Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту

ӘОЖ 004:159.943:371.33 Қолжазба құқығында

МЫРЗАГУЛОВА НУРШАТ АБЖАНОВНА


Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың

сөйлеу дағдысын дамыту
6М011900 – Шетел тілі: екі шетел тілі мамандығы
Білім магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациялық жұмыстың

РЕФЕРАТЫ

Қызылорда, 2012 жыл

Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік универститетінің

роман-герман тілдер кадедрасында орындалған

Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,

профессор Е.Н. Нұрахметов

Ресми оппонент: филология ғылымдарының кандидаты,

доцент, ХҚТУ профессоры Р.Б. Таукебаева
Диссертацияны қорғау «___»___________20__ж. сағат_____ Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде (мекен жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Желтоқсан, 40, №1 оқу ғимараты, филология факультеті) өтеді.

Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ғылыми-техникалық кітапханасында танысуға болады

Егемен елімізде болашақ мамандар кәсіби деңгейде даярлауға аса үлкен көңіл бөлінуде. Сондықтан да ағылшын тілін мектептерде жүйелі оқыту үдерісінде қалыптастыру бүгінгі күннің басты талабына айналып отыр. Ағылшын тілін оқытудың тиімді де ыңғайлы жүйесі мен құрылымын қалыптастыру әрбір мұғалімнің шеберлігі мен шығармашылығына байланысты. Орта мектептердегі ағылшын тілі пәні мұғалімдерінің мақсаты – оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту, қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру, ағылшын тілін меңгеріп, сөйлеуіне жағдай тудыру. Бұл орайда ағылшын тілін оқытудың озық технологиясын меңгеру – үлкен істің бастамасы [2.10].

Диссертациялық жұмыста компьютерлік технологияны пайдаланып оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудың педагогикалық шарттарын анықтау мектепте ағылшын тілі пәнін оқыту мысалында қарастылырған. Алайда, ағылшын тілі сабағында компьютерді пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту көкейкесті мәселе болса да қазіргі педагогикалық ғылыми-зерттеу жұмыстарының нысаны ретінде аз қамтылған. Біріншіден, он жылдан астам уақыт бұрынғы компьютерлік технологияның педагогикалық бағдарламалық-ақпараттық мүмкіндіктері мүлдем өзгеше (төмен) болғандықтан, екіншіден, бұл жұмыста интернет желісі, электрондық оқулықтар, мультимедиа және электрондық тақта мүмкіндіктері қарастырылмағандықтан, үшіншіден, сөйлеу дағдысын компьютерлік технологияны пайдалану арқылы дамытудың тұтастай педогогикалық шарттары кешені анықталмағандықтан, диссертациялық жұмыс осы аталған мәселелер зерттеу қажеттілігін айқындай түседі.

Осы тұста Қазақстан Республикасының мектептерінде ағылшын тілін үйреніп жатқан, қазіргі заман талабына сай компьютерді қолданып жүрген оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту қажеттілігі зерттеу мәселесінің негізі болып, «Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту» тақырыбын таңдауға себеп болды.

• 
  Оқушылардың сөйлеу дағдысын жеке қабілеттеріне, технологиялық жаңа әдістеме талаптарына сай жетілдірудің ғылыми теориялық негізін айқындау;
  
• 
  Оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудағы компьютерлік технологияның әдістемелік шарттарын, мүмкіндіктерін айқындау;
  
• 
  Оқущылардың сөйлеу дағдысын компьютерлік технологияны пайдалану арқылы дамытудың моделін, деңгейлері мен көрсеткіштерін негіздеу;
  
• 
  Оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудың әдістемесін жасау және оның тиімділігін тексеру, ағылшын тілін оқытуда компьютерлік технологияны пайдалану арқылы мектептердің оқу үдерісіне енгізудің жолдарын және нәтижесін айқындау.
  

• 
  Оқушылардың сөйлеу дағдысын жеке қабілеттеріне, технологиялық жаңа әдістеме талаптарына сай жетілдірудің ғылыми теориялық негіздері айқындалды;
  
• 
  Оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудағы компьютерлік технологияның әдістемелік шарттары, мүмкіндіктері айқындалды;
  
• 
  Компьютерлік технология көмегімен оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудың деңгейлері мен көрсеткіштері негізделді;
  
• 
  Оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудың әдістемесін жасау және оның тиімділігі тексеріліп, ағылшын тілін оқытуда компьютерлік технологияны пайдалану арқылы мектептердің оқу үдерісіне енгізудің жолдары және нәтижесі айқындалды.
  

сөйлеу дағдысын қалыптастырудағы компьютерлік технология ағылшын тілін оқыту әдістемесін жетілдіреді. Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы тыңду, айту, диалог, монолог жаттығулары орындалып, оқушылардың сөйлеу дағдысы қалыптасады.

• 
  Теориялық негізге сүйене отырып, оқушылардың сөйлеу дағдысын компьютерлік технологияны пайдалану арқылы дамытуға болады;
  
• 
  Сөйлеу дағдысын дамытуда тыңдап түсіну, айту, оқу арқылы сөйлеу қабілетін арттыру әдістемесін қолдануға болады;
  
• 
  Әдістемелік шарттар негізінде ағылшын тілін компьютерлік технология арқылы оқытуды ұйымдастыру оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытуға мүмкіндік береді;
  
• 
  Оқушылар оқу барысында дербес компьютерлік технологиямен қамтамасыз етілуі керек.
  

Бірінші тарау «Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудың теориялық негіздері» деп аталады.

Елбасымыз «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында оқушыларды қазіргі заманға сай жаңа технологиямен оқыту маңызды екенін атап көрсетті [1]. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс кезеңінде бұл міндеттердің жүзеге асуы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытуына тікелей байланысты. Демек, оқыту барысындағы сөйлеу дағдысы жоғары, жаңа технологияны жетік меңгерген тұлғаны қалыптастыру – басты міндет. Коммуникативтілік білім беру мақсатына жетудегі шарттардың бірі болып табылады. Оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту барысында өздері игерген білімі негізінде пікір алысады, сөз жарыстырып, өзара сынға дайын болады, жеке фактілер мен бақылаулардан ой тұжырымдауға, талқылауға жетеді, өз бетінше шешім қабылдаудың жолдарын, әдістерін қарастырады.

Компьютерлік технология көмегімен сөйлеу дағдысын дамыту дегеніміз – оқушылардың компьютерлік технологияны оқу барысында тиімді пайдаланып, көптеген жаттығулар орындап, өзара ағылшын тілінде қарым-қатынас жасау болып табылады.

Адам іс-әрекетінің әртүрлі салаларында, сонымен қатар, білім саласында ақпараттық технологиялардың жаңаша құралдарын қолдану бүгінгі күні үлкен өзектілікке ие болып отыр. Отандық және шетелдік оқулықтарда білім процессін компьютерлендіру ең өзекті факторлардың бірі ретінде қарастырылады.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының білім туралы тұжырымдамасы ойлы, өнерлі, білімді тұлғаны қалыптастыруға бағытталған және қазіргі білім жүйесі оқушылардың сөйлеу белсенділігін дамытатын оқытудың дәстүрлі және дәстүрлі емес, белсенді түрін және әдістерін оқу процессіне енгізу бағытында құрылуы тиіс [2. 10]. Осы әдістерді құрастыру үшін компьютердің маңызы зор және компьютерді пайдалану барысында оқушылардың қызығушылығы артып, сөйлеу дағдысы дамуына септігін тигізеді.

Қазіргі кезде жаңа білім жүйесінде компьютердің пайда болып, жедел дамуының арқасында білімнің қарқынды дамығанын барлығы мойындайды. Көптеген мұғалімдер видеофильм, электрондық пошта (e-mail), мультимедиалық презентация, анимациялық суреттер және т.б. көмегімен ағылшын тілінде монолог және диалог түрінде сөйлеу қабілетін қалыптастыратын жаттығуларды орындаумен айналысып жатыр. Ал шетелде болмай-ақ, сол елдің тілінде сөйлей алу қабілетіне ие болу оңай шаруа емес. Сондықтан, мұғалімнің маңызды тапсырмаларының бірі ағылшын тілі сабағында жаңа технологиялардың түрлі амалдарын қолдана отырып, сөйлеу дағдысын дамыту болып табылады. Ағылшын тілін үйрету процессінде компьютер технологияларын қолдану сабақты қызықты жолмен өткізуге көмектеседі. Мысалы, анимациялық суреттер, видео-көріністер, кинодан үзінділер, презентациялар және т.б. әртүрлі дыбыстар арқылы көрсетіледі. Компьютер мониторындағы көріністер оқушының іс-қимылының арқасында өзгеріп отырады [4. 65]. Бұл динамикалық және оқушының бар ойын өзіне бағыттайды, сонымен қатар, оқу процессінде оқушының белсенділігі оянады. Нәтижесінде, оқушы ақпаратты оңай әрі тез қабылдайды және оқушының ынтасы мен қызығушылығы жоғарлап, ағылшын тілін меңгеруге ынтасы оянып, оқушылардың сөйлеу дағдыларын дамытуға ықпал жасайды.

Мұғалімнің қоғам өмірінде алатын орны мен олардың атқарып отырған міндеттердің айрықша маңыздылығын Елбасымыз Н.Назарбаев «Мұғалімдер – қоғамның ең білімді, ең отаншыл, ең елжанды, ең санампаз бөлігі болып табылады» деп атап көрсетті [3]. Яғни, әр мұғалім күнделікті сабақта өз ісін зерттеп, заманауи әдіс–тәсілдермен оқушының білім сапасын арттыруы қажет. Соның бірі компьютерлік технология.

Мектептерде де компьютермен жұмыс істеу өте пайдалы. Өйткені нашар оқитын оқушының өзі компьютермен жұмыс істеуге қызығады, себебі балаға компьютер білмеген жерін көрсетіп, көмекке келеді. Сонымен бірге оқушының сөйлеу дағдысын арттыра отырып білім нәтижесіне көзін жеткізеді. Заманға сай техникалық құралдарды ағылшын тілі сабақтарында қолдану – мұғалім жетістігіне апаратын тиімді жол. Компьютер – мұғалім мен оқушының арасындағы байланысқа кедергі емес. Көптеген мұғалімдер сабақты компьютер жәрдемімен өткізу кезінде, оқушылар жұмыс жасағанда аудиторияға көбірек қосымша көңіл бөлу керек және компьютерлік сабақ ұзақ жағдайда өтеді деп ұғынады. Мұндай ұғым компьютерлік сабақтарды дұрыс пайдаланбауға негізделген. Компьютер оқушымен арақатынасын бұрынғыдан да күшейтіп, оқушыға қосымша көмек көрсетеді:

• 
  Біріншіден, компьютер оқушылардың реакция қателіктерін ескеріп,
  

• 
  Екіншіден, компьютер оқушымен тығыз байланыста болып,
  

Компьютер арқылы оқыту орта мектепте мынадай міндеттерді қамтиды: оқушылардың компьютерлік сауаттылығын ашу; оқыту, тәрбиелеу үдерісіндегі ақпараттық алмасу сипатын айқындау; дайын бағдарламаларды қолдана білу шеберлігін арттыру; ойлау қабілетін дамыту; сөйлеу дағдысын дамыту; компьютерлік технологияның мүмкіндіктерін пәндік материалда меңгеруді қолдана білуге үйрету; компьютерлік технология уақытты үнемдеп, күтілген нәтижеге қол жеткізеді; компьютерлік технология оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттырады; болашақта да, яғни жоғары оқу орындарында, жұмыс барысында компьютермен еркін жұмыс істеу қабілеттерін қалыптастырады.

Осыған орай оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін ең күрделі түрі: «Компьютер арқылы ағылшын тілінде сабақтар өткізу». Бұл, сөз жоқ, оқушылардың пәнге деген қызығуын арттырады, сөйлеу дағдысын дамытады, тияқнақты білім алуына жағдай туғызады. Сабақ үстінде өз бетінше берілген тапсырмаларды орындау барысында оқушының оған қызығуы арта түседі. Сабақ барысында компьютерді қолданудың жақсы жақтары: түрлі-түсті иллюстрациялар, музыка, видео, анимациялар есте сақтау процесі үшін және көрген материалдарды сипаттап, әнгімелесу үшін тиімді [6. 45-53].

Ағылшын тілі сабағын оқытудың жаңа компьютерлік жүйесі шартты белгілерден тұрады. Бұл арқылы оқушы нақтылыққа дағдыланады. Соның негізіне оқытудың мынадай ұтымды жақтарын атап көрсетуге болады. Олар мыналар: оқушылардың ойлану дәрежесіне, материалды қабылдау ерекшелігіне байланысты әрбір оқушы үшін жеке-жеке компьютерде бағдарлама құрып, дербес жұмыс жасауға болады; компьютер арқылы нашар оқитын балаларды оқытудың тиімділігі артады; компьютерді пайдалану уакытты үнемдейді; оқушының сабаққа деген қызығуын арттырады; білімді игертудегі барлық материлдың сан-алуан түрлілігі: бейнефрагменттер, аудиомәтіндер, сурет-сызбалар, диаграммалар т.б; тапсырмалардың әртүрлілігі; өз бетінше жұмыс істеу мүмкіндігі; коммуникативтік дағдыларын дамыту мүмкіндігі; тапсырманың нақты, әрі түсінікті берілуі; игерген жаңа білімді өз бетімен бекітіп, қорытындылауы; жоғарғы оқу орнына барғанда компьютермен еркін жұмыс істеу мүмкіндігі.

Әр сабақта сөз әрекетінің төрт түрі де қолданылады: тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу. Әр сабақ төмендегілерді қамтиды: компьютермен үзіліссіз тілдік қарым-қатынас; бірнеше рет тыңдау мен оқып-білген материалды қайталаудың арқасында дағдыларды машықтандырғанға дейін меңгертіледі; компьютер оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастырады; оқушымен тікелей жұмысты іске асырады; компьютер оқытудың аудио және бейне құралдардың мүмкіндіктерін табысты байланыстырады.

Компьютерде мәтінмен жұмыс жасау барысында тапсырмалар төмендегідей бірнеше бөлімдерден болуы мүмкін: берілген мәтіннің тақырыбын ашу; мәтіндегі кейіпкер тобын ажырату (кейіпкердің аты-жөні, ұнамды ма, ұнамсыз ба?); қызықты оқиғалар бойынша суреттер салу; мәтін мазмұнында кездесетін қанатты сөздерді жазу; мәтін мазмұны бойынша сұрақтар қою; мәтінннің әрбір бөліктеріне тақырып қою; ұнаған тақырыбына қысқаша өз ойын жазу арқылы оқушылардың сөйлеу әрекеті қалыптасып, өз ойын еркін жеткізуге дағдыланады [7.19-22].

• 
  Тесттік жұмыстар;
  
• 
  Өздік жұмыстар;
  
• 
  Бақылау жұмыстары;
  
• 
  Практикалық тапсырмалар;
  

Диссертацияның екінші тарауы «Зерттеудің әдістемесі мен жұмыстың сипаты» деп аталады.

Компьютерлік технологиялар арқылы өтетін оқу үдерісі оқушының жаңаша ойлау қабілетін қалыптастырып, шығармашылық қабілеттерін дамытып, өздерінің кәсіби потенциалдарының қалыптасуына жол ашады. Компьютерлік технологиялар оқытуда білім сапасын заман талабына сай, жаңашыл бағытта білім алушыларды толық қамтамасыз етеді. Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдысын компьютер арқылы дамытуға болады [7]. Оны біз ғылыми-экперимент арқылы жүзеге асырдық. Экперимент жұмысы 8 сынып оқушыларымен жүргізілді. Экпериментке 12 оқушы қатысты. Тәжірибелік-экперимент жұмыстары сауалнама, сұхбат, сұрақ-жауап, бақылау әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылды. Айқындау экперименті анықталған көрсеткіштерді ала отырып, оқушылардың сөйлеу дағдысының қалыптасу деңгейін, білім сапасын және компьютермен жұмыс істеу қабілетін анықтау мақсатында жүргізілді.

Айқындау эксперименті оқушылардың сөйлеу дағдыларының қалыптасу деңгейінің төмен дәрежеде екендігін көрсетті. Зерттеудің нәтижесі қазіргі білім беру жүйесіндегі оқушылардың білім, білік және дағдыларында кездесетін негізгі кемшіліктердің бірі өзіндік жұмыс жасау біліктерінің төмендігі екендігін көрсетті. Оқушылардың сөйлеу дағдыларының қалыптасу деңгейлерінің төмен болу себебін анықтау мақсатында сауалнамалар жүргізу әдісі қолданылды. Мектепте оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытуда компьютерлік технологияның тиімділігін анықтадық. Дәстүрлі, дәстүрлі емес шығармашылық сипаттағы сабақтар, сабақтан тыс шаралар өткізілді. Осыған байланысты оқушылардың өз бетінше компьютерлік технология көмегімен орындауына арналған ағылшын тілінің негізгі бөлімін қамтитын тапсырмалар, компьютерлік бағдарламалар жүйесі мен бағдарламалық құралдарды пайдаландық. Оқу барысында компьютерлік технологияның мүмкіндігін қолдану жеткілікті нәтижеде дайындығы бар оқушы ғана емес, қабылдау, ойлау, оқуға және берілген мәлеметті қайта жаңғыртуға қабілеті әртүрлі оқушылармен жұмыс жүргізуге мүмкіндік берді. Компьютерлік технологияны пайдалану оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытудың әдістемесі, жүзеге асыру жолдары мен нысандары, оқу үдерісіне енгізудің мүмкіндіктері, сөйлеу дағдысының мәні мен мазмұнының басты құралы болып табылатынын анықтадық. Сөйлеу дағдысы – оқу үдерісіндегі жетістікке жетудің негізгі талабы ретінде қаралды.

Экперимент барысында оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту әдістемесі бойынша оқушылардың ойлану дәрежесіне, материалды қабылдауға байланысты әрбір оқушы үшін жеке-жеке компьютерлік технология ұсынылып, дербес жұмыс жасауға мүмкіндік берілді. Әр сабақта сөз әрекетінің төрт түрі де қолданылды: тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу. Сабақ барысында snapshot, conversation, grammar focus, listening, role play, pronunciation, word power, writing, reading жаттығулары қолданылды.