Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
жүктеу/скачать 49.35 Kb.
|
|
Қазақ Ұлттық Аграрлық Зерттеу университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы СӨЖ Тақырыбы: Сарғалдақ және алқа тұқымдастарына жалпы сипаттама Орындаған: Қалау Қарақат Алматы 2022 ж Жоспар Кіріспе Негізгі бөлім Сарғалдақ тұқымдастарына жалпы сипаттама 2. Дәрілік өсімдіктердің морфоэкологиялық және биологиялық ерекшеліктері — Беларусь флорасының Rosaceae тұқымдасының өкілдері 2.1 Сарғалдақ түрлеінің морфологиялық сипаттамасы 2.2 Сарғалдақ тұқымдастарының қолданылуы 3 Алқа тұқымдасына жалпы сипаттама Қорытынды Пайдаланған әдебиеттер тізімі Кіріспе
Сарғалдақ тұқымдасы (Ranunculaceae) негізінен жер шарының қоңыржай және суық аймақтарында кездесетін 50-ге жуық ұрпақты және 2000-нан астам түрді қамтиды. Олар барлық континенттерде, әсіресе солтүстік экстратропикалық аймақта кең таралған. Арктикада ұрпақтар мен түрлердің саны онша көп емес, алайда олар флораның маңызды элементін құрайды. Тропика мен субтропикада сарғалдақәлдеқайда аз және негізінен таулы жерлерде кездеседі. Эндемикалық босану да бар.
Сарғалдақ тұқымдастарына жалпы сипаттама Отбасының жалпы сипаттамасы сарғалдақтыңкөп бөлігі көпжылдық шөптер, алайда олардың арасында бір немесе екі жылдық шөптер, сондай-ақ бұталар бар. Тамыр негізінен симподиалды (сирек моноподиалды); егер жаңа жер асты қашуының интеродтары қысқарса, пайда болады. Егер олар ұзартылса, столон пайда болады (анемон — анемон, ранункулус, Василиса — Таликтрум, траутфеттерия — Trautvetteria, изопирум, копмис — Coptis). Әдетте белгілі бір типтегі жер асты түзілімдерінің пайда болуы — тамыр немесе столон — түрлер үшін тұрақты, алайда ерекше жағдайлар бар (икемді анемонда — Anemone flaccida — тамырлары мен столондары бар формалар бар). Қоректік заттарды сақтайтын қатты қалыңдатылған тамырлар бар (мысалы, иллириялық ранункул — Ranunculus illiricus — түйнек тәрізді тамырлары бар). Кейде сақтау функциясын сабақтың төменгі түйнек тәрізді қалыңдатылған бөлігі орындайды (түйнекті сарғалдақ— R. bulbosus). Көктемгі сарғалдақнемесе чистяк (R. ficaria), оның екі типтегі асыл тұқымды бүршіктері бар — тамырларда (түйнек тәрізді қалыңдатылған бағынышты тамырлар) және жапырақтардың сүйектерінде. Екеуі де вегетативті көбею үшін қызмет етеді. Сабақтың ағаш құрылымы тек клематисте (Clematis) және оған жақын монотипті Гималай тұқымдас архиклематисте (Archiclematis) кездеседі, алайда олар екінші рет шөпті түрден пайда болды. Сарғалдақтыңжапырақтары көбінесе ауыспалы, сирек қарама-қарсы, қарапайым, бөлек немесе лоб тәрізді, пальма тәрізді, сирек пиннат, кейде тұтас, көбінесе стипендиясыз, кейде қарапайым стипендиялармен (кейбір василисниктер). Базальды жапырақтарда әдетте ұзын жапырақшалар мен кең вагиналар болады, сабақтарының жапырақтары қысқа болады және ламина көбінесе қынапқа өтеді. Отбасында жүрек тәрізді негізі бар жапырақ түрі басым, алақанмен қатты тістері немесе кесектері бар лобтарға бөлінеді. Кішкентай жапырақтары әдетте дөңгелек, ал үлкен бүршік тәрізді. Егер жапырақ қатты болса немесе таяз лобтарға бөлінсе, оның шеті әдетте тісті немесе қалалық болады (калужница, чистяк, кейбір сары майлар). Жапырақ тар болған кезде оның негізі дөңгелек немесе сына тәрізді, ал бөлектілігі, кесілуі немесе жиырылуы сирек кездеседі және тек жоғарғы бөлігімен шектеледі (тышқан құйрығы, кейбір сары май).Сарғалдақтар тұқымдасы (Ranunculaceae) — қос жарнақтыларға жататын бір не көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Кейде бұта және шырмауық түрінде де кездеседі. Жер шарында кең тараған 50-ден астам туысы, 500-ге жуық түрі негізінен қоңыржай белдеулерде, салқын жерлерде және суда өседі. Қазақстанның барлық аймақтарында кездесетін 29 туысы, 185 түрі бар. Ішінде жиі кездесетіндері: сарғалдақ, бәрпі, тегеурінгүл, жанаргүл, т.б. Жапырақтары бүтін жиекті не тілімденген, жапырақ серіктері болмайды. Гүлі қос жынысты (сирек жағдайда дара жынысты) болады. Аталығы өте көп, гинецейі апокарпты (гүлдегі өзара тұтаспаған аналықтар жиынтығы). Жемісі — көп тұқымды жапырақша немесе көп жаңғақша. Тұқымы майлы. Көп жылдық Сарғалдақтар тұқымдасының құрамында алкалоид және глюкозид болғандықтан улы келеді. Сарғалдақтар тұқымдасының көпшілік түрі дәрілік өсімдіктер (жанаргүл, бәрпі, т.б.); әсемдік үшін де өсіріледі (шөмісгүл, тегеурінгүл, жібілген, т.б.) Субеде (лат. Menyanthes)– көп жылдық шөп тектес, батпақ өсімдігі. Биіктігі -15 – 35 см.Тамыры ұзын және жуан, ішінде ауа жүретін қуыстары бар. Тамырының сәл ғана көтерілген ұшына ұзынсағақты бірнеше ірі жапырақ өсіп шығады.Сабағы жапырақсыз, биіктігі 30 см-ге дейін жетеді. Оның ұшар басындағы гүлдері масақ тәрізденіп шоғырланып тұрады.Тамырдан өсіп шыққан жапырақтары теріс қаратып қойған жұмыртқа тәрізді, шеттері бүтін, үш-үштен қосақталған.Гүл тостағаншасы бес қалақшадан тұрады. Гүлі ақ, ақшыл-қызыл. Мамыр – шілде айларында гүлдейді.Шілде – тамызда жеміс салады. Шар тәрізді жемісінің ішінде көптеген тұқымдары болады. Қазақстанда Тобыл-Есіл атырабында, Мұғалжарда, Зайсан, Алтай, Жетісу (Жоңғар) Алатауының мүкті және ылғалды-батпақты жерлерінде өсетін 1 түрі – үшжапырақты субеде (М. trіfolіata) бар.Субеде жапырағының құрамында глюкозид-мениатин; сабағында – май, холин, шайыр, йодты заттар; тамырында – метионинглюкозиді, илік заттар болады. Халық медицинасында субедені туберкулезді, қызбаны, қырқұлақ, ішек ауруларын, безгекті емдеуге пайдаланады. Медицинада оны асқазан қышқылы азайғанда тәбет көтеретін және өт айдайтын дәрі ретінде қолданады. Күрделігүлділер тұқымдасы. Өгейшөп- Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін тамырсабақты, көпжылдық шөптекті өсімдік. Ерте көктемде көптеген шөптекті өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып, гүлдейді. Өгейшөп тамырсабағынан дамыған гүлсидамның биіктігі 10-25 см, жапырақтары қызғылт-қоңыр түсті, сағақсыз, қабыршақты болады. Гүлдеп болған соң тамырға жақын жерінен ұзын сағақты, жүрек пішінді, ені 10-15 сантиметрге жететін үлкен жасыл жапырақтары дамиды. Өгейшөп жапырағы тақтасының үстіңгі беті түксіз жылтыр - «салқындық» сезім тудырады. Жапырақтың астыңғы бетінде жұмсақ түктер өсіп, «жылылық» шырай білдіреді. Осы екі түрлі ерекшелігіне байланысты өсімдік «өгейшөп» аталған. Өгейшөптің сары түсті ұсақ гүлдері ені 1-2 см мөлшерінде себетгүлге (корзинка) - гүлшоғырға жиналған. Себетгүлде топтасқан гүлдері екі түрлі: себетгүлдің жиегіндегі (шетіндегі) гүлдердің барлығы - аналық тілшелі гүлдер, ортасында орналасқандарының барлығы - аталық түтікшелі гүлдер. Сонымен қатар, өгейшөптің себетгүлінде (гүлшоғырында) аталық та, аналық та гүлдердің болатынына көз жеткіздік. Сары майлардың арасында қарапайым гүлді топтарға тән спиральды көп жапырақ бар. Жемістің бұл түрі, мысалы, калужница мен купальникте кездеседі. Әдетте тұқымдар көп, және олар әр парақшаның Карпель тігісінің ішкі жиегінде орналасқан. Аконит пен тіршілікте жемістегі парақшалардың саны аз-беске дейін және үшке дейін (тірі Аякс — Delphinium ajacis — біреуіне дейін). Көптеген жұмыртқалары бар Карпель әдетте парақшаға айналады, ал бір жұмыртқасы бар жаңғақ. Алайда, бір тұқымдық парақшалар бар (ксанториза — Xanthorhiza). Көптеген сары майларға көп жапырақты ұрықтар тән, олар көп жапырақтардан жұмыртқалардың санын біреуіне дейін азайту және осыған байланысты ашу механизмін жоғалту нәтижесінде пайда болды. Көптеген жаңғақтар ұзартылған (тышқан құйрығы) немесе дөңес (сары май) розеткада орналасқан. Сарғалдақотбасындағы жемістердің сирек кездесетін түрі - қара немесе қызыл жидекке ұқсайтын шырынды монофиламенттер(воронец, ноултония— Knowlton). Тек бойлық, бетіндегі ойық — жалғыз карпельдің тігісі-мұндай жидектің пайда болуын береді. Перикарптың шырынды тіндері нашар дамыған, жемістің негізгі бөлігі — екі тығыз қатардағы тұқымдар. Парақшалары бар топтың ішінде тұқымдар әртүрлі. Олар негізінен тегіс немесе тарақ тәрізді, алайда кейбір ұрпақтарда (enemion — Enemion, жартылай су жинау — Semiaquilegia, dichocarpon — Dichocarpon тұқымының түрлері) олар нақышталған және кейде сәл ламелада болады. Көптеген сары майлардағы эмбрион баяу дамиды және жетілген тұқымдарда жиі бөлінбейді. Отбасының кейбір мүшелерінде эмбрионның өсуі мен саралануы жазғы маусымда жүреді (анемон емен, анемон сары майы — Anemone ranunculoides), ал басқаларында тезірек (анемон орманы, ұйқы шөптері ашық-Pulsatilla patens), кейде әлдеқайда ұзақ және тұқымдар келесі көктемде ғана өніп шығады (Солтүстік аконит — aconitum septentrionale, жүгері гүлі). Сарғалдақ отбасы өкілдерінің қызықты биологиялық ерекшелігі-жемістерді таратудың әртүрлі әдістері және олармен байланысты құрылғылар. Анемохорлы құрылғылармен жиі кездеседі-бұл ұйқы шөптері, клемматис, князь түрлеріндегі циррус бағаналары. Жемістердің қысқа популяциясы (сарғалдақанемоны), ұзын қалың түктер (орман анемоны), перикарптың пертероидты өсінділері (анемон нарциссифлорасы — Anemone narcissiflora, су жинайтын василисник) — мұның бәрі жемістерді желмен тасымалдауға арналған құрылғылар. Анемохорамен қатар басқа құрылғылармен жабдықталған жемістер де кездеседі. Жоғары ылғалдылық жағдайында өсетін сарғалдақтыңкейбір түрлерінде-батпақтарда, бұлақтарда және сол сияқты жерлерде тұқым тығыз эндокарп немесе тұқым қабығымен ылғалдан қорғалған. Эпидермистің астында жүзу белдеуін құрайтын үлкен ауаны шығаратын жасушалар бар (ұзын жапырақты сарғалдақ— Ranunculus lingua, улы сарғалдақ— R. sceleratus). Калуга батпағында (Caltha palustris) тұқымдар ісініп, жүзу органына айналады. Кейде су желмен тасымалдауға бейімделген жемістерді тасымалдайды. Көптеген ранункулалар зоохория болып табылады. Кейбір түрлердің жемістері эпизоохорияға бейімделген-оларды Жануарлар сыртқы қақпақтарға тасымалдайды. Каустикалық сарғалдақ(Ranunculus acris), далалық сарғалдақ(R. arvensis), жұмсақ инелі сарғалдақ(R. muricatus) - бұл жануарлардың терісіне, құстардың қауырсындарына, адамдардың киімдеріне бекітілген орган. Ceratocephalus (Ceratocephalus) тұқымдасының ергежейлі жылдық өсімдіктері карпельдің жоғарғы жағында ұзын ілулі мұрны бар. Жануардың терісіне бекітілген кезде, көбінесе бүкіл өсімдік жерден оңай шығарылады және толығымен тасымалданады. Сарғалдақотбасында синзоохория да бар-олардың бөліктерін жеуге байланысты жануарлардың эмбриондарының белсенді таралуы. Көптеген орман түрлерінде рудименттерді құмырсқалар таратады. Мұндай рудименттерде оларды зақымданудан қорғайтын күшті қақпақтар бар, сонымен қатар қатар құмырсқаларды тартатын және оларды жейтін арнайы қосымшалар — элиосомалар. Сарғалдақ4 субфамилияға бөлінеді: гидрастис (Hydrastidoideae), сарғалдақ(Ranunculoideae), Василиса (Thalictroideae) және кингдония (Kingdonioideae). Гидрастис субфамилиясына монотипті гидрастис (Hydrastis) жатады, олардың екі түрі Жапония мен Солтүстік Америкада кең таралған. Бұл ұзартылған жапырақтары бар тамырлы шөптер. Гидрастис гүлінде 3 сепаль бар және жапырақтары мен балшырындары жоқ. Көптеген бос карпельдердің гиноцийі. Әр карпельдегі жұмыртқа 2, алайда олардың тек 1-і құнарлы. Сыртқы интегумент ішкі интегументке қарағанда ұзағырақ. Көптеген шырынды жидек тәрізді парақшалардың жемісі. Канадалық гидрастис тамырында (H. canadense) дәрілік қасиеттері бар заттар бар. Олардың құрамында бірнеше алкалоидтар бар, олардың бірі — берберин — бөріқарақат отбасы мүшелерінің тамырларында кездеседі, бұл олардың сары маймен туыстығының дәлелі. Гидрастис тұқымы кейбір жағынан сарғалдақмен бөріқарақат арасындағы байланыс болып табылады. Сарғалдақтыңсубфамилиясына тамырлы шөптер де, ағаш сабағы бар сойғыштар да кіреді. Жапырақтары әртүрлі-қарапайым және тұтас, бөлшектелген, жұқа бөлінген және күрделі. Гүлдер әртүрлі құрылымы бар, әртүрлі бөліктері бар. Жапырақтары мен балшырындары бар немесе жоқ. Әр карпельде бірнеше, көп, 2 немесе 1 болады. Жемісі-көп жапырақты, бір жапырақты, шырынды жидек тәрізді жапырақ, көп бұрышты. Бұл субфамилия көлемі бойынша ең үлкен. Ол 30-ға жуық ұрпақты біріктіреді, олардың ішінде ең кең таралған және түрлер саны бойынша ең үлкен сарғалдақ(600-ге жуық түрі). Түрлері: сарғалдақАрктикадан шөлдерге дейінгі барлық аймақтарда кездеседі және биік тауларға көтеріледі. Сулы және батпақты түрлер бар. Алайда, сары майлардың басым көпшілігі мезофиттік жағдайларды жақсы көреді. Василисниковтың субфамилиясында тамырлы шөптер басым, әдетте Үштік немесе қатты бөлінген жапырақтары бар. Жапырақтары жоқ, алайда периант әдетте жапырақ тәрізді. Көбінесе балшырындар бар. Жемісі — көп тамырлы немесе көп жапырақты. Субфамилия салыстырмалы түрде кішкентай, бұған генера василисник, энемион, су жинау, жартылай су жинау, жалған жинау (Paraquilegia), эквивалент, неолептопирум (Neoleptopyrum), анемонелла (Anemonella) жатады. Кингдониевтер субфамилиясы монотипті. Оған монотипті кингдония (Kingdonia) жатады. Бір гүлді Кингдония (K. uniflora) — қарапайым пальма тәрізді жапырақтары, жалғыз, актиноморфты, жапырақшасыз гүлдері бар, 5 (6-7) сепалдары, 3-6 стамендері бар кішкентай тамырлы шөптесін өсімдік. Пыльцевые астық трехбороздно-поровые, ұрық — многоорешек. Кингдония тек Қытайда кездеседі. Сарғалдақтың басым көпшілігі-мал жемейтін улы өсімдіктер. Бұл олардың құрамында улы болып табылатын және медицинада кеңінен қолданылатын алкалоидтардың алуан түрлілігіне байланысты. Кейбір түрлер адамдарға бұрыннан белгілі болған және дәрілік өсімдіктер ретінде қолданылған. Ежелден бері олар акониттің улы қасиеттері туралы білетін. Тибетте әлі күнге дейін аконит "медицина патшасы" болып саналады. Бүкіл аконит өсімдігінде алкалоид аконитині бар-ең күшті улану. Тіпті құрамында аконит тозаңы бар бал да улы. Бұл өсімдіктің медициналық қолданылуы өте алуан түрлі. Осы отбасының құрамында құнды алкалоидтар бар басқа өсімдіктердің өміршеңдігін атап өткен жөн. Осы тектегі түрлердің тіндерінде кездесетін 40 алкалоидтардың ішінде курарепоактивті әсері бар алкалоидтар бар. Василисниктің кейбір түрлерінің тіндерінде кездесетін алкалоидтар медицинада да қолданылады. Сары майларда кездесетін медицина үшін құнды заттардың тағы бір тобы — жүрек-тамыр ауруларын емдеу үшін қолданылатын жүрек гликозидтері. Ең алдымен, белсенді заттардың көп мөлшері бар көктемгі адонис деп атау керек. Гликозидтерде хелелбор және ұйқы шөптері де бар. Сары майлардың арасында негізінен жартылай құрғататын және құрғататын сұйық майлары бар майлы майлы өсімдіктер бар. Сұйық майдың ең көп пайызы Ломонос, сары май, жүгері тұқымдарында кездеседі. Чернушка тұқымының майы (Nigella sativa), Чернушка өрісі (N. arvensis) және жинау, сондай-ақ аконит, тіршілік, жүгері. Бұл типтегі майлар автомобиль, бояу, тоқыма, тамақ өнеркәсібінде, медицинада және т. б. көптеген салаларда қолданылады. Түрлі түсті ашық түсті гүлдердің арқасында көптеген сары майлар танымал сәндік өсімдіктер болып табылады. Біздің флорамыздың жабайы өсімдіктері арасында купальник, анемонның әртүрлі түрлері, өсіп-өну, ұйқы шөптері, тіршілік ету және т. б. өте танымал. Қазіргі уақытта мәдениетке көптеген сары майлар енгізілген. Қызықты сәндік: өсімдік-бұл клемматис. Бұл тұқымға Лиана тәрізді бұталар жатады, олар көбінесе жапырақтардың бұралған жапырақшаларымен тірекке жабысады. Жемістер — ұзын серпімді бағандары бар көптеген жаңғақтар-жібектей пушистый басына жиналады. Батыс Еуропада Приморск климатында өсірілген Ломоносовтың 2000-нан астам сорттары мен сорттары белгілі. 2. Дәрілік өсімдіктердің морфоэкологиялық және биологиялық ерекшеліктері — Беларусь флорасының Rosaceae тұқымдасының өкілдері 2.1 Сарғалдақ түрлеінің морфологиялық сипаттамасы 1. Каустикалық сарғалдақ(Ranunculus acris) Сарғалдақтың дәрілік фармакологиялық формуласы: Биіктігі 30-100 см болатын көпжылдық шөптесін өсімдік, қысқа тамырлары бар, олардан тығыз байламмен жиналған көптеген тамырлар кетеді. Сабағы тік, тармақталған, жапырақтары сияқты, басылған шаштарымен жабылған. Жапырақтары ауыспалы, төменгі ұзын жапырақты, 5-көмір, 5 — 7-пальма тәрізді, ромбтық лобтармен лансолат тәрізді лобтарға кесілген; жоғарғы жағы өте қысқа жапырақшаларда, дерлік сессильді, 3 бөлек, сызықты лобтармен. Гүлдер алтын сары, тұрақты (актиноморфты), бисексуал, 5 майлы жылтыр жапырақшалары бар; педикельдер ұзын, айқын ойықтары жоқ, жұмсақ шашты; каликс 5 жапырақты, жасуша, короллаға басылған. Жемісі - сфералық көп бұрышты. Жаңғақтар қиғаш, бүйірден қысылған, тар шеңберлі, өте қысқа, тікелей мұрны бар. Мамырдан күзге дейін гүлдейді 2. Калужница Батпақты (калта палустрис) Гүл формуласы: * G? Биіктігі 15 — 60 см көпжылдық шөпті өсімдік; тамыр рацемоза; сабағы қалыңдатылған, көтерілген, тармақталған; жапырақтары тұтас, қою жасыл, жылтыр, қала тәрізді: төменгі жағы жүрек тәрізді, жапырақшаларда, жоғарғы жағы бүйрек тәрізді, сесильді. Гүлдер үлкен, ашық сары, жылтыр, тұрақты (актиноморфты), бисексуал; периант қарапайым, Королла тәрізді, 5 жапырақтан тұрады. Жемісі-жалпақ розеткада отыратын 5-12 парақшадан тұратын көп жапырақты. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді. 3. Адонис көктемі (Adonis vernalis) Гүл формуласы:?G? Биіктігі 60 см көпжылдық шөпті өсімдік; тамыр тік, қысқа, қою қоңыр түсті; сабағы дөңгелек, жалаңаш, тік; қоңыр түсті таразылар түріндегі базальды және төменгі бағаналы жапырақтары, басқа бағаналы жапырақтары сесильді, көп бөлінетін, лобтары тар сызықты, тұтас. Гүлдері дара, ірі, ақшыл-сары, жүрек ұшында сабақтарының және бұтақ, дұрыс (актиноморфные), обоеполые. Жемісі — көп бұрышты, сфералық-обоват, мыжылған, бағанасы төмен қарай иілген, ілулі. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді. 4. Улы Аконит (Aconitum napellus) Гүл формуласы: ^G3 Биіктігі 100-150 см көпжылдық шөпті өсімдік. тамыр жүйесі екі түрлі. Кішкентай түйнек тәрізді конус тәрізді тамыр, сыртынан қара, жазда 1-2 жас қыз түйнектерін дамытады, қыстайды және көктемде жаңа өсімдік пайда болады; ескі түйнек вегетациялық кезеңнің соңында немесе антенналық бөлігімен бірге өледі немесе ескі түйнектер өлмейді немесе бөлінбейді, алайда жаңа жас тамырмен байланысты болады, осылайша бірнеше, кейде 12-15 тамырдың бүкіл тізбегі пайда болады. Кезінде басқа типі тамыр түйнектері құрылады, ал дамып, көптеген майда шнуровидные тамыры, қосылып өскен ұлы жазық тұғырына тамыры, сәл перекрученный. Жапырақтары ауыспалы,дөңгелек, көп немесе аз терең. Гүлдеу — верхушечная қылқалам ірі цветков. Гүлдер тұрақты емес (зигоморфты), бисексуал: каликс 5 жапырақты, боялған (сары, көк, сирень немесе ақ), Королла тәрізді; оның дулыға тәрізді жоғарғы жапырағы; бұл шлемнің астында 2 балшырынға айналған қысқартылған Королла бар; стамендер көп, аналық без жоғарғы (шыбық жоқ-тіршіліктен айырмашылығы). Жемістер-3-7 құрғақ, құрама, көп тұқымды парақшалар. Жаздың екінші жартысында гүлдейді. 5. Дала жиектілігі (Delphinium consolida) Гүл формуласы: ^G3 Однолетнее шөп тұқымдас өсімдік бастап растопыренным ветвистым олиственным-туындаған 50 — 70 см биіктігі. Жапырақтары екі рет, үш рет тар сызықты лобтарға бөлінеді;жапырақшаларда төменгі, жоғарғы сесильді. Гүлдер Ашық күлгін-көк, тұрақты емес (зигоморфты), бисексуальды, қарапайым бес мүшелі Королла тәрізді перианты бар, оның жоғарғы жапырағы түбінде ұзын қуыс шоғырға созылған. Жемісі-жапырақ. Маусым — шілде айларында гүлдейді. 1. Каустикалық сарғалдақ(Ranunculus acris) Мезофит. Ол басқа шалғынды өсімдіктермен бірге орташа ылғалды шалғындарда өседі; гүлдену кезеңінде шалғынның алтын-сары жағын қалыптастыру жиі кездеседі. Беларуссияда ол барлық жерде кездеседі. Ол Ресейдің еуропалық бөлігінде (Қиыр Солтүстік пен оңтүстіктен басқа), Украинада, Батыс Сібірде кездеседі. 2. Калужница Батпақты (калта палустрис) Гигрофит. Ол батпақты шалғындарда, арықтарда, су объектілерінің жағасында, өткір, Түлкі, көпіршікті, ісінген және басқа да гигрофильді өсімдіктермен бірге өседі. Беларуссияда ол бүкіл аумақта жиі кездеседі. Ол барлық жерде қоңыржай аймақта таралған: Еуропада (оңтүстік бөлігін қоспағанда), Солтүстік Америкада (Аляска мен Юконды қоса), Закавказье мен Қазақстанда, Моңғолия мен Жапонияда, Қытайдың солтүстігі мен батысында, сондай-ақ Үнді субконтинентінің таулы аймақтарында (Солтүстік Үндістан, Бутан және Непал). Ресейде ол барлық жерде өседі. 3. Адонис көктемі (Adonis vernalis) Ксерофит және мезофит. Дала және орманды — дала аймақтарында кең таралған-Самара, Саратов, Волгоград. Ол Белгород, Брянск, Нижний Новгород, Орел, Тула, Рязань, Воронеж облыстарында, Мордовия, Чуваш республикаларында, татар және Башқұртстанда да кездеседі. Ол құрғақ ашық дала беткейлерінде, бұталарда, шеттерде, арқалықтарда, әсіресе әктастарда өседі. 4. Улы Аконит (Aconitum napellus) Мезофит және гигрофит. Акониттің барлық түрлері Еуропада, Азияда және Солтүстік Америкада кең таралған. Аконит өзендердің жағасында және жол бойында, қарашірікке бай топырақтарда, таулы шалғындарда ылғалды жерлерде өседі. 5. Дала жиектілігі (Delphinium consolida) Мезофит. Арамшөптер егістіктерде, қара бидай дақылдарында, сондай-ақ жол бойында өседі. Ол бүкіл Беларуссияда кездеседі. Украина мен Ресейде және оған іргелес елдерде далалық жануарлардың 100-ге жуық түрі өседі. 2.2 Сарғалдақ тұқымдастарының қолданылуы 1. Каустикалық сарғалдақ(Ranunculus acris) Дәрілік мақсаттарда каустикалық ранункул шөптері қолданылады. Жаңа шөпте протоанемонин (анемонол), сапонин, таниндер, флавон гликозиді бар; оның фитонцидтік әсері белгілі. Жаңа шөп гомеопатияда тері аурулары, подагра, невралгия үшін қолданылады; сарғалдақпрепараттары дерматологияда сәтті қолданылды. Зауыт улы. Бұл көздің, мұрынның, көмейдің шырышты қабығын тітіркендіреді. Адамның терісінде сарымсақ шөптері қызару, қышу, везикулалар мен ісіктерді тудырады. Ғылыми медицинада ішкі құрал ретінде қолданылмайды. Халықтық медицинада гүлдердің отвары бауыр аурулары үшін аз мөлшерде мас болады. 2. Калужница Батпақты (калта палустрис) Батпақты калужницаның құрғақ шөптерінде анемонин, сапониндер, флавоноидтар бар; жаңа өсімдік құрамында протоанемонин (анемонол) бар, фитонцидтік қасиеттері бар. Батпақты Калужница улы. Уыттылыққа байланысты ішкі қолдану кезінде ол тек жергілікті (Сыртқы) қабынуға қарсы және анальгетиктер ретінде қолданылады (күйік, нейродермит, экзема үшін). 3. Адонис көктемі (Adonis vernalis) Дәрілік мақсаттар үшін өсімдіктің бүкіл антенналық бөлігі қолданылады, оны гүлдену немесе жемістердің пісіп-жетілуі кезінде жинау керек. Шөпті сабақтың ортасынан бастап кесіңіз, төменгі жапырақсыз бөлігі жинауға жарамайды. Егін жинау кезінде сіз өсімдікті жерден шығармаңыз, әйтпесе ол өледі. Көктемгі Адонис келесі пайдалы қасиеттерге ие, соның арқасында шөп әртүрлі жағдайларды емдеуде қолданылады: седативті, диуретикалық, анальгетикалық, кардиотоникалық, антиконвульсант, жүрек тамырларын кеңейтеді. Әрекет сипаты бойынша Адонис препараттары жүрекке оң әсер етеді: жиырылу функцияларын жоғарылатады; олардың теріс әсері жүрек соғу жиілігінің баяулауында, сондай-ақ жүрек бұлшықетінің қозғыштығының төмендеуінде көрінеді. Адонис препараттарының тән ерекшелігі-орталық жүйке жүйесіне седативті әсер етеді-оны тыныштандырады. Адонис тыныс алудың қысқаруына, бауырдың ұлғаюына және ісінуіне пайдалы әсер етеді, өйткені ол диуретикалық әсерге ие. Бұл әсерлер адонистің химиялық құрамына байланысты мүмкін: өсімдік құрамында жүрек гликозидтері (адонитоксин, цимарин, к-строфантин), фитостерол, сапониндер бар. 4. Улы Аконит (Aconitum napellus) Емдік әсері және қолданылуы. Фармацевтикалық дозаларда аконит жүйке жүйесі арқылы бүкіл ағзаға әсер етеді. Бірінші кезекте невралгия, сиатика және подагра бар ауырсынуды басатын әсер. Сондай-ақ, жоғары температура мен суықта (әсіресе суық және бронхит кезінде) акониттің пайдалы әсерін атап өткен жөн. Дәрігерлер кейде оны ішке тұнбалар түрінде, ал сыртынан сұйық ысқылау немесе жақпа түрінде тағайындайды — ауырсынуды жеңілдету үшін. Гомеопатиялық құралдарды қоспағанда, өзін-өзі емдеуге тыйым салынады! Негізгі белсенді принцип-аконитин, өте улы алкалоидC30H47NO7 және басқа алкалоидтар. 5. Дала жиектілігі (Delphinium consolida) Тамырлар мен жапырақтардағы тірі дала құрамында алкалоидтар, таниндер, байланысты қант бар. Бұл өсімдіктің алкалоидтары өте улы, орталық жүйке жүйесі мен тыныс алу орталығының параличін тудырады, кураре тәрізді әсер етеді. Алкалоид кондельфин бұлшықет тонусын төмендетеді және дененің иммобилизациясын тудыруы мүмкін, қан қысымын төмендетеді. Халықтық медицинада ол тіс ауруы үшін ауызды шаю үшін қолданылады; көзге лосьон ретінде (гүлдердің отвары); құрттардан; қорқынышпен, конвульсиядан. Зауыт улы. Қазіргі уақытта ғылыми медицинада қолданылмайды. Инсектицидтік әсерге ие. 3 Алқа тұқымдасына жалпы сипаттама жүктеу/скачать 49.35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|