағдыры, әйел теңсіздігі.

«Қос шалқар» (1928), «Көк үйдегі көршілер» (1929), «Бір адым кейін, бір адым ілгері» (1932), «Талпақ танау» (1934) сияқты әңгімелерінде төңкерістен соң қазақ даласында болған саяси өзгерістер – байларды тәркілеу, халықты ұжымдастыру суреттеледі.

«Қос шалқар» әңгімесінде осы аттас көлдің жағасында өмір сүріп жатқан елдің тұмыс-тіршілігіне жаңа заман әкелген жаңалықтар әсерлі бейнеленеді. Әңгіменің сюжеті қарапайым да шебер құрылған: автор «Қос шалқарда» үш рет болған. Әр жолы болғанында көргендерін көркем баяндау арқылы бұл өңірде болып жатқан өзгерістерді шынайы бейнелей алған. «Қос шалқар» бұрын Қасым байдың иелігінде болып келсе, соңғы келгенінде халықтың меншігіне айналған. Еңбекші жұрт ұжымдасып, шаруашылық құрған. Бірігіп еткен еңбек алғашқы жемістерін де бере бастаған. Елдің еңсесі көтеріліп, ертеңгі күнге деген сенімі арта түскендей.

«Алғашқы адымдарда» колхоз құрылысының қазақ шаруаларының тіршілігіне, психологиясына әкелген өзгерістері көрініс тапқан.

«Талпақ танау» (1933)- Ғ.Мүсіреповтің ғана емес, отызыншы жылдарындағы қазақ әңгіме жанрының айтулы табыстарының бірі. Колхоз болып ұжымдасқан шаруалардың дәстүрлі кәсіптерімен бірге оның жаңа түрлерін де игере бастағаны, шаруашылықтағы жаңалықтардың ауыл кедейлерінің психологиясына айтарлықтай өзгерістер әкелгені шебер суреттеледі. /4.365-366/

Осы жоғарыда айтылған «Қос шалқар» мен «Талпақ танау» сияқты әңгімелерін жаңа қоғамның, жаңа өмірдің ықпалы арқасында адамдардың тағдырындағы, ой-санасындағы елеулі өзгерістер айқын суреттелген.

Осы он жылдың ішінде (1928-1938) оның қаламынан: «Қос шалқар», «Талпақ танау», «Көк үйдегі көршілер», «Күсен» және т.б. әңгімелер; «Тулаған толқында», «Алғашқы адым» повестері; «Ана» циклындағы қысқа новеллалар; «Әдебиет айтысына», «Мен қалай жаза бастадым», «Мұхтардың хаты туралы», «Қазақстан» баспасының айы», «ҚазАППтың бүгінгі міндеттері», «ҚазАПП жаңа дәуірде», «Социалистік құрылыс дәуірі–түрі ұлттық мазмұны пролетариаттық көркем әдебиеттің өркендейтін дәуірі» және т.б. сын мақалалар туды.

1934 жылы Ғ. Мүсіреповтің «Қыз жібек» драмасы бойынша қазақтың мемлекеттік музика театрында (Қазір Абай атындағы опера және балет театры С.Ж.) спектакль қойылды. 1935 жылы жеке кітап болып шыққан драма кейіннен либреттоға айналдырылып, 1956 жылы жазушының таңдамалы шығармалар жинағының үшінші томынан орын алды.

Ғ. Мүсірепов 1936 жылы Бейімбет Майлинмен Всеволод Ивановпен бірлесіп «Аманкелді» киносценарийін жазды. Қазақтың тұңғыш көркем фильмі экранға 1938 жылы шығып, көрермендер тарапынан жоғары баға алды.

Ол 1938-1955 жылдар аралығында бірыңғай творчестволық жұмыспен шұғылданды.

Осы он жеті жылдың ішінде оның қаламынан: - «Қозы көрпеш Баян сұлу» (1939)

мен «Ақан сері-ақтоқты» (1942) атты классикалық трагедиялары мен «Амангелді» (1950) қыссасы; «Ер ана» (1942), «Ана кесімі айнымайды» (1942), «Ақлима»(1944) және т.б. әңгіме – новеллалары; «Қазақ батыры» повесі (1945), кейіннен «Қазақ солдаты» романы (1950) және «Оянған өлке» романдары (1953), М. Горький туралы (1943,1948,1950) үш мақала, «Өсер әдебиет пен өсірер сын керек», «Абай» (М.Әуезов пен Л.Соболевтің осы аттас трагедиясы туралы – С.Ж..) «Абай» романы туралы», «Айтыс қатарға қосылды», «Халық таныған жазушы» (С.Мұқанов туралы-С.Ж..), «Абай – қазақ операсының жаңа белі», «Алып ақын атамыз» (Жамбыл жөнінде – С.Ж..), «Майданнан соққан жаңа леп» (Қасым Аманжоловтың «Абдолла» деген поэмасы, Әбу Сәрсенбаевтың «Ақша бұлт» өлеңі туралы –С.Ж.. )...және т.б. көркем сын, өнер туралы мақалалары, әр алуан аудармалары мен очерктері шықты.

Белгілі жазушы өзінің 50 жасқа толуын «Оянған өлке» романын бітірумен қарсы алды... /1.14-16/

Ғ. Мүсірепов 1955-1966 жылдар аралығында «Автобиографиялық әңгіме»(1956), «Сөз жоқ, соның іздері» (1962), «Өмір жорығы» (1963), «Айгүл қойшының бір күні» (1964), «Тимка-Димка» (1965) және т.б. әңгіме– новеллалар, «Кездеспей кеткен бір бейне» поэмасы (1966ж); «Әдебиет тілі жайында», «Кино өнерінің келелі мәселелері», «Күресте туған ынтымақ», «Қос жұлдыз», «Айнымас көңіл , ажырамас құшақ», «Ұлы белес», «Тың түбірлі тақырып», «Азия-Африка жазушыларының қозғалысы жаңа белесте», «Мұхтар Әуезов туралы сөз», «Дос жүректен мың да бір сәлем!», «Италия сапарынан» және тағы басқа әдеби-көркем сын мақалалары, публицистикалық мақалалар жазды.

Ғ. Мүсірепов 1968 жылы қазақ кеңес әдебиеті мен филологиясын дамытуға қосқан үлесі үшін Қазақ ССР Ғылым академиясының академігі болып сайланды.

Республика жұртшылығы 1962 жылы көрнекті жазушының 60 жасқа толуын кеңінен атап өтті.

Ол 1966-1985 жылдар аралығында біріңғай творчестволық жұмыспен шұғылданды.

1968 жылы Ғабит Мүсіреповке «Кездеспей кеткен бір бейне» атты поэмасы үшін Қазақ ССР-ның Абай атындағы мемлекеттік сыйлығы берілді.

Соңғы жиырма жылға жуық уақыт көлемінде оның қаламынан: «Ұлпан»(1975), «Жат қолында» (1984) романдары, «Қыз жібек» киносценариі (1968), «Ақан сері-Ақтоқты» либреттосы (1979); «Болашаққа аманат» пьесасы (1981), «Қыран жыры» (1967), «Жапон балладасы» новеллалар циклы (1967), «Жиырма төрт сағатта» (1970), «Боранды түнде» (1972), «Екі әйел-екі дүние» (1977), «Қарлы Жаңбыр астында» (1980), және т.б. әңгіме – новеллалары; «Асқындырып алмайық, достар» (Көркем тіл туралы-С. Ж..), «Аға сөзі», «Жауаптылық сезімі», «Жұлдыз көпір жайында» (Ш.Мұртазаевтың «Жұлдыз көпір» романы туралы-С. Ж.)«Талмай ізденіңдер», «Биік мұрат», «Ұлы міндет», «Очерк көркем шығармадай болсын», «Авгейдің ат қорасынан бастайық» (Көркем тіл жөнінде – С.Ж..). «Дәстүр мен жаңашылдық», «Ұлт әдебиеттерінің ынтымағы - ұлы күш», «Феномен - Феникс» (Жамбыл жөнінде-С.Ж..) тағы сол сияқты А.Сүлейменовтің кітабы, СССР халық артисті Күләш Байсейітова, З.Қабдолов, І.Омаров, М.Әуезов туралы көптеген сын мақалалары мен эсселері, очерктері жарық көрген еді.

1971 жылы еліміздің экрандарына «Қыз жібек» атты екі сериялы көркем фильм шықты. Сценарийін Ғ. Мүсірепов жазған бұл лента қазақ кино өнерінің алтын қорына қосылған үздік туынды болып табылады.

Республика жұртшылығы 1972 жылы классик жазушының 70 жасқа толуын кеңінен атап өтті.

Ғ. Мүсіреповке 1974 жылы кеңес әдебиетін дамытуға сіңірген зор еңбегі үшін Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.

Қазақ ССР Ғылым академиясының Президиумы 1977 жылы академик Ғабит Мүсіреповке филология ғылымын дамытуға сіңірген зор еңбегі үшін Қазақ ССР ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы бірінші дәрежелі сыйлығын беруге шешім қабылдады.

Республика жұртшылығы 1982 жылы ұлы суреткердің 80 жасқа толуын кеңінен атап өтті.

1984 жылы «Жат қолында» романы шықты. Бұл әйгілі «Оянған өлке» романының екінші кітабы еді. Отыз жылдан соңғы қауышу сәтті аяқталды. Шығарманы оқырман қауым жылы қабылдады, әдеби-көркем сын жоғары бағалады. Дәл осы жылы Ғ. Мүсіреповке Қазақ ССР Халық жазушысы деген атақ берілді.

Ұлы қаламгер Ғабит Мүсірепов өзінің бүкіл творчестволық ғұмырында, өмірінің соңғы күндеріне дейін СССР және Қазақстан Жазушылар одақтары басқармаларының секретары болды. /1.18-20/

Ғабит Мүсірепов өз кезеңіндегі әдебиеттің дамуына сіңірген орасан зор еңбегінің арқасында бір қатар орден, медальдармен марапатталды. Атап айтсақ, үш рет Ленин орденімен, Октябрь революциясы (Қазан төңкерісі), Еңбек Қызыл Ту, Халықтар достығы ордендерімен, СССР медальдарымен марапатталды.

Өзінің бүкіл жарқын өмірі мен қайталанбас шығармашылығын туған халқы мен ұлтының мақсат мүдделеріне адал қызмет етуге арнаған, аянбай еңбек еткен қаламгер Ғабит Мүсірепов 1985 жылы 31 желтоқсанда 84 жасқа қараған шағында дүниеден өтті.

Бірақ оның артында қыруар мұра қалды. Кейінгі ұрпақтардың, талай-талай келетін буындардың еншісіне қалған саф асылдай мұраның идеялық– көркемдік биік қасиеттері жылдар өткен сайын өзгеше бір қырынан ашыла беретініне, адамды және адамзат баласын ізгілікке, сұлулыққа, шындыққа тәрбиелей беретін мәңгілік құдіретін жарқырата түсетініне күмән жоқ.. Сондықтан болар, «Мүсірепов болса қашанда таңдануға лайық тұлға!» - деген көрнекті суреткер Әбдіжәміл Нұрпейісовтің пікірін сүйсіне қайталай бергің келеді.../1. 22-23/

Ғабит Мүсірепов шығармаларының тақырыптарын салыстыра келе, мынандай қорытынды шығаруға болады: көрнекті қаламгер Ғ. Мүсірепов қазақ әдебиетіндегі жазушылар арасындағы ана тақырыбын ең мол, ең өнімді, ең сұлу жырлаушылардың бірі. Оның ана тақырыбында жазылған әңгімелерінің қатарына «Адамның анасы», «Өлімді жеңген ана», «Ананың анасы», «Ашынған ана», «Ананың арашасы», соғыс кезінде жазылған «Ер ана», «Ақлима» тәрізді новеллаларын, кейініректе жазылған «Екі дүние, екі әйел», «Ана жыры», «Атақты әнші Майра » әңгімелерін жатқызамыз.

Көрнекті жазушы Ғ. Мүсіреповтің ана туралы әңгімелері қазақ әдебиетін тақырыптық жағынан байытқан, жазу мәнері жағынан өзгеше өрнек әкелген бағалы шығармалар.

Жазушының ана тақырыбына арнайы жазған шығармаларының ішіндегі көлемдісі де, көрнектісі де –«Ұлпан» повесі. Шығарманың көлеміне, қамтылған оқиғалардың ауқымына қарай, қай бір зерттеушілер роман деп те атап жүр. «Ұлпан» он тоғызыншы ғасырдағы қазақ әйелінің трагедиялы тағдырына арналған. Повесть өмірде болған тарихи шындыққа негізделген. /4. 371/

Сонымен, сөз соңында айтарымыз, қазақ халқының көрнекті жазушысы әрі сыншысы «Өзін де, өзгені де қайталамаған» ұлы суреткері Ғабит Махмұтұлы Мүсіреповке қазақ әдебиеті тарихында өшпестей із қалдырған шығармалары үшін, өз кезеңінің әдебиетін дамыту үшін, дүние жүзілік деңгейге көтеру үшін аянбай сіңірген еңбектері үшін үлкен алғыс!

Ғабит Мүсіреповтің «өлмейтуғын артына сөз қалдырған» алыптардың бірі екеніне күмәніміз жоқ. Осы арада Зейнолла Қабдоловтың «Мүсіреповті мақтаудың керегі жоқ. Мүсіреповпен мақтану керек» деген пікірі қаншалықты әділ айтылғаны еске түскенде, көңіліміз тағы бір есе көтерілері сөзсіз...

Кеңес одағының құрамында болып, Қазақстан 1941-1945жылдардағы фашистік Германиямен оның одақтастарына қарсы соғысқа қатнасты. Бұл соғыс жалпы одақ үшін де, оған бодан болған халықтар үшін де ауыр кезең болды. Большевиктер өзінің тәуелсіздігінен арйрылып қалмас үшін өзіне қарасты барлық халықтарды соғыстың апатына салды. Соның бірі боп соғысқа қазақтар да қатысты. Қазақстан да тұтастай соғыс мүддесіне қызмет етті. Кеңес одағының Еуропалық бөлігінен көптеген зауыттар мен оқу орындары, соғысқа жарамайтын халық Қазақстанға көшірілді. Оның үстіне өкімет сенімсіздік көрсеткен біраз халықтар (шешен, неміс,кавказдағы мұсылмандар, т.б.) жер аударылып осында келді. Бұлардың барлығы елдегі жағдайды ауырлатып, халықтың күн көрісіне әсер етті. Ерлер майданға кетіп, жұмыстың ауыртпашылығын әйелдер мен жас балалар көтерді...

Бейбіт құрылыс ісі тоқтап, елдің бүкіл экономикасы соғыс қажетіне ыңғайланып қайта құрылды. Соғыс кезіндегі қазақ әдебиетінің мазмұнын да осы жағдайлар белгіледі. Әдебиет өзінің негізгі жұмысын халықтың отанға берілгендігін бірлігін, ерлік пен тылдағы жанқиярлық еңбегін танытарлық үгітке құрды, партияның саяси үгітшісі болды. Фашизмның басқыншы саясаты мен жауыздығын әшкерелеу, халықты оған өшпенділікке, кек алуға шақыру қажеттілігі туды. Сонымен бірге әдебиет алдына майдандағы жауынгерлер мен елдегі еңбек ерлерінің ұнамды бейнелерін жасау, оларды көпке үлгі етіп көрсету міндеттері қойылды. Бұлар, әрине, әдебиеттің кейінгі көркемдік бағытына бірсыпыра нұқсан келтірді. Қаламгерлердің көбі бұрыннан жазып жүрген, әбден зерттеп білген, етене тақырыптарын тоқтатып, төтен талапқа құлақ асуға мәжбүр болды. Соған қарамастан, қазақ әдебиеті қоғам мен дәуір талаптарынан шығуға ұмытылып осы жолда жаңа көркемдік ізденістерге барды./6. 67/.

Қазақ романы белді де беделді жанрға айналды. Әдебиетіміздің қолы жеткен биігі, қуантар жемісі ең алдымен осы жанрмен өлшенеді. Бірақ мұндай табысқа жету жолы, әрине, даңғыл да, оңай болған жоқ, біз талай тар жол, тайғақ кешулерден өттік.

Өркен жайған қазақ халқы өзінің ұлттық келбеті мен тарихын дұрыс түсініп, басқа елдерге де жария еткісі келді, кешегісі мен бүгінгісіне жаңа дәуірдің биігінны көз жібере сана сарабына салып, өзіне-өзі есеп бергісі келді. Қол жеткен тарихи табыстар, ұлы жігер, ұлы қаркын эпикалық полотнолар жасауды талап етті. Демек, «Абай Жолы», «Ботакөздер» — ұлы дәуірдің шабытты қарқынына, өркені өскен халыққа лайық еді. Мұхтар, Сәбит, Ғабит, Ғабидендер уақыт талабын орындады. Замайымыздың қаһармандық тұлғасын, тарихи белестерді бейнелейтін эпикалық романдар — қазақ әдебиетінің ірі табысы.

Үлкен жанр тарихын саралағанда, қызғылықты тағы бір жағдайға тап боласың: әрбір кесек дарын иесі, өзіне ғана тән роман типін жасайды: басқаға мүлде ұқсамайтын өзіндік даралық қасиеті бар стиль құрайды. Мәселен, XX ғасыр прозасының көрнекті өкілдері: Мұхтар Әуезовты, Михаил Шолоховты, Эрнест Хэмингуэйді алып қараңыз, бір-біріне соншалықты ұқсамайды, бірақ бір-біріне соншалық жақын, даналығы жақын!

Әскери роман — әдебиетіміздің маңызды, мәнді саласы. Оның өресі жалпы әдебиет өресіне байланысты. 1941—1970 жылдардағы творчестволық тәжірибе бұған айғақ: әскери роман жалпы әдеби процеспен бірге дамып, өсіп келеді. Әскери әдебиет қазір бай. Жалынды жыр мен асқақ ән, роман мен повесть, новелла мен әнгіме, пьеса мен естелік —бәрі бүгінгі таңда бар. Романтикалық жалын, лирикалық тебіреніс, ауыр арпалысқа ден қою, документтік дәлдік... бұл жазылу формасындағы байлық. Қай форма, қаңдай түрде жазылса да, өнер туындысы тамыр тартатын құнар—шындық. Творчестволық процесс те соны растайды: календарь беттері жа-былған сайын шындық шыңырауына бойлап, халықтық тұлға жасау биігіне көтеріліп келеміз.

Көп ұлтты кеңес әдебиетінің қуатты отрядының бірі — қазақтың сөз өнері де құнарлы шығар-маларды миллиондаған оқушыға ұсынды. Қазақ әскери әдебиетінің көптеген өз проблемасы мен өз тарихы бар. Ұлы Жеңіске, жас қауымды тәрбиелеуге, көркем сөзді дамытуға қосқан өз үлесі бар. Өз даму тенденциясы бар.

Қанды майдан жылдары Ұлы Жеңіске ат салыспаған қазақ қаламгері болған емес. Ән мен жырда, хисса мен поэмада, әңгіме мен очеркте, пьеса мен мақалада кеңес жауынгерінің қайсарлығы паш етілді, көкірекке жеңіске деген сенім сезімі төгілді.

Соғыс жылдары көркем шығарма көп жазылып, бұла шындық бейнеленеді. Жалынды жылдар бейнесі, аға буын, жас буыннын жан тебіренісі, ізгі арманы, ой-сезімі, қаһармандығы - бәрін, бәрін үңілген адам сол кездегі көркем әдебиеттен табады.

Әскери прозаны екі үлкен топқа бөлуге болар еді. Бірінші топқа, көбінесе, соғыс кезінде, немесе, соғыс аяқталысымен іле-шала жазылған шығармалардың көпшілігі жатады. Бұлар — жалынды, жарқын туындылар, асқақ, ағынды шығармалар. Кеңес халқының жан сұлу-лығы, ерлігі мен елдігі — бұлар көктеген топырақ . Біздің жауынгерлердің қаһармандығы мен рухани асқарлығы мадақталып, фашистердің айуандығы мен азғындығы әшкереленді оларда. Объекті қаншалықты киын болғанымен кеңес адамының жарқын образы, патриоттық ісінен асқақ, арынды леп еседі. Ерлікке шақырып, шапқыншыларға деген өшпенділік өртін тұтатады. Баубек БұлқышеВ, Қасым Қайсенов әңгіме, очерк, повестері, Ә. Сәрсенбаевтың «Офицер күнделігі» т. б.— міне, осындай туындылар.

Екінші топқа, мәңгі есте қалар Жеңіс күнінен бірнеше жылдар кейін жазылған шығармалардың көбі жатады. Отан соғысы, әсіресе, оның алғашқы кезеңі — қиын, ауыр кезеңі бұл шығармаларда ден қоя суреттеледі. Адам баласының барлық рухани күшінің қатыгез сыны болған соғыс ауыртпашылығын көрсету, ұрысқа қатысқан жауынгерлердің терең толғанысына барлау жасау, соғыс әкелген ауыр қайғы, аққан жас, төгілген қан, құр-бан болған жандар — қысқасы, «окоп шындығын» бейнелеу — міне, бұл кітаптар объектісі. Ауыр азап арасынан адам баласының рухани асқарлығы көзге ұра айқындалады.

Бізде тек белгі бере бастаған бұл тенденцияға орыс әдебиетінде М. Шолохов, К.Симонов, В.Некрасов, Ю.Бондарев, Г.Бакланов шығармалары—нақты мысал. Әскери шығарманың бұл тенденциясы— реализм дәстүрінің тереңдей түсуі, жаңа талап жемісі.

Ұлы Отан соғысын суреттеуде айтарлықтай еңбек сіңіріп жүрген жазушының бірі — халқымыздың қаһарман перзенті Бауыржан Момышұлы. «Москва үшін шайқас», «Жонарқа», «Бір түннің оқиғасы», «Ұстаз» сияқты әңгіме, повестерде атақты қолбасшы, соғыс шындығының талай жайларын суреттегең.

Отан соғысының ең бір қиын-қыстау шағына — Москва түбіндегі шайқасқа арналған Тахауи Ахтановтың «Қаһарлы күндері» — қазақ әскери прозасының табысы. Москва... 1941 жыл... адам нервісі, халық қайрат-жігері, сенім-нанымы қатаң сынның қыл үстінде тұрған шақ. Жара ауыр, шығын көп... Кеңес адамдары, солдат пен офицерлер бұл сыннан да абыроймен өтті.

«Қаһарлы күндерде» осынау қысталаң кезеңнің киындығы суреттелген. Роман беттерінен арпалыс тудырған ауыр сезім мен соғыстың қиын келбетін, сұрапат сиқын көреміз.

Сол сияқты Әбдіжәміл Нүрпейісовтың «Күткен күні», С. Бақбергеновтің «Қарға тамған қаны», Ж. Жұмаханов повестері соғысты реалистік позициядан бейнелеген.

Ақиқат шындықты жазған Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Әди Шәріпов, Қасым Қайсенов, Тоқтағали Жанкелдин шығармаларын тебірене оқисыз. Ол кітаптардан өрт ішінде болған абзал ағаның көңіл қошын, жан тербелісін көресіз, қарулас дос, жолдасына деген ыстық ықыласына куә боласыз. Жеке автор ғана емес, қаһарман ұрпақтың көңіл–күйіне бойлағандай әсер аласыз.

Қазақтың алғашқы күрделі әскери шығармасы-«Қазақ солдаты» романының халық ықыласына бөленгелі ширек ғасыр болды. Бұл шығарманы, әсіресе, жас ұрпақ сүйсініп оқиды, жас әдеби қауым ықпал-әсер алады. Романды бастап беретін алғашқы жолдар ауыздан қалмай айтылатын қанатты тіркеске айпалды:

«Зытып келем, зытып келем. Артыма қарай-қарай зытам... Зытып келе жатқаным — қашьп келемін, артыма карай беретінім — қорқып келемін». Ғабитке тән сүйкімділікпен жазылған бұл сөздерді қайсымыз сүйсініп айтпадық? Ана тілінің әсемділігіне қайсымыз қуанбадық?

«Қазақ солдаты» — Ғабит Мүсіреповтың, одан қалса, қазақ әдебиетінің кең тараған белгілі шығармасының бірі. Қазак, әдебиеті әлемдік аренаға Ұлы Отан соғысынан кейін шықса, «Қазақ солдаты» шет елге барған алғашқы полпредтің бірі, Қайырғали туралы хикая Болгария, Польша, Румыния, Чехословакия, Франция, Бельгияға барып, жаны жақып дос тапты, халқымыздың қаһармандық тұлғасын, таза жүрегін танытты.

«Қазақ солдаты» романы туған топырағында да жақсы бағасын алды. В. Закруткин, 3. Кедрина, М. Қаратаев, Е. Исмаилов, Т. Нұртазин, Т. Ахтанов, Е. Лизунова сияқты белгілісьшшы, жазушылар қазақтың алғашқы әскери романын кеңес әдебиетінің кең ағымында қарап, үздік көркемдік құбылыс деп көрсеткен. Мысалы, сыншы И. Арамилев: «Совет әдебиетінің елеулі қүбылысы «Қазақ солдаты» В. Некрасов, О. Гончар, М.Бубеннов,А. Первенцов шығармаларымен қатар шығып, қанаттас тақырып игергенмен өзіндік өзгешелігі бар, өмір автордың өз позициясы биігінен қорытылған»,— деп атап көрсетті.

Сонымен бірге, образ, идея, тақырып сияқты романның келелі компонентін талдаған сыншылар, оның композиция мен сюжетіне— автордың өмір қүбылысын игеру тәсіліне екі түрлі қайшы пікір айтты. Е. Лизунова («Казахстанская правда», 1949, 19 октябрь), В. Закруткин («Литературная газета», 1950, 31 август) бас қаһарманның балалық, жастық шағы суреттелетін бірінші бөлім артық деген ой тастады. Осы тұжырымды сынаған М. Бекбергенов «Сөз зергері» деген кітабында былай дейді: «Бұл пікірмен келісуге болмайды. Өйткені,. жазушы бас қаһарманның, сол балалық кезін жан-жақты кең қамтып суреттеу арқылы, жалпы қазақ елінің даму тарихына тән болған маңызды кезеңді көрсетеді.» (1967, 49).

Зерттеушінін. пікірін қуаттай отырып, белгілі жазушы В. Закруткин, сыншылар Е. Лизунова тұжырымдарында ойланарлық логика бар екендігін ашып алған жөн.

Соғысқа арналған алғашқы қазақ романы — «Қазақ солдаты» тастаған ширек ғасырлық із — аз уақыт емес! Өмірде де, өнер де айтарлықтай жаңалық, өзгерістер орын теуіп, жүздеген роман-повестер жазылды. Әйтсе де, «Қазақ солдаты» уақыттың темір үзер тегеуірініне төтеп беріп, рухани қазынамызға айналған мүлік болды десек — бұл да шьндық.

Бүгінгі әскери жазушылар кейіпкердің кешегі күндерін де, балалық шақтарын да кең түрде ежіктеп жатпайды—кей сәттерде ғана әртүрлі шегініс, толғаныстар арқылы елес берумен шектеліп жүр. Соғыстың серіпелі суреті — шығарма төрінде.

«Қазақ солдатын» Ғабит Мүсірепов қазір бастаса қа-лай жазарын кім білсін, бірақ сонау 1945 жылдары қаламгер қалыптасқан классикалық дәстүр-үлгіге көз тіккені сөзсіз. Ары қараса Бальзак, Стендаль, Флобер, Толстой, Горький, бері қараса қазақ халқының жыры, «Абай жолы»... Кейіпкердің жастық шағы, ұзақ жылғы тіршілігі суреттелді ме, жоқ, болмаса ғұмырының аз уақыты қамтылды ма — бұл принцип, әрине, шығарма сапасына шешуші себеп болмаса керек. Әйтсе де, соңғы жылдары қысқа мерзімді қамтып, шымырлата жазу кең өріс алғаны да шындық.

«Қазақ солдатының» композициясы мен сюжетінде М. Горькийдің белгілі трилогиясы, С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» сияқты шығармалармен жақындғы бар